Cari İşlemler Açığı ve Sürdürülebilirlik: Türkiye Örneği

Transkript

1 Aaürk Üniversiesi Sosyal Bilimler Ensiüsü Dergisi 05 9 (): Cari İşlemler Açığı ve Sürdürülebilirlik: Türkiye Örneği Munise ILIKKAN ÖZGÜR (*) Öze: Makroekonomik isikrarının sağlanmasında cari işlemler dengesinin sürdürülebilir olması emel koşullardan biridir. Sürdürülemez dış icare açıkları sonucu zaman içinde sürdürülemez cari işlemler açıkları oraya çıkar. Bir ülkede ihala ve ihraca arasında uzun dönemli ilişki olması; kısa dönemli dış icare açıklarının uzun dönemde sürdürülebilir olduğunu ve uzun dönem dış icare dengesinin sağlanmasına yönelik uygulanan makroekonomik poliikaların ekin olduğunu göserir. Çalışmamızda, ihraca ve ihala arasındaki uzun dönemli ilişkiden harekele; dönemindeki Türkiye de cari işlemler açığının sürdürülebilirliği incelenmekedir. İhraca ile ihala arasında uzun dönemli eşbüünleşme ilişkisi Pesaran, Shin, ve Smih (00) arafından gelişirilen ARDL sınır esi yaklaşımı ile yapılmışır. Çalışmanın bulguları ihraca ile ihala arasında uzun dönemli denge ilişkisi bulunduğuna ve sürdürülebilirliğin güçlü formda olduğuna işare emekle beraber; giikçe aran dış icare açıkları göz önüne alınırsa, geleceke cari işlemler açıklarının zayıf formda sürdürülebilirliğe dönüşeceği yönünde güçlü bir kanı oluşmasına yol açmışır. Anahar Kelimeler: Cari işlemler açığının sürdürebilirliği, eşbüünleşme, ihraca, ihala Curren Accoun Defici and is Susainabiliy: Turkish Case Absrac: Susainabiliy of he curren accoun balance of a counry is one of he main indicaors of macroeconomic sabiliy. Unsusainable foreign rade defici gives rise o unsusainable curren accoun defici in he long run. Exisence of a long-run relaionship beween expor and impor means ha he shor run foreign rade defici is susainable in he long-run and macroeconomic policies are effecive for he provision of he long-run foreign rade balance. In his paper we aim o invesigae he susainabiliy of curren accoun defici in Turkey by examining he long-run relaionship beween expor and impor for he period The long-run coinegraion relaionship beween expor and impor are esed by he ARDL bound esing approach developed by Pesaran, Shin and Smih (00). According o he resuls, alhough here is a long-run relaionship beween expor and impor and he curren accoun defici are susainable in a srong form, here is a srong belief ha he susainabiliy of curren accoun defici end o urn ino he weak form in near fuure. Keywords: Susainabiliy of curren accoun defici, coinegraion, expor, impor *) Yrd. Doç. Dr., Aksaray Üniversiesi İİBF, İkisa Bölümü (e-posa: mozgur@aksaray.edu.r)

2 35 / Munise ILIKKAN ÖZGÜR Aaürk Üniversiesi Sosyal Bilimler Ensiüsü Dergisi 05 9 (): Giriş Makroekonomik isikrarın sağlanmış olması, sağlıklı işleyen bir ekonominin emel koşuludur. Bir ülkede yerleşik olanlar ile dünyanın geri kalanı arasındaki büün ekonomik işlemleri yansıan ödemeler bilançosu, poliika yapıcının uygulamış olduğu dış icare, para ve maliye poliikalarının her birinin sonuçları ve ülkenin uluslararası ikisadi pozisyonu konusunda ikisadi karar birimlerine bilgi sunan önemli makroekonomik gösergelerden biridir ( Ceylan ve Ceviş, 0). Ülkelerin geleceğe yönelik karar alma sürecinde ödemeler bilançosu isaisikleri arasında yer alan cari işlemler dengesinin önemi büyükür. Bu bakımdan bir ülkede makroekonomik isikrarının sağlanması açısından cari işlemler dengesinin sürdürülebilir olması gerekmekedir. Sürdürülemez dış icare açıkları zaman içinde sürdürülemez cari işlemler açıkları yaraır. Ekonomide kalıcı dış icare açıklarının olması ağır bir borç yükü yaraır ki, bundan dolayı ihraca ile ihala arasındaki uzun dönemli eşbüünleşme ilişkisinin varlığı isenen bir durumdur. Zira, bir ülkede bu iki değişken arasında uzun dönemli ilişki olması; kısa dönemli dış icare açıklarının uzun dönemde sürdürülebilir olduğunu ve uzun dönem dış icare dengesinin sağlanmasına yönelik uygulanan makroekonomik poliikaların ekin olduğunu göserir. Sürdürülebilirlik zayıf ve güçlü olarak sınıflandırıldığında, ihraca ve ihala arasında uzun dönemli denge ilişkisini göseren eğim kasayısının e sahip olması durumunda sürdürülebilirlik güçlüdür. Bu denge kasayısı 0 ile arasında bir değer aldığında zayıf sürdürülebilirlik söz konusudur. Hem gelişmiş hem de gelişmeke olan ülkelerde, ihraca ile ihala arasındaki uzun dönemli ilişkiyi araşıran birçok çalışma mevcuur. İhracala ihala arasındaki uzun dönemli ilişkiyi ilk inceleyenlerden birisi olan Hused (99), çeyrek yıllık veriler kullanarak ABD nin arasındaki dönemdeki ihracaı ile ihalaı arasındaki incelemişir. Elde eiği sonuçlar bu iki değişken arasında uzun dönemde yakınsama olduğunu gösermişir. Bahmani-Oskooee (994), dönemleri arasında Avusuralya nın ihracaı ve ihalaı arasındaki uzun dönemli ilişkiyi araşırmışlardır. Engle ve Granger (987) eşbüünleşme yöneminin uygulandığı çalışmada bu iki değişkenin eşbüünleşme kasayısı e yakın bulmuş ve dolayısıyla makroekonomik poliikalarının ekinliğinin güçlü olduğu sonucuna varmışır. Bahmani-Oskoee ve Ree (997), Johansen ve Juselius (990) eşbüünleşme ekniğini kullanarak yapıkları analizde Güney Kore deki ihraca ve ihala arasındaki uzun dönemli ilişkiyi incelemişlerdir. Çeyrek dönem verileri kullanılarak yapılan araşırmada ihraca ve ihalaın eş-büünleşik olduğu ve ihraca kasayısının poziif olduğu; dolayısıyla da Güney Kore de uluslar arası büçe kısıının ihlal edilmediği sonucuna varılmışır. Arize (00), 50 OECD ülkesindeki ihraca ve ihala arasındaki uzun dönemli ilişkiyi konu alan çalışmasında, dönemi için çeyrek dönemlik verilerden yarar-

3 Cari İşlemler Açığı ve Sürdürülebilirlik: Türkiye Örneği 353 lanarak Johansen ve Juselius (990) eşbüünleşme ekniğini kullanmışır. Bu ülkelerim 35 inde ihracala ihala arasında eşbüünleşme olduğu bulgusuna ulaşmışır. Irandous ve Ericsson (004), gelişmiş ülkelerden Fransa, Almanya, İsveç, ABD ve İngilere deki ihraca ve ihalaın uzun dönem yakınsamasını inceledikleri çalışmada Johansen ve Juselius eşbüünleşme ekniğini kullanmışlardır. Fransa ve İalya nın ihraca ve ihala serileri durağan olmadığı için örneklem dışı bırakılmış; ABD, Almanya ve İsveç e ihraca ve ihala arasında eşbüünleşme olduğu, ancak İngilere için böyle bir ilişki olmadığı sonucuna varılmışır. Tang ve Mohammad (005), Engle ve Granger eşbüünleşme yönemi ile 7 İslam Konferansı Örgüü (İKÖ) üyesi için ihracala ihala arasındaki uzun dönemli ilişkiyi araşırmışlardır. Benin, Burkina Faso, Kameron ve Guyana için bu ilişkinin varlığını espi emişlerdir. Daha sonra Tang (006), geleneksel eşbüünleşme ve birin kök eslerinin sağlıklı sonuç veremeyeceği şüphesiyle; 7 İKÖ ülkesi için ihracala ihala arasındaki uzun dönemli ilişkiyi yeniden incelemişir. Yazar, Lanne, Lukepolh ve Saikkonen, (00) nin gelişirdiği bilinmeyen düzey kaymaları birim kök esi ile Gregory ve Hansen (996) nın gelişirdiği yapısal kırılma eşbüünleşme esini kullanarak araşırma konusu ülkelerden Bangladeş, Kameron, Çad, Guyana, Endonezya, Mali, Fas, Nijerya ve Senegal de ihraca ve ihala arasında eşbüünleşme olduğu sonucuna varmışır. Narayan (004), dönemi için Fiji de ARDL sınır esi yaklaşımını kullanarak yapıkları çalışmada ihracala ihala arasında eşbüünleşme olduğu bulgusuna ulaşmışır. Yine Narayan ve Narayan (005), az gelişmiş ülke için ihracala ihala arasındaki eşbüünleşmeyi incelemişir. İncelemeye konu olan ülkelerin sadece alısında ihracala ihala arasında eşbüünleşme olduğu sapanmışır. Bu ülkelerdeki uzun dönemli esnekliklerin ahmininde dör farklı ekniken yararlanılan çalışmada (ARDL, DOLS, Phillips-Hansen ve Engle-Granger) genelde esneklikler poziif bulunmuş; ancak isaisik olarak sadece Çad, Gine Bissau, Madagaskar ve Uganda da anlamlı çıkmışır. Herzer ve Novak-Lehman (006), ihalaı bağımsız değişken olarak kullanarak Şili de ihraca ve ihala arasındaki uzun dönemli bir ilişkinin varlığını araşırmışlardır dönemindeki yıllık verileri kullanılarak yapılan çalışmada reel ihraca ve ihala değerleri ve ulusal para birimi kullanılmışır. Eşbüünleşme esi için Engle-Granger eşbüünleşme yönemi kullanılmış ve değişkenlerin eşbüünleşik olduğu görülmüşür. Haa düzelme modeli belirlenerek, haa erimi negaif ve isaisiki olarak anlamlı bulunmuşur. Elde edilen sonuca göre, Şili de uzun dönemde ihracaan ihalaa doğru bir Granger nedensellik ilişkisi söz konusudur. Hussein (04) çalışmasında, ihraca ve ihala arasındaki uzun dönemli ilişkiyi MENA ülkeleri (Ermenisan, Mısır, İran, İsrail, Fas, Sudan, Suriye ve Tunus) için incelemişir. Öncelikle her ülke için Philips-Perron (PP) birim kök eslerinden yararlanarak durağanlığı araşırmışır. İhraca ve ihala arasındaki ilişkiyi es emek için sınır es

4 354 / Munise ILIKKAN ÖZGÜR Aaürk Üniversiesi Sosyal Bilimler Ensiüsü Dergisi 05 9 (): yaklaşımını uygulamış; sonuçların sağlamlığını belirlemek amacıyla uzun dönem esneklikleri ahmin eden üç farklı yaklaşımdan yararlanmışır. Araşırma sonucunda İran, İsrail, Ürdün ve Tunus a ihracala ihala arasında eşbüünleşme olduğu sonucuna ulaşmışır. Türkiye de dış icare değişkenleri arasında eşbüünleşme ilişkisini konu alan birçok çalışma yapılmışır. Örneğin, Bahmani-Oskoee ve Domaç (995), Engle-Granger yönemi ile yapığı çalışmada döneminde ihracala ihala arasında güçlü bir eşbüünleşme olduğu bulgusuna ulaşmışlardır. Ukulu (998), ihraca ile ihala arasında eşbüünleşme olup olmadığını Türkiye için Engle-Granger yönemi ile araşırmışır döneminin yıllık verilerini kullandığı araşırma sonucunda bu iki değişken arasında uzun dönemli bir ilişki olmadığı; bir diğer ifade ile, uzun dönemde Türkiye deki dış açıkların sürdürülemez olduğunu sapamışır. Kalyoncu (005), 99:-005: dönemi için eşbüünleşme ve haa düzelme yönemlerinden yararlanarak yapığı çalışmada, ihraca ve ihala serileri arasında güçlü bir ilişki olduğu sonucuna ulaşmışır. Erbaykal ve Karaca (008), Engle-Granger eşbüünleşme yönemi ile dönemindeki ihraca-ihala ilişkisini incelediği çalışmada; söz konusu değişkenlerin büünleşik olduğu, dolayısıyla da aralarında uzun dönemli ilişki bulunduğu sonucuna varılmışır. Pola (00), 000:- 00:6 döneminde cari işlemler açığının uzun dönemli sürdürülebilirliğini ARDL yönemi ile araşırmışır. Çalışmada cari açığın zayıf formda sürdürülebilir olduğu sonucuna ulaşmışlardır. Çelik (0), Türkiye deki ihracala ihala arasındaki uzun dönemli ilişkiyi Engle-Granger yönemiyle araşırmışır dönemini kapsayan çalışma sonucunda bu iki değişken arasında uzun dönemli ilişki olduğu bulgusuna ulaşılmışır. Açıkgöz ve Akçağlayan (04), 99:-0:3 döneminde ihracala ihala arasındaki uzun dönemli ilişkiyi çeşili sınır esi yönemleriyle (Engle ve Granger (987) ve Pesaran, Shin, ve Smih (00)) incelemişlerdir. Çalışma sonucunda söz konusu değişkenler arasında uzun dönemli bir ilişki olduğu sapanmışır. Dolayısıyla cari işlemler açıklarının sürdürülebilir olduğu sonucuna ulaşılmış; ancak ihracaan ihalaa doğru zayıf bir nedensellik ilişkisi bulunmuşur. Çalışmamızda Türkiye de cari işlemler açığının sürdürülebilirliği ihraca ve ihala arasındaki uzun dönemli ilişkiden harekele incelenmekedir. İhraca ile ihala arasında uzun dönemli eşbüünleşme ilişkisi Pesaran, Shin, ve Smih (00) arafından gelişirilen ARDL sınır esi yaklaşımı ile es edilmişir. Çalışmanın ikinci kısımda veri ve ekonomerik meodoloji, üçüncü kısımda bulgular ve son kısımda sonuçlar yer almakadır.. Veri Sei ve Ekonomerik Meodoloji Analizde Türkiye ekonomisine ai reel ihraca ve ihala değerleri 00 ABD doları cinsinden, 980:Q-04:Q4 dönemini kapsayacak şekilde kullanılmakadır. Veri sei, çeyrek dönemlik verilerden oluşmaka ve siesinden elde edilmekedir. Çalışmada özellikle 980 sonrası dönemin seçilme nedeni, 4 Ocak 980 arihinde uygulamaya konan isikrar programı çerçevesinde Türkiye de ihracaa dayalı büyüme sraeji-

5 Cari İşlemler Açığı ve Sürdürülebilirlik: Türkiye Örneği 355 sinin benimsenmiş olmasıdır. Şekil, ele alınan örneklem döneminde dış icare dengesinin (ihraca-ihala) davranışını gösermekedir. Şekil : Döneminde Dış Ticare Dengesinin Gelişimi Şekil : İhraca ve İhala (00 ABD doları cinsinden) Şekilden de anlaşılacağı gibi ele alınan dönemde Türkiye de cari işlemler açıklarının emel belirleyicisi olan dış icare açığı zamanla arış gösermiş, son dönemlerde ve ise bu açık daha da büyümüşür. Dış açığın büyük olduğu dönemler özellikle ekonominin hızlı büyüdüğü dönemlere denk gelmekedir. Merkez Bankası nın yılları arasında yayınladığı Ödemeler dengesi Raporlarına göre ihala içindeki önemli kalemleri ara malları oluşurmakadır. Çalışmamızda Türkiye de cari işlemeler açıklarının sürdürebilirliği reel ihraca ile reel ihraca arasında uzun dönem eşbüünleşme ilişkisinin es edilmesiyle incelenmişir. Reel

6 356 / Munise ILIKKAN ÖZGÜR Aaürk Üniversiesi Sosyal Bilimler Ensiüsü Dergisi 05 9 (): ihraca ve reel ihala arasında ek bir eşbüünleşme ilişkisi olduğunda söz konusu esin uygulanması için Engle ve Granger (987) nin iki aşamalı yönemi ercih edilir. Eğer değişkenler arasında birden fazla eşbüünleşme ilişkisi var ise, Johansen (988) ve Johansen ve Juselius (990) ın eşbüünleşme es yönemi uygulanmakadır. Eşbüünleşme eslerinin uygulanması için üm değişkenlerin I() olması gerekmekedir. Eğer değişkenlerden bazıları I() bazıları ise I(0) ise, eşbüünleşme esi için uygun yönem Pesaran, Shin, ve Smih (00) arafından gelişirilen ARDL sınır-es yaklaşımı ile yapılabilir. ARDL sınır-es yaklaşımının klasik eşbüünleşme ekniklerine göre birçok avanajı bulunmakadır. ARDL sınır-es yaklaşımı küçük örneklem durumunda diğer eşbüünleşme yönemlerine göre daha ekin sonuçlar yaramakadır. Johansen eşbüünleşme ekniğinde güvenilir sonuçlar elde edebilmek için ise, büyük örnekleme gereksinim duymakadır. Ayrıca, ARDL sınır-es yaklaşımında değişkenler arasındaki eşbüünleşme ilişkisinin birinci dereceden olup olmamasının herhangi bir önemi bulunmamakadır. Bu yaklaşımda ele alınan değişkenlerin amamı I(0), amamı I() veya bunların karışımından oluşacak biçimde karşılıklı olarak eş-büünleşik olabilir. Oysa eşbüünleşme esinin kullanılabilmesi için ele alınan değişkenlerin hepsinin I() olmaları zorunludur. ARDL sınır-es yaklaşımının diğer bir yararı, genelden-özele yönemi (general-o-specific approach) ile modeldeki açıklayıcı değişken gecikme sayısı belirlenebilmekedir. Ayrıca, ARDL yaklaşımı ile elde edilen ahminler bağımlı ve bağımsız değişkenleri belirginleşirmesi nedeniyle sapmasız ve ekindirler. Sıralanan bu avanajlardan dolayı çalışmamızda nedensellik esi için ARDL sınır-esi yaklaşımı kullanılacakır. Değişkenler arasında nedensellik ilişkisi için ARDL yaklaşımı iki aşamada uygulanmakadır. İlk aşamada, uzun dönemli ilişkinin olup olmadığı sınır esi ile es edilir. Eğer uzun dönemli ilişki söz konusu ise, ikinci aşamada değişkenler arasında kısa ve uzun dönem ilişkiler aynı denklem ile ahmin edilir. Değişkenler arasında uzun dönemli ilişki aşağıdaki gibidir. x m () m x () Bu denklem siseminde; x ve m sırasıyla, ihracaın ve ihalaın logarimalarını gösermekedir. a ve a sabi erimleri, b ve b, ele alınan açıklayıcı değişkenlere ai ahmin edilen kasayıları ve ve haa erimlerini anımlamakadır. Aşağıda sunulan ARDL haa-düzelme modeline sınır esi yaklaşımı uygulanabilir. x m c c p p x m i x i i i 0 i 0 m p p m x i x i i i 0 i 0 i m u i u (3) (4)

7 Cari İşlemler Açığı ve Sürdürülebilirlik: Türkiye Örneği 357 Burada; ilgili değişkenlerin birinci farkını gösermekedir. c i (i =,) sabi erimleri, u i (i =,) haa erimlerini, π i (i ve j =,) gecikmeli düzey değişkenlerinin paramereleri, φ ji ve δ ji (i=,0,,p ve j=,) ise gecikmeli fark değişkenlerin kasayılarını anımlamakadır. Modeldeki gecikme uzunlukları Schwarz Bayesyen krierine (SBC) göre belirlenmekedir. Burada, değişkenler arasındaki uzun dönem ilişkinin varlığı için Wald esi (F-saisic) kullanılmakadır. Tes edilecek boşluk hipoezi, her bir denklem için H 0 : π ij = 0 biçiminde, alernaif hipoez ise H : π ij 0 biçimindedir. Sınır esi için kriik F değerleri farklı farklı örneklem çapları için Pesaran ve Pesaran (997), Pesaran vd. (00), ve Narayan (005) arafından verilmekedir. Pesaran ve Pesaran (997) 500 gözlem değeri için 0000 replikasyon kullanarak, Pesaran vd. (00) 000 gözlem değeri için replikasyon kullanarak, Narayan ve Narayan (005) 30 ile 80 gözlem değerleri için replikasyon kullanarak kriik F değerlerini oluşurmuşlardır. Çalışmamızda sınır esi için Pesaran vd., (00) in kriik F değerleri kullanılmışır. Asimpoik kriik değerler al ve üs sınır olmak üzere iki anedir. Al sınır kriik değerler ele alınan üm değişkenlerin I (0) ; üs sınır kriik değer ise, üm değişkenlerin I() oldukları varsayımına dayanmakadır. Eğer, hesaplanan F değeri üs sınırı aşarsa, değişkenler arasında eşbüünleşme ilişkisinin olmadığını ileri süren boşluk hipoezi red edilir. Eğer hesaplanan F değeri al sınırdan küçükse, bu durumda ise boşluk hipoezi kabul edilir ve değişkenler arasında eşbüünleşme ilişkisinin olmadığına karar verilir. Son olarak, hesaplanan F değeri, al ve üs sınırlar içinde kalıyorsa, bu durumda eşbüünleşme ilişkisinin varlığı ya da yokluğu konusunda karar verilemez. Bu durumda, uzun dönem kasayılarının ahmini ve kısa dönem paramerelerinin belirlenmesi için haa düzelme modelinin (Error Correcion model-ecm) kullanılması zorunlu hale gelir. ECM parameresi negaif işareli olmak zorundadır. Ayrıca bu paramere, model dinamiklerinin uzun dönem dengesine doğru yakınsamasını sağlaması bakımından çok önemlidir. Sürdürülebilirliğin sınanması ihraca ve ihala arasındaki uzun dönemli ilişkiyi göseren () denklemine dayanmakadır. Hakkio ve Rush (99) e göre, ekonominin zamanlar arası büçe kısıının sağlanmasının gerekli koşulu denklem () deki modelin haa eriminin durağan olmasıdır. Diğer bir deyişle, ihraca ve ihala arasında eşbüünleşme ilişkisi varsa, ekonominin zamanlar arası büçe kısıı sağlanmış olacak; dolayısıyla da cari işlemler açığı sürdürülebilir olacakır.. Bulgular İhala ve ihraca değişkenlerinin eş-büünleşik olup olmadığını es emek amacıyla, durağanlık sınaması yapılması gerekmekedir. Tablo de ADF es sonuçları düzeyde hiçbir serinin durağan olmadığını; ancak birinci farkları alındığında üm serilerin durağan hale geldiklerini gösermekedir.

8 358 / Munise ILIKKAN ÖZGÜR Aaürk Üniversiesi Sosyal Bilimler Ensiüsü Dergisi 05 9 (): Tablo : Birim Kök ADF Tes Sonuçları Düzey Birinci Farkı İhraca -,498 -,3 *** İhala -0,7980-0,538 *** No: ***, ** ve * ifadeleri sırasıyla %, %5 ve %0 anlamlılık düzeylerinde H o yokluk hipoezinin reddedildiğini gösermekedir. Ele alınan serilerin durağanlık sınamasından birinci farka geçmeleri, ARDL yöneminin kullanımını kolaylaşırmakadır. Buradan harekele, ARDL modeline ilişkin uzun dönem eşbüünleşme esi sonuçları Tablo de sunulmakadır. Tablo : Sınır Tesi ile Eşbüünleşme Tes Sonuçları Sabi Terim ile (F-iii) Deerminisik rend ile (F-v) Bağımlı Değişken Bağımsız Değişkenler F-İsaisiği Karar x m 6,3077 *** Eşbüünleşme var. m x,4048 *** Eşbüünleşme var. x m 7,0357 *** Eşbüünleşme var. m x,68770 *** Eşbüünleşme var. No: Pesaran vd., (00) arafından asimpoik olarak oluşurulan sınır esi yaklaşımına göre k= (ele alınan eşbüünleşik olmayan bağımsız değişken sayısı) ve modelde kısılanmamış sabi ve rendsiz değişkenlerinin yer alması halinde %, %5 ve %0 anlamlılık düzeyleri için F-kriik al sınır değerleri sırasıyla; 6,84; 4,94 ve 4,04 dir. F-kriik üs sınır değerleri ise; 7,84; 5,73 ve 4,78 dır. Modelde kısılanmamış sabi ve kısılanmamış rend değişkenlerinin yer alması halinde %, %5 ve %0 anlamlılık düzeyleri için F-kriik al sınır değerleri sırasıyla; 8,74; 6,56; ve 5,59 dur. F-kriik üs sınır değerleri ise; 9,63; 7,30 ve 6,6 dır. Tablo den görüldüğü gibi, hem sabi erim ile hem de deerminisik rend ile ihraca ve ihala denklemleri için hesaplanan F değerleri üs sınır kriik F değerlerinden yüksek çıkığı için, ihraca ve ihala arasında iki ane eş-büünleşik ilişki söz konusudur. Tablo 3 de, ihraca değişkeni için sabi erim ile ve deerminisik rend ile haa düzelme modelleri ahmin sonuçları verilmekedir. Eşbüünleşme ilişkilerini göseren bu haa düzelme modelleri için opimal gecikme uzunlukları SBC krierine göre belirlenmişir. Tablo 3 de, hem sabi erim ile hem de deerminisik rend ile haa düzelme ) Çalışmamızda; ihala ve ihraca arasındaki uzun dönemli ilişkide yapısal kırılmaları dikkae almak amacıyla, 994:Q, 00:Q ve 008:Q dönemleri için kukla (dummy) değişkenleri modele konrol değişken olarak eklenmişir. Ancak söz konusu üç konrol değişkenin isaiksel olarak anlamsız çıkması nedeniyle, kukla değişkenler modelden çıkarılmışır.

9 Ele alınan serilerin durağanlık sınamasından birinci farka geçmeleri, kullanımını kolaylaşırmakadır. Buradan harekele, ARDL modeline i eşbüünleşme esi sonuçları Tablo de sunulmakadır. Tablo : Sınır Tesi ile Eşbüünleşme Tes Sonuçları Cari İşlemler Açığı ve Sürdürülebilirlik: Türkiye Örneği 359 Bağımlı Bağımsız F-İsaisiği Değişken Değişkenler x modellerindeki m 6,3077 *** Eşb isaisiklerinden görüldüğü Sabi Terim gibi ile ookorelasyon (F-iii) ve değişen varyans problemleri söz konusu değildir. m x,4048 *** Eşb Deerminisik rend x m 7,0357 *** Eşb Tablo 3: Reel İhracaın Bağımlı Değişken ile (F-v) Olması Durumunda Sabi m Terim ve x,68770 *** Eşb Deerminisik Trend ile Haa Düzelme Modeli Tahmin Sonuçları No: Pesaran vd., (00) arafından asimpoik olarak oluşurulan sın Sabi erim göre ile k= (ele alınan Deerminisik eşbüünleşik rend ile olmayan bağımsız değişken s Bağımsız Bağımlı değişken: kısılanmamış x sabi Bağımlı ve rendsiz değişken: değişkenlerinin x yer alması halinde Değişkenler Kasayı Değeri anlamlılık -İsaisiği düzeyleri Kasayı için Değeri F-kriik -İsaisiği al sınır değerleri sırasıyla; 6,84; *** kriik 7,5703 üs sınır değerleri *** ise; 7,84; 7,430 5,73 ve 4,78 dır. 8 Modelde kısı kısılanmamış rend değişkenlerinin yer alması halinde %, %5 m - -0,44 ** -,3499-0,06 ** -,0667 m -0,44 ** düzeyleri -,3499 için F-kriik -0,06 ** al sınır -,0667 değerleri sırasıyla; 8,74; 6,56; ve 5,59 d m - -0,04 değerleri -0,40ise; 9,63; -0,009 7,30 ve 6,6 dır. -0,030 m -0,04-0,40-0,009-0,030 ECM - -0,470 *** -0,863 *** -6,0689 ECM -0,470 *** -5,737-0,863 *** -6,0689 Tablo den görüldüğü gibi, hem sabi erim ile hem de deerminisik Auo( () = 0,46485 Auo () =0,46485 Auo () () =0,00935 ihala denklemleri için hesaplanan = 0,00935 F değerleri üs sınır kriik F değerleri ARCH ()= 0,539 ARCH () =0,539 için, ihraca ve ihala ARCH arasında () =0,5063 = 0,5063 iki ane eş-büünleşik ilişki söz konusudur. Tablo Tablo 3 de olduğu 3 de olduğu gibi, Tablo gibi, 4 de Tablo 4 de 3 de, ihala ihala ihraca değişkeni değişkeni için sabi için için sabi erim sabi erim ile erim ve ile deer- ve ile deerminisik ve deerminisik ren minisik rend ile ile haa düzelme modelleri modelleri ahmin ahmin sonuçları sonuçları verilmekedir. verilmekedir Eşbüünleşme. Eşbüünleşme ilişkilerini ilişkilerini göseren bu haa düzelme modelleri için opimal gecikme uzunlukları SBC krierine göre ilişkilerini göseren bu haa düzelme düzelme modelleri modelleri için opimal için opimal gecikme uzunlukları gecikme uzunlukları SBC SBC krierine belirlenmişir. Tablo 4 de hem sabi erim ile hem de deerminisik rend ile haa düzelme krierine göre belirlenmişir. Tablo Tablo 4 de hem 3 de, sabi hem erim sabi ile erim hem de ile deerminisik hem de deerminisik rend rend ile haa düzel modellerindeki isaisiklerinden görüldüğü gibi ookorelasyon ve değişen varyans ile haa düzelme modellerindeki isaisiklerinden görüldüğü görüldüğü gibi ookorelasyon gibi ookorelasyon ve ve değişen varyan problemleri söz konusu değildir. değişen varyans problemleri söz konusu değildir. Tablo 4: Reel İhalaın Bağımlı Değişken Olması Durumunda Sabi Terim ve Tablo 4: Reel Deerminisik İhalaın Bağımlı Trend Değişken ile Haa Düzelme Olması Durumunda Modeli Tahmin Sabi Terim Sonuçları ve Deerminisik Trend Sabi ile erim Haa ile Düzelme Modeli Deerminisik Tahmin Sonuçları rend ile Bağımsız Bağımlı değişken: m Bağımlı değişken: m Değişkenler Sabi Kasayı erim ile -İsaisiği Kasayı Deerminisik -İsaisiği rend ile B a ğ ı m s ı z Bağımlı Değeri değişken: m Değeri Bağımlı değişken: m Değişkenler x *** 7, *** 7,3694 Kasayı Değeri Tablo m 0,5 ** -İsaisiği 3: Reel Kasayı İhracaın Değeri Bağımlı 3,368 0,363 *** -İsaisiği Değişken Olması Durumunda 3,595 Deerminisik Trend ile Haa Düzelme Modeli 8 x *** m 0,08 * 7, ,5898 0,4 *** * 7,3694 Tahmin Sonuçları 8,877 m ECM -0,355 *** -6,5677-0,335 *** - 0,5 ** 3,368 0,363 Sabi *** erim -6,783 ile 3,595 Deerminisik rend ile m ** Bağımsız ** -0,44 m ** -,3499-0,06 ** -,0667 m -0,44 ** -,3499-0,06 Bağımlı ** -0,44 ** -,3499-0,06 -,0667 -,0667 değişken: x Bağımlı değişken: x - Auo () 0,08 =0,58988 *,5898 0,4 Auo () * =0,74044,877 m -0,04 m -0,40-0,04-0,009 Değişkenler -0,030-0,04-0,40-0,40-0,009-0,009-0,030 Kasayı -0,030 -İsaisiği Kasayı -İsaisiği ECM - ARCH () -0,355 =,660 *** -6,5677-0,335 Değeri ARCH () *** =, ,783-0,470 ECM *** *** -5,737-0,470 *** ECM -0,470 *** *** -0,863-5,737-5,737 *** -6,0689-0,863-0,863 *** *** -6,0689-6,0689 Değeri m *** 7, *** Auo() =0, ,430 Auo () Tablo = 0,58988 Auo() () =0,46485 Auo() =0,00935 Auo 5 de Auo =0,46485 Auo() () =0,00935 ihraca denklemi için hem sabi erim Auo ile hem () =0,00935 = de 0,74044 deerminisik rend ile ARDL ARCH ARCH () modeli =0,539 =,660 için ARCH () uzun () =0,539 dönem paramereleri ARCH () ahmin =0,5063 ARCH ARCH =0,539 sonuçları ARCH () =0,5063 ARCH =0,5063 = verilmekedir., Söz konusu ihraca denklemi için uzun dönem esneklik kasayısının e eşi olduğunu göseren H : 0 Çalışmamızda; ihala ve ihraca arasındaki uzun dönemli ilişkide yapısal kırılmaları d Tablo 3 de olduğu Tablo Tablo gibi, i 3 de hipoezi Tablo olduğu olduğu 4 de es gibi, gibi, de edilmişir. ihala 994:Q, Tablo Tablo değişkeni 4 de 4 de Sabi 00:Q erim ihala ihala için ve ile sabi 008:Q değişkeni değişkeni ihraca erim dönemleri için denklemi için ile ve sabi sabi deerminisik için erim için erim kukla H ile ile 0 (dummy) ve hipoezini ve deerminisik deerminisik değişkenleri es modele k rend ile haa düzelme emek rend rend ile üzere ile modelleri haa haa düzelme hesaplanan düzelme ahmin eklenmişir. modelleri modelleri sonuçları ahmin isaisiği ahmin Ancak verilmekedir. sonuçları -,446 sonuçları söz konusu Eşbüünleşme olarak verilmekedir. verilmekedir. üç hesaplanmış konrol ilişkilerini değişkenin Eşbüünleşme Eşbüünleşme ve H isaiksel ilişkilerini ilişkilerini 0 hipoezi olarak anlamsız çık göseren bu haa göseren göseren düzelme bu bu modelleri haa haa düzelme düzelme için değişkenler modelleri modelleri opimal modelden için için gecikme opimal opimal çıkarılmışır. uzunlukları gecikme gecikme SBC uzunlukları uzunlukları krierine göre SBC SBC krierine krierine göre göre belirlenmişir. reddedilememişir. Tablo belirlenmişir. belirlenmişir. 4 de hem Tablo Tablo sabi Dolayısıyla erim 4 de 4 de hem hem ile hem sabi sabi de erim erim deerminisik ile ile hem ihraca hem de de rend deerminisik denklemine deerminisik ile haa göre düzelme rend rend cari ile ile işlemler haa haa düzelme düzelme açığı modellerindeki güçlü formda sürdürülebilirdir. Diğer yandan, deerminisik rend ile ihraca denkleminde modellerindeki modellerindeki isaisiklerinden isaisiklerinden isaisiklerinden görüldüğü gibi görüldüğü görüldüğü ookorelasyon gibi gibi ve ookorelasyon ookorelasyon değişen varyans uzun dönem esneklik kasayısının e eşi olduğunu göseren H : ve ve problemleri 0 değişen değişen varyans varyans i hipoezi için söz problemleri konusu problemleri değildir. söz söz konusu konusu değildir. değildir. hesaplanan değeri -,939 olarak hesaplanmış ve H 0 hipoezi reddedilmişir. Dolayısıyla, Tablo 4: Reel deerminisik Tablo Tablo İhalaın 4: 4: Reel Bağımlı rend Reel İhalaın Değişken ile İhalaın ihraca Bağımlı Bağımlı Olması denklemine Değişken Değişken Durumunda Olması Sabi göre, Olması cari işlemler Durumunda Durumunda Terim ve açığı Sabi Sabi Terim zayıf Terim ve formda ve Deerminisik Trend sürdürülebilirdir. Deerminisik Deerminisik ile Haa Trend Düzelme Trend ile ile Haa Haa Modeli Düzelme Düzelme Tahmin Modeli Modeli Sonuçları Tahmin Tahmin Sonuçları Sonuçları Sabi erim ile Sabi Sabi erim erim Deerminisik ile ile rend Deerminisik Deerminisik ile rend rend ile ile Bağımsız Bağımlı değişken: m Bağımlı değişken: m

10 360 / Munise ILIKKAN ÖZGÜR Aaürk Üniversiesi Sosyal Bilimler Ensiüsü Dergisi 05 9 (): Tablo 5 de ihraca denklemi için hem sabi erim ile hem de deerminisik rend ile ARDL modeli için uzun dönem paramereleri ahmin sonuçları verilmekedir. Söz konusu ihraca denklemi için uzun dönem esneklik kasayısının e eşi olduğunu göseren H 0 : b i = hipoezi es edilmişir. Sabi erim ile ihraca denklemi için H 0 hipoezini es emek üzere hesaplanan isaisiği -,446 olarak hesaplanmış ve H 0 hipoezi reddedilememişir. Dolayısıyla sabi erim ile ihraca denklemine göre cari işlemler açığı güçlü formda sürdürülebilirdir. Diğer yandan, deerminisik rend ile ihraca denkleminde uzun dönem esneklik kasayısının e eşi olduğunu göseren H 0 : b i = hipoezi için hesaplanan değeri -,939 olarak hesaplanmış ve H 0 hipoezi reddedilmişir. Dolayısıyla, deerminisik rend ile ihraca denklemine göre, cari işlemler açığı zayıf formda sürdürülebilirdir. Tablo 5: İhraca Denklemi İçin Uzun Dönem Paramereleri Tahmin Sonuçları Sabi erim ile Deerminisik rend ile Bağımlı değişken: x Bağımlı değişken: x Bağımsız Değişkenler Kasayı Değeri Sandar sapma Kasayı Değeri Sandar sapma Sabi *** 0, *** 0,0677 m 0,979 *** 0,04 0,737 *** 0,55 Erbaykal ve Karaca (008), Pola (0), Çelik (0), Açıkgöz ve Akçağlayan (04) çalışmalarından farklı olarak; çalışmamamızda elde edilen sonuçlarda iki yönlü bir ilişki bulunmuşur. Aynı zamanda, Tablo 5 de ihraca ve ihala arasında güçlü bir nedensellik ilişkisi bulunmuş; ancak gelecek dönemler için zayıf formda sürdürülebilirliğe dönüşeceği yönünde güçlü bir kanı bulunmuşur. Bu haliyle elde edilen bulgular, Kalyoncu (008), Erbaykal ve Karaca (008), Pola (0), Çelik (0) çalışmalarından farklı bulgulara ulaşırken; Açıkgöz ve Akçağlayan (04) çalışmasından elde edilen sonuçlarla örüşmekedir. Sonuç Türkiye ekonomisinde cari işlemler hesabının en önemli belirleyicisi olan dış icare dengesinin incelenen dönemde sürekli açık verdiği ve son yıllarda bu açığın giikçe daha da arış göserdiği gözlemlenmişir. Bu çalışmada, Türkiye ekonomisinde cari işlemler açığının sürdürülebilirliği 980:Q-04:Q4 dönemi için incelenmişir. Zamanlar arası büçe kısıı yaklaşımından harekele ihraca ile ihala arasında uzun dönemli denge ilişkisinin varlığı araşırılmış ve cari işlemler açığının sürdürülebilir olduğu sonucuna ulaşılmışır. Bununla birlike, uzun dönem eğim kasayının e eşi olduğu hipoezi için iki farklı sonuç elde edilmişir. Elde edilen sonuca göre, incelenen dönemde sürdürebilirlik güçlü olarak çıkmışsa da; giikçe aran dış icare açıkları göz önüne alınırsa, geleceke

11 Cari İşlemler Açığı ve Sürdürülebilirlik: Türkiye Örneği 36 cari işlemler açıklarının zayıf formda sürdürülebilirliğe dönüşeceği yönünde güçlü bir kanı oluşmuşur. Kaynakça Açıkgöz Ş. ve A. Akçağlayan. (04). Türkiye de Cari İşlemler Açığının Sürdürülebilirliği. Ege Akademik Bakış, cil:4, sayı:, ss Arize, A.C. 00. Impors and Expors in 50 Counries: Tess of Coinegraion and Srucural Breaks. Inernaional Review of Economics and Finance, vol., pp Ceylan, R. ve İ. Çeviş. (0). Enflasyon Hedeflemesi Rejimi Öncesi ve Sonrasında Türkiye de Cari Açıkların Sürdürülebilirliği. e-journal of New World Sciences Academy, vol. 7, no. 4, Bahmani-Oskoee, M. and Domaç, I. (995) The Long-Run Relaions Beween Impors and Expors in an LDC: Evidence from Turkey. METU Sudies in Developmen, (): Bahmani-Oskooee, M. and H.R. Ree. (997). "Are Impors and Expors of Korea Coinegraed?". Inernaional Economi Journal, vol., Bahmani-Oskooee, M. (994). "Are Impors and Expors of Ausralia Coinegraed?". Journal of Economic Inegraion, 9(4), Çelik, T. (0). Long Run Relaionship Beween Expor and Impor: Evidence from Turkey for The Period of Inernaional Conference on Applied Economics ICOAE, 9-3. Engle, R. F., and Granger C. W. J. (987). Coinegraion and Error Correcion: Represenaion, Esimaion and Tesing. Economerica 55: Erbaykal E ve Karaca O. (008). Is Turkey's Foreign Defici Susainable? Coinegraion Relaionship Beween Expors and Impors. Inernaional Research Journal Finance and Economics, 4: Hussein, J. (04). Are Expors and Impors Coinegraed? Evidence from Nine MENA Counries. Applied Economerics and Inernaional Developmen,vol. 4-, pp Hused, S. (99) The Emerging US Curren Accoun Defici in he 980s: A Coinegraion Analysis. Review of Economics and Saisics, 74, Irandous, M. and Ericsson, J. (004). Are Impors and Expors Coinegraed? An Inernaional Comparison. Meroeconomica, 55(), Johansen, S. (988) Saisical Analysis of Coinegraing Vecors. Journal of Economic Dynamic and Conrol, (-3), 3-54.

12 36 / Munise ILIKKAN ÖZGÜR Aaürk Üniversiesi Sosyal Bilimler Ensiüsü Dergisi 05 9 (): Johansen, S. ve Juselius, K. (990) Maximum Likelihood Esimaion and Inference on Coinegraion wih Applicaion o he Demand for Money. Oxford Bullein of Economics and Saisics, 5(), Kalyoncu, H. (005). Susainabiliy of Curren Accoun for Turkey: Ineremporal Solvency Approach. MPRA Paper, January, 0, -0. Narayan P.K. and Narayan S. (005). Is here A Long Relaionship Beween Expors and Impors? Evidence FromTwo Pacific Island Counries. EconomicsPapers, vol., pp Narayan, P.K. (005). The Saving and Invesmen Nexus for China: Evidence from Coinegraion Tess. Applied Economics, February, vol. 37, pp Narayan, P.K. (004) Reformulaing Criical Values for he Bounds F-Saisic Approach o Coinegraion: An Applicaion o The Tourism Demand Model for Fiji Monash Universiy, Deparmen of Economics Discussion Paper, no:0/04. Pola, Ö. (0). Susainabiliy of The Curren AccounDefici in Turkey. African Journal of Business Managemen, January, vol. 5(), Pesaran, M.H. and Pesaran, B. (997). Working wih Microfi 4.0: Ineracive Economeric Analysis, Oxford UniversiyPress. Pesaran, M.H.,Shin, Y. ve Smih, R.J. (00). Bounds Tesing Approaches o he Analysis of Level Relaionships. Journal of Applied Economerics, 6(3), Phillips, P. C., and P. Perron. (988). Tesing for a Uni Roo in Time Series Regression. Biomerica, 75, pp Tang, T.C. and Mohammad A.H. (005). Are Impors and Expors of OIC Counries Coinegraed? An Ampirical Sudy. Labuan Bullein of Inernaional Business and Finance, vol. 3, pp Tang, T. C. (006). Are Impors and Expors in he OIC Member Counries Coinegraed? A Re- examinaion. IIUM Journal of Economics and Managemen, 4 (), -3. Ukulu, U. (998). Are The Turkish Exernal Deficis Susainable? Evidence from he Coinegraing Relaionship Beween Expors and Impors. Dokuz Eylül Üniversiesi İkisadi ve İdari Bilimler Fakülesi Dergisi, 3(),9-3.