TÜRKiYE'DE ÖGRETMEN YETişTiRME CALIŞMALARININ GELişMESi

Transkript

1 TÜRKiYE'DE ÖGRETMEN YETişTiRME CALIŞMALARININ GELişMESi Dr. Mustafa ERGÜN (*) Ön tarihçe - Mektep ve medrese «öğretmen»lerinin yetiştirilmesi Türk eğitim tarihinde örgün eğitim çalışması yapan i,lk öğretmen tipleri sıbyan mekteplerinde öğretim yapan «muallim»ler ve medreselerde öğretim yapan «müderris»lerdir. Muallimleri Ve müderrisleri yetiştire'n medres,e sistemidir; ancak alt düzeydeki medreseler, genelde imam ve muallimleri yetiştirirken yüksek düzeydeki medreseler müderrisleri yetiştiriyordu. Müderrisler ayrıca yaptıkiları hizmete göre 20'Ii medreselerden 30'Iu, 40'Iı, 50'Ii ve 60'Iı medreselere doğru terfi ediyorlardı. Muallimlerin yardımcıları «kalfa» veya «halife» unvanını taşıyan, genelde medrese sistemi dışında yetişmiş kimseler iken; müderrislerin yardımcıları olan «muid»ler, medrese öğrenoilerininen ~ekileri arasından seciliyordu. Medreselerde bazı uzmanlık dersleri icin gerekli olan öğretim elemanları da gene medreselerde veya Dôrü'l- Hôdis, Dôrü'l-Kurra gibi kurumlarda yetişiyordu. Mektep ve medrese «öğretmen»lerinin genel karakteristikleri olarak da şunlar tespit edilebilir : bunlar sadece dini bilimler alanında uzman idiler ve yaptıkları eğitim de genelde din eğitimi idi. Mekteplerde ezberletmeye. medreselerde not tutturmaya, eski kitapları şerh etmeye dayanan öir öğretim vardı; bunların dışında belirgin bir öğretim metodu yoktu. Mekteplerde genelde dayak ve disiplin üzerine bir eğitim olmasına karşın medreselerde saygıya dayalı, ders gecme sisteminin uygulancjığı bir öğretim vardı. (*) İnönü Üniversitesi Eğitim Fakültesi Öğretim Üyesi 10

2 Yeni bir okul veöğ~tmen tipine ihtiyaç duyulması Mektep-medrese şeklindeki okul kuruluş sistemi Osmanlı Devleti'ne Selcuklulardan ve beyliklerden kalmıştı. Osmanlı Devleti de kuruluş ve yükseliş dönemlerinde bu sistemi geliştirdi ve yüceltti. Ancak 18. yüzyılın ilk çeyreğinden sonra başlayan Osm.anlının Batılılaşma ve modernleşme cabalarında önce askeri alanda, 19. yüzyılın ortalarından itibaren de sivil alanda yeni okullara ihtiyac duyuldu. Askeri okullarda öğretmen ihtiyacının önemli bir kısmı yabancı uzmanlarla karşılanırken, sivil okullarda hemen yeni öğretmeniere ihtiyac duyulmuştu. Çünkü y,eni okullar Fransız örneğine göre bakanlıklar şeklinde örgütfenen yeni devlet sistemine memur yetiştirmeyi amaclıyordu. Yeniokul sistemi, medrese sisteminden ayrı bir fonksiyonu yerine getirmek ıdurumundaydı. Bunu gercekleştirebilmesi icin de yeni ders programına ve müfredata göre, yeni bir eğitim teknolojisi ile Öğrenci yetiştirecek öğretmenlere ihtiyac vardı. Bunu yetiştirecek bir yüksekokul ve üniversite sistemi olmadığı icin, Osmanlı daha 1848'den itibaren kendi öğretmen yetiştirme sistemini kurmak zorunda kalmıştı. Başlangıçta Osmanlı öğretmen yetiştirme politikasının amacı yeni bir öğretmen tipi yaratmak, bunun vasıtasıyla yeni okul sisteminin medrese karşısında tutunmasını sağlamaktı. Yeni okulların sayısı sınırlı olduğu icin öğretmen sayısı bir problem olmuyordu. Ancak 19. yüzyılın sonlarına doğru Batı örneğine göre kurulmuş Osmanlı okullarının ceşidi ve sayısı hızla artmaya başladı yönetmeliği Osmanlısivilokul kuruluş sistemini yeniden kurmç:ıyıamaclıyordu ve bu sistemin öğretmen ihtiyacını karşılamak icin de 1870'de Kız Öğretmen Okulu (<<Darü'l-muallimat») 1877'de Büyük Darülmuallimin denilen ve idadi, ali kısımları da bulunan öğretmen okulu acılmıştı. Ancak bunlar uzun ömürlü olamamış, gerek acılıp kapanmalarıyla gerek ders programlarında sık sık yapılan değişiklikler yüzünden sistemli bir calışmaya gecememişti. Yalnız 1870'ten sonra öğretmen okullarına öğretim metodları ve diğer bazı eğitimbilim derslerinin konduğu, uygulama okulu calışmalarına başlandığı görülmektedir. Gene 1880'lerden sonra öğretmen yetiştirme kurumlarının taşraya da yayılmaya başladığı, hem de bunların sayısının kısa sürede arttığını görüyoruz. Artık Osmanlı Devletinde eğitimin değeri anla- 11

3 şılmaya başlanmış ve Ülkenin her tarafına hızla okul kurma gere!)i ortaya cıkmıştır. Tabii ki bunda, müslüman olmayan Osmanlı vatandaşlarının kendi okullarını kurması, müslüman halkın oocuklarının genel bir cehalet icinde kalmc'slve bir kısım müslüman cocuğu-. nun da yabancı devletlerin 'aotığı ve misy.onerleri!1yönettiği. okullara gitmesi önemi'ibir etken olmuştur. Bu faktörler, Osmanlıya, eğitimi kısa sürede bütün vatan sathına yaymak gereğini ihtar etmiştir. Devletin elindeki imkônlara göre bu, hızla gercekleştirilmeye başlandı ve kısmi bir barış dönemi olan 2. Abdülhamit zamanında da bu yolda önemli mesafeler alındı. Öyle k'i 20. yüzyıl başlarına doğru «Şu okullar olmasaydı Maarif Nezaretini ne güzel idare ederdim» diyen eğitim bakanları cıkacaktı. 2. Meşrutiyet yıllarında ülkede 70 bin öğretmene ihtiyac duyulduğu tahmin ediliyor ve bu kadar öğretmenin karşılanması eğitim bakanlığının ana g'örevi hai'ine getiriliyordu. Öğretmen acığı 1950'lere kadar Türk öğretmen yetiştirme politikasının ana motifi olmuştur. Öte yandan gene 2. Meşrutiyet yıllarında Sôtı Bey'in önderliğinde ve istanbul Dôrülmuallimininde kaliteli öğretmen veya başka bir deyişle «öğretmen yetiştiren öğretmen» hazırlama çalışmaları yapılmış ve başarıl~ sonuclar da alınmıştı. Cumhuriyetin Ilk 30 yılıi öğretmen açığının kapatılması çalı,. maları Türkiye'de 1914'lerden itibaren köyler icin kısa süreli okullar ve ayrı öğretmenler yetiştirme fikirleri ortaya atılmıştı. Osmanlı Öğretmen okullarıgenelde şehir ve büyük kasabalarda bulunan ilkokullara öğretmen yetiştiriyoordu; köyler s,öz konusu olduğunda da aşağı, yukarı 40 bin öğretmen gerekiyordu. Bunların 100'er 200'er mezunla kapatılamayacağı acıktı. Bu nedenle köy ilkokullarının öğretim süresi 3 yıl kabul edilerek 1926'da Köy Öğretmen okulları kurulmuştu; ancak bunlar verimli calışma yapamadığından1932'de kapatıldı ve köy öğretmeni yetiştirmek icin yeni modeller aranmaya başlandı. 1934'ten itibaren, 19. yüzyılda Prusya'da denenen bir yönetimin Türkiye'de de uygulanması fikirleri ileri. sürüldü: askerde eğitilen erlerden, köylerine döndüklerinde öğretmen olarak fayda lanmak! Bunun uygulanmasına da 1936 yılında Eğitmen Kursu olarak başlandı; askerliğini tamamlayan 80genc 8 aylık bir eğitmen kur- 12

4 suna alındı, Eğitmen- yetiştirme,işi, daha sonraki yıllarda da başarıyla sürdürüldü ve 1946'ya kadar 8675 eğitmen yetiştiriidi. Eğitmen küçükköyler için yetiştiriliyordu.' Büyük köylere öğretmen yetiştirmek için de 1937'den itibaren Köy Eğitim Yur.tları açıldı. Bunlar daha sonra Köy Enstitüleri adını aldılar ve 2. Dünya Savaşı sonunakadar kendi al,anında başarılı a'l!ia pohtik olarak bugün bile tartışmaları devam eden bir çalışma yaptılar. Değişik mr öğretmen yetiştirme tekniğiyle çok yönlü olarak yetiştirilen Enstitüsü öğrencileri, mezun,olduktan sonra da köylerde çok yönlü bir çalışma yapacaklardı. Ancak 1947'den itibaren bu okunarın ders ve müfredat programları değiştirildi, mezunların yapacakları işler yeni~endüzenlendi ve 1953 yılında i:lköğretmen Okulları haline dönüştül1üidü. 1947'lerden itibaren, sayının yanı sıra öğretmen yetiştirecek ders programının üzerinde de hassasiyetle durulmqya başlandığını görüyoruz yılında,toplanan 5. Milli Eğitim Şurasının en önemli konusunu iıköğretmen okullarının ders programları teşkil etmişti. Bu süre çalışmaları ve yabancı uzman Prof. Roben J. Mearke'nin verdiği rapor doğrultusunda 1954'ten itibaren 3 ve 6 yıllık ilköğretmen. okulları teşkilôtı kuruldu. Ancak bu okullar zamanında da esas 'mesele, öğretmen açığının halô kapatılamamasıydı. Kısa sürede bu okulların sayısı 80'e, öğrenci sayısı 54 bine çıkartılmasına rağmen Türkiye'de eğitimcileri korkutan bir öğretmen açığı devam ediyordu. 27 Mayıs ihtilôli'nden sonra öğretmen oçığının kapatılması Için gene silôhlı kuvvetler devreye girmiş, yeni çıkartılan Yedek Subay Adayı Öğretmenler Kanunu'na göre yedek subayadayı Milli Eğitim Bakanlığının emrinde öğretmen olarak çalıştırılmıştır. Öğretmen yetiştirme Milli Eğitim Bakanlığını hôlô en çok meşgul eden konulardan biri olduğuiçin, 1957 yl,lında, her kademedeki öğretmen yetiştirme kurumlarını" yönetecek, koordine edecek bir Öğretmen Okulları Genel Müdürlüğü kurulmuştur. iıkokul öğretmeni yetiştiren eğitim kurumlarının öğretim sürelerınin zaman içinde sürekli yükseltildiğini görüyoruz. Osmanlı Öğretmen Okullarından DôrülmuaWmin-i Rüşdi 3 yıl, Dôrülmuallimat 3 yıl, 2. Meşrutiyet döneminde Dôrülmuallimin-i Ibtidaiyenin 2 yıllık hazırlık sınıfı üzerine erkeklerde 4, kızlarda 5 yıla çıkartıldığını görüyoruz. Cumhuriyet başlarında (1924) öğretmen okullarının öğretim

5 süresi 5 yıl idi, 1932 yılında 6 yıla çıkartılmıştır yılında ise ilköğretmen okullarının öğretim süresi 7 yıla çıkartılmıştır. ilkokul üzerine kurulu 7 yıllık ve ortaokul üzerine kurulu 4 yıllık ilköğretmen okulları, son dönemlerinde 89'0 kadar çıkmıştı. Buralarda yıllık 60 bin civarındaki öğrenciden, gene ortalama 17 bin civarında mezun veriliyordu. Bu, ilköğretim düzeyindeki öğretmen açığını önemli ölcüde ortadan kaldırmış,diğer öğretim kademelerindeki gelişmeye parolel olarak da işin kalite yönünü gündeme getirmeye başlamıştır. Ortaokul ve Liselerde öğretmen yetiştirırıe çalışmaları Orta dereceli okullaro öğretmen yetiştirmek üzere bir Yüksek Öğretmen Okulu kurulması daha 1868 Yönetmeliğinde belirlenmiş ve l892'den itibaren sürekli bir Yüksek Öğretmen Okulu (Dôrülmuallimin-i Aliye) kurulmuştu. Ancak 2. Meşrutiyetten itibaren yüksek öğretmen okuluöğrencilerinin üniversitede okuyup okumamaları ve ne kadar süre okumaları gerektiği hep tartışma konusu oldu. Cumhuriyetten sonra da bu okulun Üniversiteye bağlanması bir çok karışıklıklara neden oldu; ama 1924'den itibaren «Yüksek MualJim Mektebi» adını alarak çalışmalarına devam etti. istanbul'daki bu okula daha sonraki yıllarda Ankara ve izmir Yüksek Öğretmen Okul!arı da eklenmiş ve bunlar da bulundukları yerlerdeki. Üniversitelerle işbirliği halinde lise ve dengi okulların öğretmen ihtiyacını karşılamışlardır. Ortaokulların öğretmen ihtiyacı ise uzun süre, 1926'da Konya'- da kurulan 1927 yılından itibaren de Ankara'ya getirilip «Gazi Orta Muallim Mektebi» adını alan okulla karşılanmaya çalışıldı. Bu okul başlangıçta sadece Eğitim Bilimleri BölümünÜ içerirken daha sonra çeşitli bilimlerle resim, müzik, beden eğitimi gibi dalların da bölümleri eklenmiştir. 1942'de kurulan Yükssk Köy Enstitüsü'nün kapatılmasından sonra bu kurumungörevleri de Gazi Orta Öğretmen Okulu'na verilmiş, ancak yeni ihtiyaçları karşılamak için 1946 yılından itibaren «Eğitim Enstitüsü» adlı yeni bir öğretmen okulu tipiaçılmaya başlanmıştır. Bu enstitüler zamanla hem sayı olarak hem bölümlenme olarak çok gelişmiş ve 17 Eğitim Enstitüsü, ülkenin ortaokul öğret- - meni ihtiyacınıkarşılamaya çalışmıştır. 14

6 1974 sonrasında yenı rnodel arayışları 1973 tarihinde çıkartılan Milli Eğitim Temal Kanunu'nun ilköğretimi 8 yıla çıkarma ve buna uygun öğretmen yetiştirme istekleri, öte yandan 1974 ve daha sonraki yılların siyasi gelişmeleri, Türkiye'- nin öğretmen yetiştirmesinde önemli değişikliklere neden oldu. Altı veya yedi yıllık ıilköğretmen okullarının, 8 yıla çıkartılmış bir temel eğitimin kaliteli öğretmen isteğini, dallara göre uzmanlaşmış öğretmen ihtiyacını karşılayamayacağı düşünüldü ve eski ilköğretmen okulları «öğretmen lisesi» adıyla bir genel öğretim lisesi haline getirilerek temel eğitimin 1. kademesine öğretmen yetiştirmek için 2, ortaokul ve dengi okullarıo sözümona ilköğretmen okullarına öğretmen ve araştırmacı yetiştirmek için de 3 yıllık Eğitim Enstitüleri kuruldu. 2 yıllık Eğitim Enstitüleri genelde ilkokul sınıf öğretmeni yetiştirdiği ıiçin öğretmen okullarından dönüştürülerek kuruluyordu ve sayıları da kısa sürede 50'yi aştı. Aralarında Ankara Gazi, istanbul Atatürk, izmir Buca, Balıkesir Necati Eğitim Enstitüleri bulunan 3 ylhık Eğitim Enstitüleri de kısa sürede arttırıldı. Eğitim Enstitülerindeki bu artış biraz eski öğretmen okulları tesisatı üzerine kurulduğu için açılması kolayolduğundan, biraz da siyasi öğretmen y~tiştirerek politik hayattaki etkinlikleri arttırma çabalarından oldu. Ama bunun sonunda kaliteli bir öğretmen kadrosu, yeterli kontrol sağlanamadığı için ve en önemlisi de ideolojik propçıgandalar yüzünden bu okullardaki öğretim sathileşti ve hızlandı. Sonunda bu okullar öylesine karışık bir durum ortaya çıkardılar ki 1980'lere gelindiğinde Milli Eğ<itimBakanlığı'nın en büyük problemini teşkil ediyorlardı. T'abii bu arada, 1970'lerden sonra ideolojik çekişmelerin merkezi olmaya başlayan, dış müdahalelerle yapısı değiştirilen Yüksek Öğretmen Okulları da kapatıldı. 1978'de üç yıllık Eğitim Enstitülerine Yüksek ~ğretmen Okulu adının verilmesi pek tutmadı. Bir çok olumsuz değerlendirmelere rağmen 1974 değişiklikleri; Türkiye'de öğretmen ihtiyacının sayısal yönünün azalıp kalite yönünün belirmeye başlandığı, eski öğretmen yetiştirme sisteminin yeni düzenlemelere kolayca cevapvaremedlği ve yeni modellerin arandığı bir durumu yansıtıyol'1du. 15

7 1982 -Öğretmen yetiştirmenin Yükseköğretim Kurulu'na ve Onl.. versitelere devredilinesi 1981 tarihindeki Türk yükseköğretim reformu, son yılların en büyük reformudur ve pek çok alqnı etkilediği gibi öğretmen yetiştirmeyi de alabildiğine etkilemiştir tarihinden itibaren, 1981'de sayıları 17'ye indirilen iki yıllık Eğitim Enstitüleri Eğitim Yüksek Okulları, 3 yıllık Eğitim Enstitüleri de 4 yıla cıkartılorak ve «Eğitim Fakülteleri» adıyla Üniversitelere bağlandılar. Ayrıca 1930'Iardan beri Türkiye'nin teknik öğretmen ititiyacını karşılayan Teknik ve Sanat Yüksek Öğretmen Okulları da Teknik Eğitim Fakülteleri tialine getirildi. Şimdi berraklaşmış olan bu duruma topluca baktığımızda, Türkiye'nin bugünkü öğretmen yetiştirme sistemi şu şekildedir. 1. Eğitim Fakülteleri : Reform öncesindesayıları 10'u bulan yüksek öğretmen okullarıile eskiden üniversitelerin bünyesindeki eğitim bilimleri bölümleri etrafında teşekkül etmış 17 Eğitim Fakültesi bulunmaktadır. Bunların içinde_ankara Üniversitesi'nin Eğitim Bilimleri Fakültesi ile Hacettepe, Gazi ve inönü Üniversitelerinin Eğitim Bilimleri Bölümleri, diğer Fakültelerde ise dekanlığa bağlı eğitimbilimci öğretim elemanları burada yetişen öğretmen adaylarına öğretmenlik meslek bilgisi dersleri vermektedirler. 2. Teknik Eğitim Fakülteleri : Ankara, istanbul ve Elazığ'da olmak üzere üc tanedir ve Yüksek Teknik Öğretmen Okulları, Endüstriyel Sanatlar Yüksek Öğretmen Okullarının görevini yapmakta,. liselere sanat öğretmenleri yetiştirmektedirler. 3. Mesleki Eğitim Fakültesi : Ankara Gazi Üniversitesine bağlı bu Fakülte Kız Teknik Yüksek Öğretmen Okulu ile Turizm ve Ticaret Yüksek Öğretmen Okulunun birleştirilmesiyle kurulmuş; bayan sanat öğretmenleri. yetiştirmektedir. 4.. Eğitim Yüksek Okulları Üc tiptir. Birinci tip eski iki yıllık eğitim enstitüleridir ve ilkokullara sınıf öğretmeni yetiştirmektedir. Şu anda bu örnekte calışan 23 yüksek okul vardir. ikinci tip, Sanat Eğitimi Yüksekokullarıdır..Ankara veizmir'deki bu okullar eski Sanat Eğitimi Yüksek Öğretmen Okullarının görevini yapmaktadır. Ücüncüsü de, Kız Sanat Eğitimi Yüksek Okulları'dır. Bunlar da Ankara ve Konya'daki Kız Sanat Yüksek Öğretmen Okullarının Üniversiteler içinde organize edilmeleriyle kurulmuşlardır. 16

8 Bunların dışında, hcjlô bazı Fen-Edebiyat FakültesI öğrencilerine çeşitli üniversiteler sertifika programları düzenleyerek öğretmenlik özellikleri ve bilgileri kazandırmaya çalışmaktadırlar. SONUC Türkiye'de öğretmen yetiştirme meselesi arasındaki kriz döneminden sonra «öğretmenliğin üniversiteleşmesi» diyebileceğimiz yeni bir safhaya gelmiştir. Bu safha öğretmen yetiştirmede artık kaliteye önem verilmeye başlandığının işaretidir. Ancak öğretmen yetiştirme kurumlarını üniversiteye devreden ve YUkseköğretim Kurulu ile uyumlu bir çalışma yapması beklenen Milli Eğitim Bakanlığı, yeni duruma kolayca intibak edememiştir. Öğretmen yetiştirme konusunda Üniversiteler ile öğretmenlerin işvereni durumundaki Bakanlık arasında koordinasyon eksikliği vardır. Milli Eğitim Bakanlığı, ôdeta YÖK'ün öğretmen yetiştirme sistemini tanımamakta, bütün üniversite mezunlarını öğretmen sınavına almakta, kazananları kendi öğretmen yetiştirme merkezlerinde öğretmenlik meslek eğitiminden geçirmeyi amaçlamaktadır. Bu bunalımın ve iletişim kopukluğunun bir an önce giderilmesi gerekmektedir. Öte yandan, Milli Eğitim Bakanlığı'nın «öğretmen açığının kapatıldığı ve fazla bir öğretmen ihtiyacının olmadığı» şeklindeki de- Oerlendirmesi de yanlıştır. Türkiye'nin okul ve öğretmen ihtiyacı kişilik sınıflara göre hesaplanmalrdır. Şu anda öğrenciyi bir sınıfa doldurup buraya bir öğretmen görevlendirmekle öğretmen 'açığı kapatılmış sayılamaz. KAYNAKLAR ı. AkyÜz, Yahya, Türk Eiitim Tarihi, (Başlangıçtan 1985'e) ı\nkara: Eğitim Bilimleri Fakültesi Yay baskı. 2. AkyÜz, Yahya, Türkiye'de Öğretmenlerin Toplumsal De~şmedeki Etkileri ( ).Ankara Ergün, Mustafa, Atatürk Devri Türk Eğitim1 Ankara: D.T.C. Fakültesi yay Vahap, Eğitlm Enstitüleri. İstanbul: Toker yay

9 5. Kaptan, Saim, ı-ürkiye'de Yüksekö~tim kefonnu Ve insangücü Potansiyeli. Ankara: DPT yay Koçer, Hasan Ali, Türkiye'deÖğretmen Yetiştirme Problemi ( ). Ankara: Yargıçoğlu Mat. t.y. 7. Öğretmen Dergisi, Köy Enstitüleri ve Köy Öğretmeni Ankara: Güney Mat Öğretmen Okulları Genel Müdürlüğü Yı1lığı AnkarajŞereflikoçhisar Öymen, H. Raşit, Köy Enstitüleri Kuru1uşlanıun Tarib1 Gelişimi. Eğitim Hareketleri, , S