Yıl: 3, Sayı: 8, Eylül 2016, s

Transkript

1 Başak UYSAL 1 Aydan FİNCAN 2 KUTADGU BİLİG DE YARATICILIK VE YARATMA ALGISI ÜZERİNE Özet Kutadgu Bilig, hem doğduğu coğrafya hem tarihî konumu itibarıyla birden çok alanda geçiģ döneminin özelliklerini yansıtan bir edebî eserdir. Din, coğrafya ve kültürdeki bu geçiģ, kelime ve kavramları da etkilemiģ ve Kutadgu Bilig e edebî misyonunun yanı sıra köprü görevi de yüklemiģtir. Hem izafi hem ilahi boyutları olan yaratıcılık ve yaratma kavramları da bu geçiģte yeni ontolojik boyutlar kazanan kavramlardandır. Buradan hareketle çalıģmada 1070 tarihinde Yusuf Has Hacib tarafından yazılan Kutadgu Bilig adlı eserde yer alan yaratıcılık kavramı, yaratıcılığı çağrıģtıran ifadelerle birlikte ele alınarak eserdeki yaratıcılık algısının boyutları tespit edilmiģtir. Veriler, nitel araģtırma yöntemlerinden olan doküman analizi vasıtasıyla toplanmıģtır. ÇalıĢma sonucunda toplam 178 beyitte yaratıcılık algısı tespit edilmiģtir. Bu algı boyutları; ilahi ve izafi boyutlarda incelenmiģ, ilahi yaratıcılığın Ġslami kabuldeki ibda yı yansıtır biçimde, izafi yaratıcılığın ise yarına kalma ve yarına kalacak eserleri meydana getirme biçiminde ele alındığı görülmüģtür. Anahtar Kelimeler: Yaratıcılık, Kutadgu Bilig, Yusuf Has Hacib, Ġslamiyet CREATING AND CREATIVITY IN KUTADGU BILIG Abstract The reflections of creativity from religional perception to literary perception has been achieved via literary texts. Kutadgu Bilig, due to the Turkish-Islamic world and the transition period to be considered one of the most clearly reflects the 1 Dr., Gazi Üniversitesi Türkçe Eğitimi., basakuysal@gazi.edu.tr 2 Yüksek Lisans Öğrencisi, Gazi Üniversitesi Türkçe Eğitimi. aydan.fincan@hotmail.com

2 Başak Uysal _ Aydan Fincan works is a clear and operational terms reflect the perception of creativity. The aim of the movement in 1070 in the historical work, written by Yusuf Has Hacib creativity concept in forensic work has already been dealt with expressions that evoke creativity. For the collection of data is determined by the keyword analysis commonly used in qualitative research methods. The phrase evokes creativity is dealt with. One of the studies of qualitative research methods used in the analysis of the document in 6722 a total of 178 couplets perception of creativity have been identified. This perception sizes; divine, examined the artistic and human dimensions, Kutadgu Bilig Islamic periods in a manner reflecting the characteristics of creativity, perception moves to the conclusion that has been reached with the divinity. Keywords: Creativity, Kutadgu Bilig, Yusuf Has Hacib, Islam GİRİŞ Yaratıcılık, ilahi ve izafi boyutlara sahip olan bir kavram olarak bugün, farklı disiplinler tarafından ele alınmaktadır. Kelime, Divan-ı Lugat it Türk te yaratgan biçiminde geçmekte ve yaratmak, oranlamak, oranlayıp yapmak, kendinden uydurmak olarak tanımlanmaktadır (TDK, 2003: 231). Yine aynı manaya gelmek üzere törütmek/türütmek sözcüğü de Lugat te yer almaktadır. Sosyal Bilimler Sözlüğü nde yaratıcılık Herhangi bir ham madde kullanmadan veya bir Ģeyin aracılığına baģvurmadan mutlak anlamda yoktan var etmeye mutlak yaratma; var olan malzemeyi kullanarak veya birtakım araçlardan yararlanarak yeni bir Ģeyler ortaya çıkarmaya ya da bir esere yeni bir Ģekil vermeye de izafi yaratma denir (Demir ve Acar, 2005: 433). biçiminde tanımlanır. Divan-ı Lugat it Türk de dikkate alındığında mutlak yaratıcılığın izafi yaratıcılığa vesile olduğu ve imkân verdiğini belirtmek gerekir. 98 Yaratıcılıkta Dinî Algı Yaratıcılığın dinî boyutu söz konusu olduğunda hareket noktası, Kur an-ı Kerim dir. Kur an da genel manada yaratma için hlk ve hususileģtiren yapılarda farklı sözcükler de kullanılmıģtır (ibda, icat, bede e, enģe e, ce ale, savara, zera e, kun ). Haleka kökü, Kur an-ı Kerim de hem fiil hem de isim olarak 250 den fazla yerde geçmektedir (Arslan, 2009: 99). Erdem (2006) e göre, yaratıcılığa iģaret eden tüm bu kavramlar, birbiriyle iliģkilidir ve her bir kavram, kendinden önceki kavramı içerir. En son aģamada yaratma, bir defada hiçbir Ģey olmaksızın yaratmak anlamına gelen ibda kavramıyla ifade edilir (Erdem, 2006: 71). Dolayısıyla insana has olan yaratıcılıkla ilahi/mutlak yaratıcılığın aynı eksende kabul görmesi mümkün görünmemektedir. Bununla birlikte, bu merhalenin iç halkalarından birisinin insani yaratıcılık olduğu söylenebilir. Ġlahi yaratıcılık, dinî bir boyuta sahiptir ve kavramın ait olduğu disiplinin dogmatik yapılanıģı sebebiyle sorgulamaya tabi değildir. Ġlahi yaratıcılık kavramı; yakın tarihten bu yana felsefe ve teoloji bilimlerinin ortak çalıģmalarıyla da ele alınmaktadır (Uysal, 2014). Bu nedenle ilahi yahut mutlak yaratıcılık, belirtilen tanım çerçevesinde ve son merhâlesi ibda kabul edilerek insana has olan yaratıcılığın dıģında ve üstünde ele alınmıģtır. Yaratıcılık ve İnsani Boyut Zweig (1949) için yaratıcılık, zamanı aģmak ve tabiat kanunlarını yıkmak demektir. Kristiansen, Mottelson ve Larsen (2011), Yaratıcılık, en yaygın tanımların aksine, bir Ģey

3 Kutadgu Bilig de Yaratıcılık Ve Yaratma Algısı Üzerine yaratma yetisi yahut sanatkâr olma becerisi değildir; farklı düģünebilme, sistematik rutin düģünce sisteminin dıģına çıkabilme, alıģılmıģın dıģını düģünebilme, yeni fikirler öne sürebilme, yaratıcılığın esasıdır. diyerek yaratıcılığı insani eylemlere yaklaģtırmıģtır. Dolayısıyla yaratıcı eylem, aynı biçimde tekrar edilmeye müsait değildir. Bateson ve Martin (2014), insani boyuttaki yaratıcılığı bireysel ve grup içi yaratıcılık boyutlarında incelemekte, pozitif duygu durumların yaratıcılığı olumlu yönde etkilediğini belirtmektedir. May (2012) e göre yaratıcılık, normal kiģilerin kendilerini gerçekleģtirme edimlerinin bir dıģa vurumu olarak kabul edilmelidir. Fakat bu dıģa vurum, daima bir yeteneğe tabi olmak zorunluğunda değildir. Yine de yetenek, yaratıcılığın aktarımı için bir yardımcı görevindedir. Bireyin, kullansa da kullanmasa da yeteneği olabilir; yetenek bireyde Ģu ya da bu olarak ölçülebilir. Ancak yaratıcılık, sadece edimde görülebilir (May, 2012: 67). Winnicott a göre yeterli bir beyin kapasitesi, onu yaģayan ve topluluğun hayatında rol alan bir kiģi hâline getirmeye yetecek bir zekâsı olduğu takdirde, birey hasta olmadığı ya da yaratıcı süreçlerini boğan çevre faktörleri tarafından engellenmediği sürece olup biten her Ģey yaratıcıdır (Winnicott, 1998: 91). Tüm bu tanımlar, yaratıcılıkta anahtar kelimenin edim yahut dıģa vurum olduğunu göstermektedir. Yaratıcılığın bu genel-geçer ve neredeyse sınırsız tanımı, insanın hangi durumlarda yaratıcı olacağının da sorgulanmasına neden olmuģtur. Yaratmak bir edim, edimse bir cesaret iģidir. May (1987), cesareti umutsuzluğa rağmen ilerleyebilme yetisi olarak tanımlar. Ġnsanoğlunun ortak duraklarından biri, ölümdür ve ölümün insanın umutsuzluğunu perçinleyen bir eylem olduğu konusunda çoğu edebî ve akademik kaynak birleģir. Sysphos un cezası olan kayayı tepeye her çıkarma çabasında aklına gelen, Uruh Ģehrinin kralı GılgamıĢ a ölümsüzlüğü aratan, Yusuf Has Hacip e Bedük men tegüçini tuttı ölüm, uluğ men tegüçini uttı ölüm/ben büyüğüm diyeni ölüm yakaladı; ben uluyum diyeni ölüm yendi. dizelerini yazdıran, iģte bu umutsuzluğa rağmen ilerleyebilme yetisidir. O hâlde insan için yaratmak, yarına kalmak demektir. Ortak kader, bir diğer deyiģle ölüm; sanatın, bilimin doğuģ sebebi, duvar karalamalarından en seçkin edebî eserlere dek Ben buradaydım! deme isteğinin nedenidir. Dolayısıyla insan, kendisine ait olmayan ne kadar çok eserin hikâyesini biliyorsa o kadar çok var olma kaygısı izi görmüģtür. 99 Kutadgu Bilig ve Yaratıcılık Ġnsani yaratıcılığın yarına kalma çabasıyla ortaya çıktığını gösteren en mühim eserlerden birisi, Yusuf Has Hacib e ait olan Kutadgu Bilig dir. Tilim sözledi söz bitidi elig, ölür bu elig til ay kılkı silig Elig til niģânı munu bu bitig, saŋa kodtum emdi bitip ay tetig 2 2 Dilim söyledi, elim de bunu yazdı, ey temiz kalpli insan, benim bu dilim ve elim fânidir/ey zeki insan, dilden ve elden kalan niģane, iģte sana yazıp bırakmıģ olduğum bu kitaptır

4 Başak Uysal _ Aydan Fincan beyitleri, bu çabanın ifade edildiği en samimi beyitlerdendir. Dolayısıyla Kutadgu Bilig, Ġslamiyetteki yaratıcılık algısı ile insani yaratıcılık kavramları arasında da bir geçiģ dönemi eseri özelliği taģımaktadır. Kutadgu Bilig, eski Türkçe mesut kılma ve devlet idare etme ilmi anlamına gelmektedir (Arsal, 1947: 657). Bir siyasetname olarak kabul edilen eser, aynı zamanda felsefi nitelik taģır. Çünkü eser, anlatılanlardan çok, söylenenlerin tesir sahibi olduğu bir eserdir. Yusuf Has Hacib tarafından 11. yüzyılda kaleme alınan eser, 21. yüzyıldaki yansımalarını birbirinden bağımsız disiplinlerde sürdürmektedir. Bu çalıģmalardan baģlıcaları aģağıda verilmiģtir. Kutadgu Bilig de devlet teģkilatı ve hukuk (Arsal, 1947; Baser, 1990; Yılmaz, 2001; Doğan, 2002; Ayık, 2016), kadın (Anıl, 2004),), dilbilimsel çözümlemeler ve etimolojik tahlil (Ata, 1993; Ölmez, 1997; Parlak, 2009; Türk ve Özalan, 2014; Besli, 2015), insan (Akgün, 1997), ticaret (Can, Karabınar ve Küçüker, 2010), mektuplaģma geleneği (Nalbant, 2013), dinî terimler (Önler, 2004; Alıcı, 2011), komutan ve ordu nitelikleri (Sarıca, 2008; Göksu, 2009), çağdaģ çeviriler (Ölmez, 2004), adalet (KalkıĢım, 2013), siyasetname özellikleri (Ġnalcık, 1966), at kültü (Demirbilek, 2005), tıp etiği ve hekimlik (Özden ve Elcioğlu, 2008), iyilik kavramı (Türk ve Özalan, 2014), metaforik anlatım (Koca, 2012), eğitim (Gönç, 2015; Bozkırlı, 2015) unsurları, alan uzmanları tarafından çalıģılmıģ ve literatürde yer etmiģtir. ÇalıĢmaların ait oldukları disiplinler incelendiğinde felsefi temelden tıp bilimine kadar uzanan bir hareket alanı ile karģılaģılmaktadır. Bir kısmına değinilen ilgili literatür incelendiğinde, Kutadgu Bilig deki yaratıcılık algısı üzerine henüz bir inceleme yapılmadığı görülmektedir. Oysaki yaratıcılık, Ġslamiyetin kabulü ile birlikte ontolojik değiģimlere uğramıģ önemli kavramlardan birisidir. Buradan hareketle çalıģmanın problem cümlesini ve hareket noktasını Kutadgu Bilig de yaratıcılık kavramı, hangi boyutlarıyla ele alınmıģtır? sorusu oluģturmaktadır. 100 Yöntem Bu çalıģma, Kutadgu Bilig de yer alan yaratıcılık ve yaratma algısını incelemeyi amaçlamaktadır. ÇalıĢmada Kutadgu Bilig de yer alan yaratma algısı, anahtar kelimelerden hareketle incelendiğinden betimleyici araģtırma modeli kullanılmıģtır. Betimsel araģtırmalar, temelde nedir ve ne idi yi bulma amacındadır (Borg ve Gali, 1989: 331; Balcı, 2001). ÇalıĢmada eserin Kabalcı Yayınevi ne ait 2008 yılı baskısı ve Türk Tarih Kurumuna ait 1991 yılı baskısı temel alınmıģtır. Her iki baskının karģılaģtırmalı ele alınması yoluyla sınırlılıklar en aza indirgenmeye çalıģılmıģtır. Kodlama aracılığıyla içerik analizi yapılırken gizli içerik kodlaması kullanılmıģtır. Gizli içerik kodlamasında metnin içinde doğrudan geçmeyen ancak altında yatan anlam aranır. Gizli içerik kodlamasında farklı kiģilerin farklı anlamlar çıkarabileceği düģünüldüğünde güvenirlik problemi ortaya çıkabilmektedir (Büyüköztürk, 2008: 266). Bu sebeple kodlama, 2 ayrı kodlayıcı tarafından ve birbirinden bağımsız olarak yapılmıģtır. Her bir kodlayıcı, beyitleri anahtar kelimelerden hareketle bağımsız olarak kodlamıģ, sonraki aģamada veriler birleģtirilmiģtir. Kodlama sonucunda kodlayıcılar arası güvenirlik, Miles ve Huberman (1994: 64) formülüne göre (Kodlayıcılar Arası Güvenirlik= GörüĢ Birliği/(GörüĢ Birliği + GörüĢ Ayrılığı) X 100) %86 olarak bulunmuģtur. Bulgular ve Yorum

5 Kutadgu Bilig de Yaratıcılık Ve Yaratma Algısı Üzerine Kutadgu Bilig de yer alan yaratıcılık ve yaratma algısını yansıtır beyitler incelendiğinde elde edilen veriler, Tablo 1 de gösterilmiģtir. Ġlaveleri ile birlikte 88 ayrı bölümden oluģan eserde 35 bölümün her birinde yaratıcılık algısı içeren en az bir beyit bulunmaktadır (Bk. Tablo 1). Yaratıcılık algısına en fazla yer veren bölümler, 1 (Tanrı Azze ve Cellenin Medhini Söyler), 44 (OdgurmıĢ'ın Hükümdara Mektup Yazıp Gönderdiğini Söyler), 67 (OdgurmıĢ ÖğdülmiĢ'e Dünyadan Yüz Çevirip, Olana Kanâat Ettiğini Söyler), 71 (OdgurmıĢ'ın Hükümdara Öğüt Verdiğini Söyler) numaralı bölümlerdir. 1 ve 44. bölümler, teknik açıdan benzerlik göstermektedir. ġöyle ki, 1 numaralı bölüm eser baģlangıcıyken 44 numaralı bölüm baģlangıç içeren bir mektup metnidir. Ġslamiyetin kabulünden sonra yazılan eserlerde besmele ile baģlamak, bir gelenektir (Kara, 1998; Alıcı, 2011): Ne ersedin ermez sening birliking Ne erselerig sen törüttüng sening (1/13) Senin birliğin eģya ile ilgili değildir; EĢyayı sen yarattın, onlar senindir. Bir ol bir idi kim törütti iki SakıĢka katılmaz anıng birliki (44/3719) Kendisi birdir, fakat yarattığı ikidir; Onun birliği hesaba girmez. 101 Her varlık, Tanrı nın tecellisi ve hazır Ģahidi kabul edilir. Bu durum, 2 nin 1 olmadan var olamayacağı kadar göze görünürdür. Tanrı, somut olarak görünmese bile dünya üzerinde onun yarattıklarında kendisini görmek mümkündür. Tablo 1. Yaratıcılık algısı içeren beyitlerin dağılımı Bölüm Sayı Yaratıcılık Algısı Anahtar Kelimeler Ġlahi Ġzafi Ġsim Fiil törütgen, bol-, törüt at, mengü, söz, bitig kal-, yarut-, törüt-, bol at, söz, -mengü, bol-, törüt-, urulölgüsüz, at, iz, tirig, kal-, bol-, kıl-, öl-, bitig, edgü, at bit-, kıl-, ölüm törüt-, yaratığ, yarut mengü, edgü at töritegli, törümiģ, kıl-, törümiģ, edgü, at öl törüt törüt-

6 Başak Uysal _ Aydan Fincan törügli, törütgen törüt-, kal mengü, at, niģan törüt-, öl-, at-, kıl-, uruğluğ, at, mengü törüt at, edgü törüt-, edgü kal-, kıl-, törüt edgü at söz,edgü, mengü unıt-, kal-, edgü at, mengü kal mengü, at, kal yarat-, törüt-, kıl-, ol törütügli, tirig, at, yit-, öl-, unıt-, an-, yarat yarat-, bir-, törüt törütgen, ölgüsüz, yarat-, bol-, törüt-, edgü ölüg, yokug, bar törüt-, tirig, bol-, tirig, at, edgü, mengü tirig, mengü, tirgürüg bol-, törüt-, yarat ölüg tiril edgü, mengü, at kıl-, kal-, törü at, edgü, söz, mengü kal-, tirig, öl-, kıl belgü, edgülük, törü-, öl-, mengülük, tirig edgü at,tirig yarat edgü, söz törü-, öl-, Topla m Tablo 1 incelendiğinde toplamda 172 beyitte yaratıcılık algısının yer aldığı görülmektedir. Bu algının ilahi ve insani boyuttaki dağılımı, Grafik 1 de gösterilmiģtir. Grafik 1. Kutadgu Bilig deki ilahi ve insani yaratıcılığı gösterir beyitlerin dağılımı 85; 48% 93; 52% İlahi Algı İnsani Algı Görüldüğü gibi insani yaratıcılık algısına sahip beyit sayısı 85 iken (%48) ilahi yaratıcılığa yönelik beyit sayısı 93 tür (%52). Bir önceki veriyle kıyaslandığında, ilahi yaratıcılığın ön plana alındığı beyitlerin kimi zaman besmele hükmünde tekrarlara sahip olduğu

7 Kutadgu Bilig de Yaratıcılık Ve Yaratma Algısı Üzerine görülecektir. Bu durumda insani algı ile ilahi algının eserde eģ oranlı olduğunu söylemek mümkündür. Ġslami hüküm içerisinde insanın değerini ve yaratma/oluģturma kabiliyetini ön plana çıkarması bakımından bu veri mühimdir. İlahi Yaratıcılığa Yönelik Bulgular ve Yorum Ġlahi yaratıcılığı yansıtan beyitlerdeki ağırlıklı anahtar kelimeler, Tablo 1 den hareketle bol-, törü-, yarat-, kıl-, tiril-, ber- olarak tespit edilmiģtir. Bol- fiilinin yer aldığı tüm beyitlerin aynı anlama sahip olduğunu iddia etmek doğru olmayacaktır, bu sebeple Karabeyoğlu (2007) nun esas fiil olarak bol-, ortaya çıkmak, meydana gelmek, mevcudiyet kazanmak (Karabeyoğlu, 2007: 89) biçimindeki tanımı bu fiilin eklenmesinde bağlayıcı unsur olmuģtur: Tiledi törütti bu bolmıģ kamuğ, bir ök bol tedi boldı kolmıģ kamuğ Ġstedi ve bütün bu varlıkları yarattı; bir kere "Ol!" dedi, bütün diledikleri oldu. Kur an-ı Kerim de de hayat verme; Bir Ģeyi yaratmak istediği zaman O nun emri sadece Ol! demesidir, o da oluverir (Kur an-ı Kerim, Yasin, 82). ayetinde görüldüğü gibi sadece Tanrı nın bir sözüyle mümkün olmaktadır. Dolayısıyla ol- fiilinin yaratma anlamında kullanıldığı beyitlerin hareket noktası, Kur an-ı Kerim dir. 103 törü- fiili ve fiilden hareketle oluģturulan törütgen, törütülmiģ gibi isimler, Kutadgu Bilig de ilahi yaratıcılığın yansıtıldığı beyitlerde sıklıkla kullanılmaktadır: Törütti aba oglanın bir bayat Ulug bar kiçig bar isüz edgü at (26/1922) Bir olan Tanrı insanoğlunu yarattı; Büyük var, küçük var; kötü adlı var, iyi adlı var. Törütmezde aģnu bayat bu a lem Törüti yoruttı bu levh-u kalem (28/2227) Tanrı bu âlemi yaratmadan önce, Levh ile kalemi yaratmıģtır numaralı beyitte, birbirinden bağımsız özelliklere sahip olan insanoğlunu yaratanın Tanrı olduğu belirtilir. Ġslami kabulde ibda, örneksiz bir nesne meydana getirmek, var etmek, yaratmak, yoktan bir nesneyi var etmek olarak tanımlanmaktadır (Atay, 2003: 5) numaralı beyitte ise Tanrı nın ezeli yaratıcılığına değinilir. O hâlde Tanrı, yoktan var eden, ezeli ve ebedi tek yaratıcıdır. Törüt- fiili ile dile getirilen bu durum, eserin tamamında sadece

8 Başak Uysal _ Aydan Fincan Tanrı nın edimine yönelik olarak kullanılmıģtır. Tanrı nın yaratıcılığına ve türetmesine yönelik olan bu eyleme denk olarak, bazı beyitlerde de yarat- fiilinin de kullanıldığı görülmektedir: Törütgenni bulsa törümiģ seniŋ, yaratğannı bulsa yaratmıģ seniŋ (67/4743) Türeteni bulursan, türeyen senindir; yaratanı bulursan, yaratılan senindir. Yukarıdaki beyitte eģ anlamlı olan iki kelime, bir arada kullanılmıģtır. Karahanlı Türkçesinde yarat- kelimesi kullanılmasına rağmen bu kelime kimi zaman törüt- kelimesiyle bir arada geçse de sadece 8 beyitte kullanılmıģtır. Parlak (2009), Kutadgu Bilig in mesnevi türünde ve nazım esasına göre yazılmıģ bir eser olmasından ötürü yan anlamlı, eģ adlı, çok anlamlı, karģıt anlamlı, aynı kökten türeyen sözcüklerin kullanıldığını belirtmiģ ve yarat- ile törüt- gövdelerini eģ anlamlı olarak belirtmiģtir. Dolayısıyla bu eģli kullanımın edebî teknik kaygısıyla meydana geldiğini söylemek mümkündür. Törüt- fiiline benzer Ģekilde, yarat- fiili de eser boyunca sadece Tanrı nın edimlerine yönelik bir fiildir. kıl- fiili, ilahi yaratıcılık kapsamında Tanrı nın istediği zaman istediğini yapabileceği anlamını vermek amacıyla kullanılmıģtır: Apa uçmak içre yidi kör evin Arungı kılındı bu dünya evin (42/3522) Âdem cennette buğday tanesi yedi; Bu dünya evi ona bir temizlenme yeri olarak yaratıldı kıl- fiili, yukarıdaki iki fiilden eserde insani yaratıcılık için de kullanılması bakımından ayrılmaktadır. tir- kelime kökü, hem fiil hem isim olarak kullanılmıģ ve ilahi yaratıcılığa iģaret etmiģtir: Tözü teprenürke tirilgü birür Tiriglik tuģı bu ölüm ol ıdur Bütün canlıların rızkını o verir; Herkese hayatı verdiği gibi, ölüm de onun emriyledir. İnsani Yaratıcılığa Yönelik Bulgular ve Yorum Kutadgu Bilig de insana yaratabilme ayrıcalığının verildiği tek unsur; iyi söz, iyi addır. Bu da mengü at, mengülük, kal-, belgü, söz, iz, niģan, tirig, bitig, an-, edgü at, edgülük kavramları ile verilmiģtir. Tanrı nın yarattığı her canlı, ölmekle mükelleftir. Tek bir istisna olarak insan, iyi iģler yaptığı takdirde adı ölümsüz olacak ve yarına kalacaktır: Tirig ölgü ahır töģengü yirig Her yaģayan er geç ölüp toprağa düģecektir;

9 Kutadgu Bilig de Yaratıcılık Ve Yaratma Algısı Üzerine KiĢi ölse edgün kör atı tirig (9/237) KiĢi iyi nam ile ölürse adı yaģar. Ölümsüzlüğün bu boyutu ise yine Kur an-ı Kerim ile doğrudan bağlantılıdır. Alıcı (2009), Kutadgu Bilig de insanın iyilikle yükselebileceğini anlatan beyitleri Âl-i Ġmran Suresi/104 ve 172, Zilzal Suresi/7, Nahl Suresi/90, Bakara Suresi/195 ile birlikte değerlendirerek beyitlerin manasının ayetlerle açıklandığını belirtmiģtir. Türetilen her varlığın sonu, ölümdür. Fakat kendisinden sonra devamlılık istiyorsa kural kesindir: Dilemek, tek baģına yeterli değildir ve eylem gereklidir. KiĢi, ancak adını yaģatacak eylemlerde bulunarak ölümsüz olabilir. Yusuf Has Hacib, bizzat kendisi de eseriyle ölümsüz olmuģ ve bunu sadece dileme ile gerçekleģtirmediğini belirtmiģtir. KiĢinin sadece dilemesi, yaratımda bulunmak için yeterli değildir, eylem, yaratıcılığın ilk Ģartıdır. Bu eylemler ise eserin genel felsefesinden hareketle toplum için yararlı ve iyi insan olmaktır: Saran bolma ilig akı bol akı, kalır meŋü ölmez akılık atı Ey hükümdar, hasis olma, cömert ol, cömert; cömertliğin adı ebedî kalır, ölmez. Toğuğlı ölür kör kalır belgü söz, sözüŋ edgü sözle özüŋ ölgüsüz Ölürin bilip kılmıģ özke itig, bitip kodmıģ atın tirigke bitig Bak, doğan ölür; ondan, eser olarak, söz kalır; sözünü iyi söyle, ölümsüz olursun. Öleceğini bilerek, kendisi için hazırlık yapmıģ, adını kitaplara geçirerek, yaģayanlara bırakmıģtır. 105 Zweig (1949) ın yaratıcılık tanımı hatırlandığında tanımda kast edilen zamanı aģmak ile buradaki ebedi olmanın aynı kavram alanına iģaret ettiği görülmektedir. Türeyerek insan neslini çoğaltanlardan bazısı çok bazısı az yaģamıģ, bazısı hâkimane sözler söyleyerek yüksek makamlara eriģmiģ, bazısı da kendisine hâkim olamayıp geliģi güzel sözler sarf ederek sefil ve rezil duruma düģmüģlerdir (Akgün, 1997: 2). Ġyi söz söylemek, bu sözü yazmak, cömert olmak bu eylemlerden baģlıcalarıdır. Bu eylemler, insanın izi olarak dünyada kalacak ve insan, böylece ölümsüz olacaktır: KiĢi mengu bolmaz bu mengü atı Anın mengü kaldı bu edgü atı (6/152) KiĢi ölümsüz değildir, ölümsüz olan adıdır; Ġyilerin adı bunun için ölümsüz kalmıģtır. Ölüp kim kalur erse edgü duâ, yana bir tiriglik bulur bu toğa Kim ölür ve hayır duâ ile anılırsa, o yeniden doğarak, tekrar hayat bulmuģ olur.

10 Başak Uysal _ Aydan Fincan (72/5521) SONUÇ Kutadgu Bilig teki yaratıcılık algısına bakıldığında insani yaratıcılığın en az ilahi yaratıcılık kadar ön planda olduğu görülmektedir. Tanrı, her Ģeyi yaratan, yoktan var edendir. Ġnsan ise kalıcılığını söylediği sözlerle, iyi adıyla sağlayabilen olarak yaratılmıģtır. Önler (2004), inançla ilgili kavramları Türkçe ile karģılama çabasının Kutadgu Bilig de belirgin olduğunu söylemektedir. Eserde törüt- ve yarat- gövdeleri eģ anlamlı olarak kullanılmakla beraber nicel çoğunluk, türet- gövdesine aittir. Bu kelimeler, sadece ilahi yaratıcılığı anlatmak için kullanılmıģtır. Bugünse yaratmak kelimesi, tamamen ilahi algıya yaklaģmıģ, törütmek/türetmek ise oluģturmak, ortaya çıkarmak, yaratmak (TDK, 2016) olarak tanımlanmıģtır. Bu noktada literatürün törüt- kelimesinin anlamını yaratmaya bırakmasına yönelik morfolojik çalıģmalara ihtiyacı vardır. Eğer bireye atfedilen yaratıcılıkta Allah a rakip bir tavrın olmadığı anlaģılır ve algılanırsa, insanın yaratıcılık ve üretkenliğinin önü daha kolay ve daha fazla açılacaktır (Arslan, 2009) ÇalıĢma, Kutadgu Bilig deki beyitleri toplu olarak incelemiģtir. Beyitlerin sahibi olan alegorik karakterlere indirgenerek çalıģıldığında yaratıcılığın bağımsız boyutlarına da ulaģmak mümkün olabilecektir. Örneğin Arsal (1947), OdgurmuĢ, hiçbir zaman Türklük ruhunda müsait zemin bulamamıģ olan, milletleri siyasi ve medeni inhitata sürükleyen, esasını Budizm akidelerinden alan, dünyadan vazgeçme ruhunu temsil ediyor. demektedir. ÖgdülmüĢ bu fikirlere karģı faal hayat, yaratıcı faaliyet lehine kuvvetli deliller sunmaktadır. 106 Kutadgu Bilig, kendisi de yazılıģ amacına eylemle hizmet etmiģ bir eserdir. Bir diğer deyiģle, Yusuf Has Hacib insanın kalıcı olmasının yolunun sadece söylemle gerçekleģemeyeceğini bizzat eyleme geçerek kanıtlamıģ ve Kutadgu Bilig de Ģu beyitle iyi eylem ve iyi insanın kalıcı olacağını kanıtlamıģtır: Tilemedim özke kü çav edgü at, kiģi asğı koldum öz erse ya yat (85/6502) Ben kendime Ģan ve Ģöhret veya iyi ad dilemedim; yakın olsun uzak olsun, ben herkesin iyiliğini istedim. KAYNAKLAR AKAR, A. (1993). Gan sıfat-fiil eki. TÜBAR, 14: AKGÜN, M. (1997). Kutadgu Bilig te insan ve kâmil insan. Pamukkale Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi, 3: AKGÜN, T. (2012). Felsefi düģüncede yaratma problemi. Toplum Bilimleri Dergisi, 6 (11) : ALICI, M. (2011). Kutadgu Bilig de dinî ögeler. YayımlanmamıĢ Yüksek Lisans Tezi. GaziosmanpaĢa Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü. Tokat.

11 Kutadgu Bilig de Yaratıcılık Ve Yaratma Algısı Üzerine ANIL, A. (2004). Kutadgu Bilig de kadın. Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Velî Araştırma Dergisi, 32, ARSAL, S. M. (1947). Kutadgu Bilig. İstanbul Üniversitesi Hukuk Fakültesi Mecmuası, 13(2). ARSLAN, H. (2009). Din psikolojisi açısından insanda yaratıcı düģünce. Dinî Araştırmalar, 12 (34): ATA, A. (1993). Kutadgu Bilig üzerinde bir düzeltme denemesi: kör mü? kür mü?, Türkoloji Dergisi, 11: ATAY, H. (2003). Ġslam felsefesinde yaratma. Kelam Araştırmaları Dergisi. 1(1): AYIK, C. (2016). Kutadgu Bilig ve Siyasetname de ahlak siyaset ilişkisi. YayımlanmamıĢ Yüksek Lisans Tezi. Çorum. BALCI, A. (2007). Sosyal bilimlerde araştırma. Ankara: Pegem Yayıncılık. BASER, S. (1990), Kutadgu Bilig de kut ve töre. Ankara: Kültür Bakanlığı. BATESON, P., Martin, P. (2014). Oyun, oyunbazlık, yaratıcılık ve inovasyon. Ġstanbul: Ayrıntı Yayınları. BESLĠ, N., (2015). Kutadgu Bilig de kör- fiilinin çok anlamlılığı üzerine. Turkish Studies. 10(12). BOZKIRLI, K. Ç. (2015). Kutadgu bilig deki eğitsel ögelerin tespiti ve bu ögelere yönelik türkçe öğretmeni adaylarının görüşlerinin incelenmesi. YayımlanmamıĢ Doktora Tezi. Atatürk Üniversitesi Eğitim Bilimleri Enstitüsü. Erzurum. BÜYÜKÖZTÜRK, ġ. vd. (2008). Bilimsel araştırma yöntemleri, Ankara: Pegem Akademi Yayınları. CAN A., vd. (2012). Kutadgu Bilig de muhasebe, ticari hayat ve etik ile ilgili beyitler ve güncel yorumu. Muhasebe ve Finans Tarihi Araştırmaları Dergisi, 2: DEMĠR, Ö., Acar, M. (2005). Sosyal bilimler sözlüğü. Ġstanbul: Vadi Yayınları. DEMĠRBĠLEK, S. (2005). Kutadgu Bilig de at kültürü. Millî Folklor. 9 (68): DOĞAN, N. (2002). Kutadgu bilig in devlet felsefesi. Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi. 12: ERDEM, E. (2006). İlahi ezelilik ve yaratma sorunu, YayımlanmamıĢ Doktora Tezi, Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara. GÖKSU, E. (2009). Kutadgu Bilig e göre savaģ sanatı. Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi. 2(6): GÖNÇ, M. (2015). Kutadgu Bilig in yazma becerisi açısından incelenmesi. YayımlanmamıĢ Yüksek Lisans Tezi. Atatürk Üniversitesi Eğitim Bilimleri Enstitüsü. Erzurum. ĠNALCIK, H. (1966). Kutadgu Bilig de Türk ve Ġran siyaset nazariye ve gelenekleri. İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi. KALKIġIM, M. (2013). Kutadgu Bilig de adalet değeri. Mavi Atlas. 1:

12 Başak Uysal _ Aydan Fincan KARABEYOĞLU, A. R. (2007). Orhon yazıtlarında bol- ve er- fiileri üzerine. TÜBAR. 22: KOCA, S. (2012). Kutadgu Bilig de hükümdar, vezir ve sûfî tiplerinin tanıtılmasında ve bu tiplerin temsil ettikleri fikirlerin açıklanmasında metaforların rolü. Gazi Türkiyat. 10: KRĠSTĠANSEN, A., (2011). Planning Process Drama - Can Drama and Learning Styles improve Education? Ed. Stephen Carney. EriĢim Tarihi: 10/12/2014. KUR AN-ı Kerim. (2010). Haz. Elmalılı Hamdi Yazır..Ġstanbul: Ayfa Yayıncılık MAY, R. (1987). Yaratma cesareti. (1. Baskı). Ġstanbul: Metis Yayıncılık. MAY, R. (2012). Yaratma cesareti. (5. Baskı). Ġstanbul: Metis Yayıncılık. MĠLES, M. B., & Huberman, A. M. (1994). Qualitative data analysis. London: Sage Publication. NALBANT, M. V. (2013). Eski Türk mektuplaģma geleneği üzerine Kutadgu Bilig açısından bir değerlendirme. Modern Türklük Araştırmaları Dergisi. 10(3): ÖLMEZ, M. (2004). ÇağdaĢ Türk dillerinde kutadgu bilig çevirileri. Türk Dilleri Araştırmaları, 14: ÖNLER, Z. (2004). Karahanlı dönemi metinlerinde inançla ilgili Türkçe terimler. Türkçe Dini Tabirler Toplantısı. S ÖZDEN, H., Elcioğlu, O. (2008). Sample from 11th century: Kutadgu Bilig and the four principles of bioethics. Iranian Journal of Public Health. 37(2): PARLAK, H. (2009). Kutadgu Bilig in metindilbilimsel yapısı. YayımlanmamıĢ Doktora Tezi. Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara. SARICA, B. (2008). Kutadgu Bilig de komutan ve ordu nitelikleri. Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi. 37: TAġ, I. (2013). Kutadgu bilig'de ı yilik problemi. Bilig. 67: TDK. (2005). Türkçe Sözlük. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. 108 TÜRK, V., Özalan, U. (2014). Kutadgu bilig deki sanı edatı üzerine. Bilig. 71: UYSAL, B. (2014). Dinleme ve Konuşma Becerilerinin Kazandırılmasında Yaratıcı Drama Temelli Bir Model Önerisi. YayımlanmamıĢ Doktora Tezi, Ankara: Gazi Üniversitesi Eğitim Bilimleri Enstitüsü Türkçe Eğitimi Ana Bilim Dalı. WĠNNĠCOTT, D.W. (1998). Oyun ve gerçeklik. (Çev. Tuncay Birkan). Ġstanbul: Metis Yayınları, Ġstanbul. YILMAZ, G. (2001). Kutadgu Bilig de ve Kutadgu Bilig öncesinde devlet düşüncesi. YayımlanmamıĢ Yüksek Lisans Tezi. Ġstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü. Ġstanbul. YUSUF HAS Hacip. (1991). Kutadgu Bilig. Çev: ReĢid Rahmeti Arat. Ankara: TTK Yayınları. YUSUF HAS Hacip. (2008). Kutadgu Bilig. Çev: ReĢid Rahmeti Arat. Ġstanbul: Kabalcı Yayınevi. ZWEĠG, S. (1949). Yaratıcılığın sırrı. (Çev. Melahat Özgü).Ġstanbul: Remzi Kitabevi.