DİLİMİZDEKİ «KARA» KELİMESİ HAKKINDA Yrd. Doç. Dr. îsmet CEMİLOĞLU

Transkript

1 DİLİMİZDEKİ «KARA» KELİMESİ HAKKINDA Yrd. Doç. Dr. îsmet CEMİLOĞLU Bir milletin dili, şüphesiz, halk dehâsının yarattığı her bakımdan milli kelimelerden meydana gelir. Bunun yanında, her millet, diline başka dillerden aidığı kelimeleri de gerek ses gerekse anlam bakımlarından millileştirerek kendi öz sözleri arasında yaşatır. Türk dilinin takip edebildiğimiz ilk metinlerinden itibaren muhtelif nüanslar kazanarak zamanımıza kadar gelmiş olan kelimelerden biri de «kara» kelimesidir. Biz bu yazımızda «kara» kelimesinin en eski Türkçe metinlerden itibaren, günümüze kadar ne gibi anlamları bünyesinde taşıdığını belirtmeye çalışacağız. Kök - Türk belgelerindeki bütün kelime adedi ile ifade edilmekte olup bunun 5302 si Köl - Tigin, Bilge Kağan ve Tonyukuk âbidelerine ait bulunmaktadır1. «Kara» kelimesi bu üç bengütaştan Köl-Tigin âbidesinde toplam olarak 5 yerde, Bilge Kağan âbidesinde de 3 yerde geçmektedir. «Türk kara kamag bodun ança timiş.» (K.T. D. 8) (Türk halk kitlesi şöyle demiş.) «Kara Türgiş bodun kop içikdi.» (K.T. D. 38) (Türgiş avam halkı hep tâbi oldu.) «Anda kisre kara Türgiş bodun yağı bolmış.» (K.T. D. 39) (Ondan sonra Türgiş avam halkı düşman olmuş.) «Kara Türgiş bodunun anda ölürmiş, almış.» (K.T. D. 40) (Türgiş avam halkını orada öldürmüş,) «Kara költe süngüşdümüz.» (K.T. K.2) (Kara gölde savaştık.) «Türk k?,ra kamag bodun ança timiş.» (B.K. D. 8 (Türk halkı kitlesi şöyle demiş.) «Kara bodun kağanın kelti tip ögdi.» (B.K. D. 41) (Halk kitlesi kağanın geldi deyip övdü.) «... ürüng kümüşin, kırgallıg kutayın, kinlig işgitisin, özlük atın, adgmn, kara kişin, kök teyengin Türküme, bodunuma kazganu birtim.» (B.K. K. 11) (...beyaz gümüşünü, kenarlı ipeğini, ipekli kumaşını, binek atını, aygırını kara samurunu, mavi sincabını Türküme, milletime kazanı verdim.)2 Görüldüğü gibi «kara» kelimesinin anlamı âbideler üzerinde çalışan bilginlerce «avam, halk, kara (renk adı)» olarak verilmektedir. Aynı kelime Kutadgu Bilig te 94 beyitte geçmekte, bunlardan 69 unda «renk adı», 25 inde de «halk» olarak mânâlandırılmaktadır8. «Kara» kelimesinin renk adı ifade ettiği beyitlerden bazıları şunlardır: «Yaşıl kök bezeding tümen yulduzun, Kara tün yarattung yanık kündüzün.» (R.R. Arat, K.B. Metin, 22. beyit) (Mavi göğü sayısız yıldızlan ile süsledin, Karanlık geceyi ışıklı gündüz ile aydınlattın.) «Ünin ötti keklik küler katgura, Kızıl ağzı yan teg kaşı kapkara.» 22 - MiUî Folklor

2 (R.R. Arat, K.B. Metin, 76. beyit) (Keklik yüksek sesle öttü, sanki gülmekten katılıyor, Ağzı kan gibi kızıl, kaşı simsiyah.) Aynı kelimenin «halk» anlamına geldiğini beyitlerden bir kısmı ise : «İlin itmiş ötrü bayıımış kara, Kara kaylukın kılmış özke tura.» (R.R. Arat, K.B. Metin, 256, beyit) (Memleketini tanzim etmiş ve halkı zengin olmuş, Halkının zenginliğini kendisine kalkan yapmıştır.) «Kara karın todsa kör ud teg yatur, Yava sözke avnur özin semritür.» (R.A. Arat, K.B. Metin, 988. beyit) (Halkın kamı doyarsa, bak, öküz gibi yatar, Boş sözler ile avunur ve vücudunu besler.) «Kara» kelimesi Uygur dönemi metinlerinde de renk adı ve halk anlamlarına kullanılmaktadır: «Kök böri teg sini birle yorıym.ı Kara kuzgun teg toprak üze kalayın. İgke Kömiri, Bilegüke yan teg bolayuı.» (Bozkurt gibi senin ile yürüyelim. Kara kuzgun gibi toprakta kalayım. Kirmana Kömür dağı, Bileği taşma Yar Suyu gibi olayım. «Yeme kalın kara bodununguznı.s King koyunguzda, Uzun etekin gizde, Küyü küzedi tutup acmu igdürsiz.» (Yine kalabalık halkınızı Geniş koynunuzda, Uzun eteğinizde Koruyup gözeterek tutar ve himaye edersiniz.) Milâdî 13. asrın sonlarında yahut 14. asrın başlarında yazılan îbni Mühennâ lügatinde de «kara» kelimesinin anlamı verilirken»bildiğimiz renk, kara» denilmektedir.6 Sır Gerard Clauson «Etimolojik Sözlük» ünde kara kelimesinin asli anlamının «siyah» olduğunu ifade etmekte ve bu kelimeyi 24 ayrı deyim içinde değerlendirmektedir.7 Harezm döneminin önemli eserlerinden biri olan Nehcü l-ferâdis te «at sürüsü, başıboş dolaşan at, öküz, inek sürüsü» anlamlarını da karşılamaktadır. Aşağıdaki örneklerden birincisinde «kara» kelimesi «renk adı», İkincisinde de «at, öküz sürüsü» karşılığı olarak kullanılmaktadır. «Bir heybetlig surat kördi, kara tonlug, agzıdm yalmg ot çıkar takı bumıdın kara tütün çıkar.»8 (Ağzından ateş, burnundan siyah duman çıkan siyah elbiseli ve heybetli birini gördüm.) «Cümle mallarımızm yılkı karanı oğul kıznı hatunlarımıznı alıp baralmg.»1* (Bütün malımızı, at ve öküz sürülerimizi, oğul ve kızımızı, hanımlarımızı hepsini birlikte götürelim.) Önceleri «halk, avan, renk adı ve öküz, inek sürüsü» gibi anlamlan ifade eden «kara» kelimesi, Karahanlılar gibi Türk devletlerinin, Karakalpaklar gibi Türk kavimlerinin isimlerinde de görülmektedir. Satuk Buğra Han tarafından kurulan ve yılları arasmda hüküm süren Karahanlılar devletinin ismindeki «kara» kelimesi «büyük ve baş» anlamlarını ihtiva etmektedir. Nitekim aynı konuda O. Pritsak şunları söylemektedir: «Karahanlılar tabiri Şarkî ve Garbı Türkistan da hüküm süren ilk Türk - İslâm sülâlesine verilen sun i bir isimdir. Garp ilim muhitinde tarihçi ve müsteşrik V.V. Grigorev ( ) in Maveraünnehr Karahanlılanna dair yazmış olduğu makalesinden itibaren (1874) «Karachaniden» tabiri yerleşmiş ve o zamana kadar ilim muhitince kullanılagelen «Türkistan Uygur Hanları» tabirinin yerini almıştır. Grigorev in kendisi de sikkelere dâir 1862 de intişar eden eserinde bu tabiri kullanmıştır. Karahanlılar tabiri bu sülâlenin ünvanlannda geçen «kara» sözünden neş et etmektedir. (Karahan, kara hakan, Arslan Kara Hakan, Tan- Millî Folklor 23

3 gaç Buğra Hakan v.b.). Son zamanlarda yapılan araştırmalardan öğrendiğimize göre Altay kavimlerinde, Çinlilerde olduğu gibi dört renk (kara, kızıl, gök, ak) dört cihete işaret etmek için kullanılmıştır. Bundan dolayı Türkçe «kara» sözü, eski Türklerin cihet tayininde tekabül ettiği «şimal» mânâsından hareketle, Türklerin hukukî rümûzunda büyüklük ye yükseklik ifade eden bir tabir olmuş ve böylece Karahan, Kara ordu v.b. birleşmelerde «büyük, baş» mânâlarında kullanılmıştır.»10 Zeki Velîdî Togan m O. Pritsat ı mehaz göstererek verdiği diğer bir bilgiye göre «kara» aynı zamanda kuvvetli, cebbar ve cesur demektir. Karahanlılar, bu bakımdan bu ismi almış olmalıdırlar. Gazneli Mahmud a Çinlilerin verdiği «Karahan» tabiri de aynı mânâda olmalıdır. Kara, «azamet, yükseklik ve üstünlük» demektir. Meselâ Türk ülkelerinde en doğudan batıya kadar rastlanan karasular her gür, coşkun su ve nehirlere verilmiştir.»11 Aral Gölü nün güneyinde, A mu - Derya nın aşağı kısımları ile onun deltası ve buraya yakın çöllerde yaşamış olan, uzantılarını kısmen Tokat ve Amasya illerinde, yoğun olarak da Çıldır bölgesinde gördüğümüz Türkmen - Kıpçak karışımı Karapapaklarm isminde gördüğümüz «kara» kelimesi ise Türk kavminin ırk hususiyeti ile ilgili olmayıp tamamen renk adını ifade etmektedir. Bu konuda da Reşit Rahmeti Arat şu bilgileri vermektedir : «Karakalpak (siyah serpûş) ismi, bu Türk kavminin ırk hususiyetiyle ilgili olmayıp bunların yaşayış ve giyiniş tarzları ile alâkalı daha küçük bir zümrenin- ayırdedilmesi için kullanılmış olan ve kıyafetten mütevellid bir isim olmalıdır. Zira Türklerce kullanılan kara papah, kızıl börük (kırmızı kalpak), konur börük (kahverengi kalpak) tabirleri mevcuttur.»12 Çincesi Chia-la Hsi-t ai olan ve Orhun Kitabelerinde Kıtany olarak zikredilen, Türk sahasının şark kısmında yaşayıp bizim milletimizce «Karahı taylar» olarak bilinen kavmin isminde geçen «kara» kelimesi de ırkî bir hususiyet göstermeyip daha sonra Anadolu sahasında örneklerini bol bol gördüğümüz «kara gün, kara kaygu v.b.» şekillerde geçen menfi mânâları ihtiva etmektedir. Ayrıca bu tabirdeki «kara» sıfatı, bu kavmi Şarkî Kıtaylardan ayırmak, eski Kıtany kavmi ile birleştirmek için de kullanılmış olabilir kanaatindeyiz. Devlet, millet ve kavim isimlerinin yapısında bulunan bu kelime, dağ, deniz, ırmak gibi tabiat varlıklarının adlarında da yer almıştır. Ortaasya da Pamir in güneydoğusunda uzanan, ortalama yüksekliği metre civarında bulunan sıra dağların adı Kara Korum dağlarıdır. Bu isim bilindiği gibi, Türkçe «kara» ile «korum» kelimelerinin birleşmesinden meydana gelmiştir. «Korum» kelimesi bizce malum olup Kutadgu Bilig te Divân ü Lügati t- Türk te geçmektedir : «Kayu ilke tegse mening bu törüm Ol il barça itlür taş erse korum.»13 (Benim bu kanunum hangi memlekete erişse, o memleket baştan başa taşlık ve kayalık dahi olsa hep düzene girer.) «Tawar yığıp suw akın indi sakın Korum kibi idhişin kodı yuwa.r.» w (Yığılmış malı sel gibi zannet, sahibini kaya yuvarlar gibi aşağıya yuvarlar.) Durum böyle olunca, «kaya» anlamına gelen «korum» kelimesinin birleştiği «kara» ismi, renk ifade etmekte ve tabir de «kara kaya» vsya «kara kayalardan meydana gelmiş dağ» anlamını vermektedir ki, bu da dağların jeolojik yapısına uygun bir adlandırmadır. - Bugün umumî olarak polis ve jandarmaların vazife yaptıkları mahal adı olan «karakol» kelimesinin yapısmda- 24 Millî Folklor

4 ki «kara» kelimesi Şemsettin Sami nin «Kamus-ı Türkî» sinde «kol kelimesi asıl Türkçede asker mânâsına gelmektedir»* denerek «karakol» kelimesi «siyah asker yani gece askeri veya askerin siyah yani gecelik kolu veya bölüğü» şeklinde izah edilmektedir15. Kısmen katıldığımız bu izaha ilâvo edilmesi gerekenler de bulunduğu kanaatindeyiz. Bizce bu kelime «kara kolu» şeklinden kısaltılarak «karakol» olmuştur. Zaten bu kelimenin birleşik isim durumuna geçerken bitişik yazılması da bir ses hadisesinin meydana geldiğini göstermektedir. Bu kelimedeki «kol» ismi, bugün yaşamakta olan «kolluk kuvvetleri» tamlamasındaki «kol» ismi olup ayrıca askerlikteki «birerli kol, kol düzeni, keşif kolu» tabirlerinde de yaşamakta ve «teftiş veya koruma için devriye gezen asker grubu anlamına gelmektedir16. «Kara sıfatı da anlamını eski Türkçeden beri takip edebildiğimiz «halk, avam» şeklinde sürdürmekte ve hu duruma göre kara kolu karakol da «halk, askeri», geniş mânâda «halkın hukukunu koruyan asker veya polis grubu» ayrıca hukukunu koruyan asker ve polislerin vazife yaptıkları yer» anlamlarına.gelmektedir. Karahisa,r, Karabağ, Karaderbend, Karaâmid gibi coğrafî yer adlarında geçen «kara» kelimesi büyüklük bildirmekte veya renk adı olarak kullanılmaktadır. Nitekim Diyarbakır şehrimi-, zin eski adı Aşur çivi yazılarında A midi olarak geçmekte Türkler de yapı ve surlarının koyu renkli volkanik taşlardan yapılması sebebiyle buraya Karaâmid demektedirler17. Türk dilinde hususi bir yeri olan bu kelimenin yukarıda tesbit etmeye çalıştığımız anlamlarından başka değişik anlamlar da ifade ettiğini belirtmeliyiz. 1. Ayıp anlamına: «Dağ-ı siyah-ı sinemiz örtüle mevc-i eşk ile Bir gün ola ki Bakiya görmeye kimse karamız.»1^ (Ey Baki, göğsümüzün siyah yarası durumunda olan ayıbımız kimse tarafından görülmesin diye göz yaşlarının çokluğu ile örtülmelidir.) 2. Kudret, kuvvet ve şiddet anlamlarına Kara kış (şiddetli kış) Kara sevda (şiddetli sevda) Kara kuvvet (kuvvetin şiddeti, çokluğu)..... ;ı:v 3. Aynı kelimenin mecazî anlamda kullanılması için pek çok örnek vardır : Karalara girmek (mateme bürünmek) Yüz karası (hicap sebebi) Kara gün (felâket haberi) Kara yazı (kötü talih) Karalamak (aleyhte bulunmak) Kara kaygu (acı düşünce) Çeşitli anlamlarını tesbit etmeye çalıştığımız bu kelimenin yazı dilimizde ve muhtelif ağızlarımızda daha değişik mânâlara da geldiği elbette söz konusudur. Türkç eâe bün a benzer kelimelerin çok sayıda bulunması dilimizin zenginliğinin bir başka cephesidir. 1 O. Nedim Tuna, Bazı İmlâ Gelenekleri, Bunların Metin İncelemedeki Önemi ve Orhon Yazıtlarında Birkaç Açıklama, TDAY - Belleten 1957, Ank., 1988, s Orhun Abidelerinden alman bu cümleler Türkiye Tiirkçesine aktarılırken M. Ergin in «Orhun Âbideleri» adlı eseri esas alınmış, «kara» kelimesinin anlamı Talat Tekin in «Orhon Yazıtları»yla karşılaştmlmıştır. 3 Bu tesbit R. Rahmeti Arat ın «Çe-. viri Metni» esas alınarak yapılmış, K. Eraslan, O.F. Sertkaya, N. Yüce tarafından hazırlanan «Kutadgu Bilig İndeksi» ile karşılaştırılmıştır. 4 Metin, P. Zieme den (Türkçe Bir Mani Şiiri, TDAY - Belleden 1968) aynen alınmıştır. Millî Folklor 25

5 5 Metin P. Zieme den (Türkçe Bir Mani Şiiri, TDAY - Belleten 1968) aynen alınmıştır. 6 Aptullah Battal, İbni - Mühennâ Lügati, s. 37, Ank., Sır Gerard Clausen, An Etymologial Dictionary Of Pre - Thirteenth Century Turkish, Oxford 1972, s Nehcü l-ferâdis, Yenicami Nüshası, s, Nehcü l-ferâdis, Yenicami Nüshası, s İslâm Ansk., Karahanlılar mad., cilt 6, s Fen - Edebiyat Fakültesi Araştırma Der., Ord. Prof. Dr. A. Zeki Velîdî Togan Özel Sayısı, Fasikül 1, Erzurum 1985, Karahanlılar Böl., s İslâm Ansk., Karahanlılar Mad., 6. cilt, s R. Rahmeti Arat, Kutadgu Bilig - Metin, 830, beyit. 14 Besim Atalay, DLT - Tercüme 111, TDK. Yay., s Şemsettin Sami, Kamus-ı Türkî, Karakol mad., İst., Meydan Larousse, Kol mad., 7, cilt, s Meydan Larousse, Diyarbakır mad., 3. cilt, s Tarama Sözlüğü, 4. cilt, s Millî Folklor