Ü lkeler aras ndaki artan ekonomik entegrasyon; dünyadaki mal ve hizmet

Transkript

1 ÇOK ULUSLU fi RKETLERDE TRANSFER F YATLAMASI MAN PULASYONLARI VE KONUNUN TÜRK YE AÇISINDAN RDELENMES Doç. Dr. Selim Yüksel PAZARÇEV REN Sakarya Üniversitesi, ktisadi ve dari Bilimler Fakültesi, flletme Bölümü Arfl.Gör.Filiz AYGEN Sakarya Üniversitesi, ktisadi ve dari Bilimler Fakültesi, flletme Bölümü 1- G R fi Ü lkeler aras ndaki artan ekonomik entegrasyon; dünyadaki mal ve hizmet ticareti ve do rudan yat r mlardaki art fl da beraberinde getirmifltir. Bugün uluslar aras ticaret ve yat r mlar n büyük bir k sm çok uluslu flirketler (ÇUS) arac l yla gerçeklefltirilmektedir. Dünya ticaretini kontrolü alt nda tutan bu flirketler farkl ülkelerdeki ba l ortakl klar ve flubeleri arac l yla mal ve hizmet transferlerine istedikleri flekilde yön verebilmekte ve ortakl klar n bulundu u ülke ekonomilerini ciddi flekilde etkileyebilmektedirler. Çok uluslu flirketler, vergi oranlar n n yüksek oldu u ülkelerdeki birimlerine mal ve hizmet transfer ederken uygulad klar fiyat yüksek tutmak suretiyle gelirlerini düflük göstermekte; vergi oranlar n n düflük oldu u ülkelerde ise tersine bir uygulama gerçeklefltirerek ödeyecekleri vergi miktar n azaltma e ilimine girmektedirler. Bu flirketlerin, transfer fiyatlamas arac l yla kendi kaynaklar n di er ülkelerin aleyhinde yeniden oluflturmas ; söz konusu ülkenin ödemeler dengesinin, kaynak tahsisinin, gelir bölüflümünün, istihdam n n bu durumdan olumsuz yönde etkilenmesine neden olmaktad r. 1 ABD, OECD ülkeleri baflta olmak üzere birçok geliflmifl ülke, çok uluslu flirketlerin transfer fiyatlamas manupilasyonlar n önleyici özel ve kapsaml transfer fiyatlamas yasas ç karm fllard r. Bu aç dan incelendi inde Türk Vergi Mevzuat n n da, örtülü kazanç ve örtülü sermaye müesseselerine yer verdi i ancak bu düzenlemelerin çok uluslu flirketlerin transfer fiyatlamas manipulasyonlar n engelleyici nitelikte olmad de erlendirilmektedir. 1 M. Alen Rugman, Eden Lorraine, Multinational and Transfer Pricing, St.Martin Pres, NY, 1985,S.1 SMMMO Yay n Organ 91

2 Amac, Türkiye aç s ndan etkin bir transfer fiyatlamas n n önemini ve bu sistemin ülke mevzuat nda yer almas n n gereklili ini ortaya koymak olan bu çal flmada; Çok uluslu flirketler aç s ndan transfer fiyatlamas ve önemi, Türkiye de transfer fiyatlamas na yönelik olarak haz rlanm fl olan yasal düzenlemelerin varl, Transfer fiyatlamas konusunda Türk Vergi Mevzuat nda bulunan bofllu un doldurulmas ve bu konuda nelerin yap labilece i, konular na de inilecektir 2- ÇOK ULUSLU fi RKETLERDE TRANSFER F YATLAMASI VE ÖNEM Çok uluslu flirketler, gerçeklefltirdikleri sat fllar ve dünya üretimi içindeki paylar ile dünya ekonomisinin vazgeçilmez unsurlar haline gelmifllerdir. Yap lan araflt rmalar en büyük 600 çok uluslu flirketin dünya toplam üretimi içindeki pay n n %20-25 aras nda de iflti ini, bu flirketlerin sat fllar n n ise pek çok ülkenin GSMH dan fazla oldu unu ortaya koymufltur. thalatç ve ihracatç kimlikleriyle dünya ticaretinde önemli rol oynayan çok uluslu flirketler, gerçeklefltirdikleri do rudan yabanc yat r mlar ile özellikle geliflmekte olan ülkeler için ilgi oda haline gelmifllerdir. 2 Pek çok ülke çok uluslu flirketlere uygun ortam haz rlayarak do rudan yabanc yat r mlar ülkesine çekebilmeye çal flmaktad r. Bu flirketler ise yat r m yapacaklar ülkeleri belirlerken; ülkedeki ekonomik ve siyasi istikrara, makro ekonomik politikalara, bu flirketlere verilecek vergi ve vergi d fl teflviklere göre de erlendirmektedirler. Bu faktörler aras nda yer alan vergi sistemi ve vergi politikas ise yat r m karar n n verilmesinde belirleyici rolü üstlenmektedir. Çok uluslu flirketlerin farkl ülkelerdeki ba l ortakl klar yla gerçeklefltirdikleri ifllemlerde, ilgili ülkenin vergi gelirlerini olumsuz yönde etkilememeleri hatta yükümlülükleri yerine getirerek o ülkenin finansman na ifltirak etmeleri beklenmektedir; ancak gerçek durum her zaman bu flekilde olmamaktad r. fiirketler farkl ülkeler - deki flubeleriyle yapt klar mal ve hizmet transferlerine iliflkin uygulad klar fiyat piyasa fiyat na nazaran farkl laflt rmak suretiyle ödeyecekleri toplam vergi miktar n azaltma e ilimi içine girmektedirler. 3 Yani çok uluslu flirketler vergi oran n yüksek oldu u ülkelerdeki ba l ortakl klar yla mal ve hizmet transferi yaparken düflük fiyatla mal al p yüksek fiyatla mal ve 2 Mehmet Aktafl, Uluslar Aras Transfer Fiyatland rmas ve Türk Vergi Mevzuat nda Uygulanma Olanaklar,Yaklafl m Yay nc l k -2004, s A.g.e., s. 53 SMMMO Yay n Organ 92

3 hizmet satmak suretiyle daha az vergi ödemekte ve bu suretle konsolide karlar n daha yüksek seviyelerde tutabilmektedirler. Çok uluslu flirketlerin, ortakl klar yla yapt klar mal ve hizmet transferlerinde uygulad klar fiyatlar düflük veya yüksek belirlemesi sonucunda ödeyece i vergi miktar ve vergi sonras karlarda ortaya ç kan de iflmeyi bir örnek yard m yla aç klamaya çal flal m. talya da faaliyet gösteren X ana flirketi adet ampulü tanesi 1$ dan üretip sviçre de faaliyet gösteren Y yavru flirketine satmaktad r. Y de bu ampulleri tanesi 3 $ dan baflka bir flirkete satmaktad r. Ana flirketin ödedi i gelir vergisi oran %30, yavru flirketin ödedi i gelir vergisi oran %50 dir.toplam vergi sonras gelir, transfer fiyat n n kullan m na ba l olarak farkl olacakt r. Düflük kar politikas nda transfer fiyat 1.8 $,Yüksek kar politikas nda transfer fiyat 2.2 $ d r Ana fiirket (X) Yavru fiirket (Y) Konsolide fiirket DÜfiÜK KAR POL T KASI (Transfer Fiyat 1.8 $) Sat fllar (1.8$* Adet) $ $ $ SMM (1$* Adet) $ $ $ Brüt Kar $ $ $ Faaliyet Giderleri $ $ $ VÖK $ $ $ Vergi (% 30) $ $ $ Net Kar $ $ $ YÜKSEK KAR POL T KASI (Transfer Fiyat 2.2 $) Sat fllar (2.2$* ) $ $ $ SMM (1* ) $ $ $ Brüt Kar $ $ $ Faaliyet Giderleri $ $ $ VÖK $ $ $ Vergi (% 30) $ $ $ Net Kar $ $ $ Transfer fiyat n n düflük ya da yüksek olarak belirlenmesi, yukar da da görülece i üzere, konsolide flirketin vergiden sonraki kar n n de iflmesine neden olmaktad r. Transfer fiyat n n 2.2 olarak belirlenmesi durumunda, konsolide flirketin vergiden önceki kazanc dir. Bu gelirden X e ; Y e ise SMMMO Yay n Organ 93

4 kar pay aktar lmaktad r. Y e göre X e daha fazla kar pay n n aktar lmas n n nedeni ise vergi oran n n X te daha düflük olmas d r. Transfer fiyat n n yükseltilmesi toplam ödenen vergiyi $ azalt rken konsolide geliri de ayn oranda artt rm flt r. Böylece karlar yüksek vergi oranlar n n uyguland ülkeden düflük vergilemenin yap ld ülkeye kayd r lm flt r 4. S n rlar afl r ifllemlerin say, hacmi ve kapsam ndaki art fla paralel olarak, çok uluslu flirketler birçok ülkede yerleflen flubeleri ile daha büyük miktarda paralar içeren transferler içine girmektedir. Bu nedenle transfer fiyatlaman n etkileri hem çok uluslu flirketlerin karlar hem de ilgili ülkelerin vergi gelirleri için giderek daha önemli hale gelmektedir. 5 Çok uluslu flirketler transfer fiyatlar n ; karlar n transfer etmek, vergi yükünü azaltmak, kurlardaki de iflmelerin zararlar ndan korunmak gibi amaçlar gerçeklefltirmek için kullanmakta- d rlar. Bu amaçlar n ayr nt l olarak afla daki flekilde ifade edilmesi mümkündür a. Vergi oran n n yüksek oldu u ülkelerdeki ba l ortakl klar yla gerçeklefltirdikleri mal ve hizmet al mlar n yüksek, sat fllar n düflük bedelle gerçeklefltirip, karlar n düflük göstermek ve bu suretle gelirlerini transfer fiyatlamas arac l yla yüksek vergi oran n n uyguland ülkeden vergi oranlar n düflük oldu u ülkeye transfer etmek, b. D flar ya ödenen karpay, patent, know-how ve marka hakk karfl l stopaj al nacaksa bunlar için yap lacak ödemelerin d flar dan al nan mallar n fiyatlar içinde yurtd fl na kayd r l mas yla daha az stopaj vergisi ödemek vergi oran yüksek olan ülkelerdeki firma taraf ndan ba l oldu u flirket grubundaki di er flirketlere uygulanmas gereken hizmet, gayri maddi haklar vb. karfl l bedellerin düflük veya hiç gösterilmemesi ve di er flirketlere de ait olan maliyetlerin de üstlenilmesi yoluyla vergilerin azalt lmas, d flar - dan ithal edilen mallar n fiyat n n düflük gösterilerek gümrük vergileri ile KDV nin az ödenmesi ve kar transferlerine, döviz ve kurlara 4 Alan C.Shapiro,Foundations of Multinational Financial Management Boston, The Unctad, Transfer Pricing, Unctad series on issues ininternational investment agreements,united Nations, New York and Geneve 1999,s.4 6 Berk Dicle, Vergi Uygulamalar Aç s ndan Transfer Fiyatlar,Vergi Dünyas, Say :163, 1995,s Zeki Do an, Çok Uluslu flletmelerde Transfer Fiyatlama Uygulama Nedenleri ve Verilerin Analizi, Muhasebe ve Finansman Dergisi, Say :22, Nisan- 2004,s.73 8 hsan Günayd n, Vergi Politikalar n n Uluslararas Do rudan Sermaye Yat r mlar Üzerine Etkisi, Doktora Tezi,1998, KTÜ,s.121 SMMMO Yay n Organ 94

5 konulan s n rlamalardan korunmak için transfer fiyatlar de ifltirilerek daha az vergi ödenmesidir. c. Kurlardaki de iflmelerin zararlar ndan korunmak ve bu dalgalanmalardan yararlanmak amac yla çok uluslu flirketler transfer fiyatlamas n bir araç olarak kullanmaktad rlar. Bu durum özellikle sabit kur sistemlerinde ve kambiyo denetimi uyguland nda söz konusu olmaktad r. Örne in bir ülkenin devalüasyon ve di er bir ülkenin revalüasyon yapmas beklendi inde fonlar n devalüasyon yap lmas beklenen ülkeden revalüasyon yapaca beklenen ülkeye kayd r lmas yla büyük spekülatif kazançlar elde edilebilmektedir. Ancak kambiyo kontrolü uygulanmas halinde sermaye ihrac na yasal engellerden dolay ülkeden normal bir flekilde fonlar n aktar lmas mümkün olmamaktad r. Çok uluslu flirketler böyle bir durumda avantajl bir konuma sahiptir. Çünkü transfer fiyatlamas n kullanmak suretiyle fonlar paran n de erinin düflük oldu u ülkeden paran n de erinin yüksek oldu u ülkedeki flubeye kayd r labilmesi söz konusu olabilmektedir. d. Çok uluslu flirketlerin transfer fiyatlar arac l yla karlar n transfer etmelerinin nedenlerinden biri de rekabet etkisidir flöyle ki karlar n yüksek ilan edilmesi di er rakip Çok uluslu flirketleri de o ülkede yat r m yapmaya sevk edece inden muhtemel rekabetten kaç nmak için karlar düflük ilan edilmekte aradaki fark farkl yollardan (sat lan hammaddelerin, lisans ücretlerinin fiyatlar n n yüksek gösterilmesi gibi) ba l ortakl ktan ana iflletmeye transfer edilmektedir. e. Çok uluslu flirketlerin yabanc ülke paras yla karlar nda büyük dalgalanmalar meydana geldi inde, bu flirketler bu ülkelerdeki flubelere verilen mal ve hizmetlerin fiyatlar n artt r p azaltarak yüksek karlar düflük, düflük karlar da yüksek göstermekte ve bu suretle karlardaki dalgalanmalar transfer fiyatlar arac l yla azaltmaktad rlar. Çok uluslu flirketlerin transfer fiyatlamas manipulasyonlar, yabanc sermayeye ihtiyaç duyan geliflmekte olan ülkelerin kaynak da l m n, vergi siste mini, ödemeler dengesini dolay s yla ülke ekonomisini olumsuz yönde etkilemektedir. Bu etkilere maruz kal nmamas için transfer fiyatlamas ile ilgili yasal düzenlemelerin gerçek - lefltirilmesi ve etkin bir transfer fiyatlamas sisteminin oluflturulmas gerekir. 3- TÜRK YE DE TRANSFER F YATLAMASI Türkiye de transfer fiyatlamas na yönelik do rudan ç kar lm fl bir yasa bulunmamaktad r.bununla birlikte vergi mevzuat nda konuya yönelik düzenlemeler göze çarpmaktad r. Söz konusu düzenlemeleri örtülü kazanç ve örtülü sermaye müesseseleri ad alt nda görmek ve de erlendirmek mümkündür. SMMMO Yay n Organ 95

6 3.1.Örtülü Kazanç Müesseseleri flletmelerin, elde ettikleri kazançlar ortaklar na da tmay p gelecekte daha fazla kazanç elde etmek ve mali yap lar n güçlendirmek amac yla flirket bünyesinde tutabilmelerine kanun izin vermektedir. Ancak baz durumlarda flirket bünyesinde kalmas gereken bir kazanç yap lan muvaazal ifllemler sonucunda kurumla ilgili kiflilere aktar labilmektedir. Örtülü kazanç olarak nitelendirilen bu durumun önüne geçmek için Kurumlar Vergisi Kanunu nda gerekli düzenlemeler yap lm flt r. Kurumlar Vergisi Kanunu flu hallerde kazanc n tamamen veya k smen örtülü olarak da t ld n kabul etmifltir: (Md.17) a. fiirket kendi ortaklar, ortaklar n n ilgili bulundu u gerçek ve tüzel kifliler, idaresi, murakabesi veya sermayesi bak mlar ndan vas tal vas tas z olarak ba l bulundu u veya nüfuzu alt nda bulundurdu u gerçek ve tüzel kifliler ile olan münasebetlerinde emsaline göre göze çarpacak derecede yüksek veya düflük fiyat veya bedeller üzerinden yahut bedelsiz olarak al m, sat m, imalat, inflaat muamelelerinde ve hizmet iliflkilerinde bulunursa; b. fiirket, 1 numaral f krada yaz l kimselerle olan münasebetlerinde emsaline göre göze çarpacak derecede yüksek veya düflük bedeller üzerinden kiralama veya kiraya verme muamelelerinde bulunursa; c. fiirket, 1 numaral f krada yaz l kimselerle olan münasebetlerinde emsaline göre göze çarpacak derecede yüksek veya düflük faiz ve komisyonlarla ödünç para al r veya verirse; d. fiirket, ortaklar ndan veya bunlar n eflleri ile usul ve füruundan ve 3. dereceye kadar (dahil) kan ve s hri h s mlar ndan flirketin idare meclisi baflkan veya üyesi, müdürü veya yüksek memuru durumunda bulunanlara emsaline göre göze çarpacak derecede yüksek ayl k, ikramiye, ücret verir veya benzeri ödemelerde bulunursa örtülü kazanç gerçekleflir. Kanun maddesinde de anlafl laca üzere örtülü kazanç da t m nda, flirketin elde etti i gelir (vergilendirilmemifl gelir) flirket ortaklar na veya onlar n yak nlar na aktar lmakta ve bu suretle gelir matrah d fl b rak lmaktad r. Kanun ilgili kiflilere bu flekilde da t lan örtülü kazançlar n kurum kazanc n n tespit edilmesinde indirim olarak kabul edilemeyece ini hükme ba lamaktad r. (Md 15/3) Kurumlar Vergisi Kanununun, 17. maddesinin gerekçesi izah edilirken örtülü kazanç müessesesinin sadece ulusal de il uluslararas alanda faaliyet gösteren flirketleri de kapsam na ald n belirten aç klamalar yap lm flt r. Bu aç klamalarda flu ifadeler yer almaktad r. Gizli sermaye faizi ile gizli kazanç da t m, Kurumlar Vergisi bak m ndan üzerinde ehemmiyetle durulmakta olan hadiselerdir. Bilindi i gibi kurumlar aç k olarak vergi kaç ra- SMMMO Yay n Organ 96

7 mazlar. Daha do rusu bünyeleri ve kurulufllar icab yapamazlar. Buna mukabil vergi matrah n önleyici tedbirler al nmazsa gizli kazanç yolundan gitmek suretiyle saklamak imkan bulabilirler. Memleketimizde bunun bariz misallerine tesadüf edilmifltir. Bu cümleden anlafl laca üzere, merkezleri fleklen Türkiye de bulunan imtiyazl büyük yabanc kurumlar n hariçte ba l bulunduklar teflekküllerle olan münasebetleri üzerinde kazançlar n n büyük bir k sm na devaml olarak Türkiye d fl na kayd rmaya muvaffak olmufl olduklar n bir vak a olarak zikredebiliriz. Tasar da yer alan tedbirlerle yaln z hariçte s k münasebetli olan yabanc kurumlar n de il, memleket içindeki yerli kurumlar nda bu yollardan gidememelerine bir set çekilmelidir. Görüldü ü gibi, yerli ve yabanc flirketlerin örtülü kazanç ifllemlerini engelleyici düzenlemelere kanunda yer verilmifltir. Ancak örtülü kazanç müessesesi transfer fiyatlamas manipulasyonlar n önlemede ne derecede baflar l olmufltur? Bu soruyu ilgili maddeyi irdeleyerek cevap bulmaya çal flal m. 9 a. Ulusal ve s n r ötesi ifllemlere uygulanmak amac yla düzenlenmifl olmas na ra men örtülü kazanç da t m müessesi, ülke içi iliflkili kurulufl ifllemlerine yo unlaflm fl, ayn kurulufllar n uluslar aras faaliyetlerine yönelik ayr nt l düzenlemeye gitmemifl ve bu ifllemleri mevcut yasal hükümler çerçevesinde ele almaya çal flm flt r. Bu durum ise, ÇUS lar n bu boflluklardan yararlan p transfer fiyatlamas manipulasyonlar ile ülke kaynaklar n baflka ülkelere aktarmalar na ortam haz rlam flt r. Bu ba lamda Örtülü Kazanç Müessesesinin, ÇUS lar n ülke kaynaklar n n transferine izin vermeyecek flekilde gözden geçirilmesi ve gerekli düzenlemelerin yap lmas gerekmektedir. b. Kurumlar Vergisi Kanunu nda emsal bedel prensibi benimsenmifltir. Emsal bedeli iki ba ms z flirket aras nda gerçeklefltirilen ifllemlere uygulanan fiyat n, iki grup flirketi aras ndaki ifllemlere uygulanacak olan transfer fiyat ile ayn olmas n ifade eder. ÇUS lar n ba l ortakl klar n ba ms z birer iflletme gibi vergilendirerek vergi avantaj yada dezavantaj yaratmaktan kaç nan bu anlay fl vergi gelirlerinin afl nmas n önlemede önemli bir etkiye sahiptir. Ancak emsal bedeli prensibinin uygulanmas her zaman mümkün olmamaktad r. Örne in, patent, dizayn, marka, bilgi birikimine sahip olunmas hallerinde emsal bir ifllem bulmak zordur.yine ÇUS lar n ba l ortakl klar yla gerçeklefltirdikleri baz ifllemleri ba ms z kurulufllarda görmek müm - kün olmad ndan emsal bedel 9 Aktafl, a.g.e., s SMMMO Yay n Organ 97

8 prensibinin uygulamas bu durumlara da güç olabilmektedir. Örne in, ÇUfi un ba l ortakl klar ndan birinde oluflturulan bir dizayn bir baflka ba l ortakl a kolayca devredilebilirken ba ms z kurulufllarda, gelecekte daha fazla getiri sa layaca gerekçesiyle devir bu kadar kolay olmamaktad r. liflkili kurulufllarda, gelecekte bu dizayndan büyük gelirler elde edilece i düflünülse bile, gelir ÇUS bünyesi içinde kalaca ndan devir daha kolay bir flekilde gerçekleflmektedir. Böyle durumlarda bu tür grup içi transferlere benzer ifllem bulmak zordur. Yine; vergi idareleri iliflkili kurulufllar aras nda gerçeklefltirilen ifllemleri, ancak emsallerine göre bir farkl l k gördüklerinde incele- meye almaktad rlar. Bu incelemeler ço unlukla ifllemlerin gerçekleflme an nda yap lmad ndan o andaki emsal uygulamalar hakk nda yeterince bilgi sahibi olamazlar sonuçta eldeki verilerle do ru sonuca ulaflamazlar. Görüldü ü gibi emsal bedelinin tespit edilmesi kimi zaman çok güç kimi zamansa mümkün olmamaktad r. Bu konun kanunda net, aç k olarak tan mlanmamas emsal bedelinin büyük ölçüde takdire ba l olarak de erlendirilmesine neden olmaktad r. Bu nedenle kanun maddesine yap lacak de iflikliklerle emsal bedeli prensibini iliflkili kurulufl ifllemlerinde nas l uygulanaca, karfl laflt r labilir nitelikteki bir ifllemin nas l bulunaca, karfl laflt rma yapmay zorlaflt ran unsurlar n varl halinde gerekli düzeltmelerin nas l yap laca konusunda objektif ölçülere yer verilmelidir. c. Kurumlar Vergisi Kanunu sadece sermaye flirketlerini örtülü kazanç da t m müessesesine dahil etmektedir. Kooperatiflerin, dernek ve vak flara ait iktisadi iflletmelerin, ifl ortakl klar ile ticaret flirketlerinin kanun kapsam na al nmamas örtülü kazanç da t m düzenlemelerinin s n rl kalmas na ve sonuçta ÇUS lar n transfer fiyatlamas manipulasyonlar n önleyici seviyede olmamas na neden olmaktad r. d. Örtülü kazanç elde edecek gerçek ve tüzel kifliler, Kanunda; ortaklar, ortaklar n iliflkide bulundu u gerçek ve tüzel kifliler, idaresi murakabesi veya sermayesi bak m ndan vas tal yada vas tas z olarak ba l bulundu u veya nüfuzu alt nda bulundurdu u gerçek ve tüzel kifliler olarak belirtilmifltir. Kanun örtülü kazanç da - t mdan yararlanacak kiflileri genifl bir çerçevede ele almas na ra men muhatab n tespiti konusunda tam bir netlik ve aç kl k getirememifltir. Örne in, ortaklar n ilgili bulundu u kifliler net bir biçimde tan mlanmam flt r. Bu konuda OECD rehberinde iliflkili kifli kavram, ana flirket ifltirakleri ile ortak bir kontrol alt nda yönetilen flirketler olarak belirlenmifl, muhataplar daha dar bir kapsamdan ele al narak daha net ve aç k ifadelere yer verilmifltir. Kurumlar Vergisi Kanununda da Örtülü kazanç da t m SMMMO Yay n Organ 98

9 maddesinde gerekli düzenlemeler yap larak kapsam daralt lmal ve ifadeler daha net ve aç k biçimde ortaya konmal d r. 3.2.Örtülü Sermaye Müessesesi KVK nda transfer fiyatlamas konusu ile iliflkilendirilebilecek di er bir düzenlemede Örtülü Sermaye Müessesesidir. Bilindi i gibi iflletmeler fon ihtiyaçlar n karfl lamada, ço u zaman borçla finansman öz kaynaklarla finansmana tercih ederler. Bunun en önemli sebebi ise borçlanma durumunda ödenilen faizlerin ve yap lan masraflar n gider kaydedilip kurum kazanc ndan indirilebilmesidir. Bu durumu dikkate alan KVK nu afla - daki aç klamalara yer vererek Örtülü Sermayeyi tan mlam flt r. Kurumlar n aralar nda vas tal, vas tas z bir flirket münasebeti veya devaml ve s k bir iktisadi münasebet bulunan gerçek ve tüzel kiflilerden yapt klar istikrazlar, teflebbüste devaml olarak kullan l r ve bu istikrazlarla, kurumun öz sermayesi aras ndaki nispet, emsali kurumlar nkine nazaran bariz bir fazlal k gösterirse mezkur istikrazlar örtülü sermaye say l r. (Md.16) Bu maddeye göre; örtülü sermaye olgusu, iflletmenin ortak ve sahiplerinin sermaye pay olarak koymalar gereken mebla n, ortaklardan al nm fl borç gibi nitelendirilerek bunlara faiz tahakkuk ettirilmesi ve bu faizlerin gider olarak gösterilip kurumun vergi matrah afl nd r larak elde edilen kar n bir k sm n n kurumlar vergisi ödemek - sizin faiz ad alt nda orta n eline geçmesi fleklidir. Kurumlar Vergisi Kanunu örtülü sermayeye iliflkin düzenlemelere yer vererek sermaye niteli i tafl yan borç vermeler dolay - s yla tahakkuk ettirilen faizlerin, kurumun vergi matrah ndan indirilmesini engellemeye çal flm flt r. 10 Bilindi i gibi kurumlar ihtiyaç duydu unda, finansman ihtiyaçlar n ortaklar na baflvurmak suretiyle karfl layabilmektedirler. Ancak böyle bir durumda ortaklar n flirkete verdi i borçlar n n örtülü yoldan konmufl sermaye niteli i tafl mamas gerekir. E er bu durumun varl söz konusu olursa, iflletmeye verilen borçlar karfl l ödenen faizler normal bir borca ödenen bir faiz gibi kurum kazanc ndan indirilememektedir. 11 Kanun burada paray verenin bunu borç olarak de il de flirkete ortak olarak verdi ini, ödünç veren kifliye ödenmesi gerekenin faiz de il kar pay olmas gerekti ini ileri sürmektedir. Enflasyonun, ekonomik belirsizliklerin yafland ülkemizde ÇUfi lar kar transferlerindeki güçlükler vs. gibi birtak m mali yada ekonomik sebepleri ileri sürerek ortakl klar n n sermaye 10 Hasan Hüseyin Savafl, Örtülü Sermayede Borcun Devaml Kullan lma Koflulu ve Öz Sermayeye Oran, Mevzuat Dergisi, Y l:2 Say :6, Haziran -1999,s A.g.e.,s.3 SMMMO Yay n Organ 99

10 ihtiyaçlar n öz sermaye olarak karfl lamak yerine borçlanma yoluyla sa lamaya çal flmaktad rlar. Sermaye ihtiyaçlar n n büyük bir k sm n borçlanma yoluyla karfl layan ÇUfi lar bunlar için ödedikleri faizleri gider yazmak suretiyle devlete daha az vergi vermekte ve sonuçta ülkenin kaynak - lar n n afl nmas na neden olmaktad rlar. Bunlara izin vermemek amac yla kanun, örtülü sermaye müessesini düzenlemifl ve sermaye konmas gereken flirketlere borç verilmesi halinde hesaplanan faizlerin gider yaz lamayaca n belirtmifltir. 12 Bu sistem ülke kaynaklar n n di er ülkelere transfer edilerek vergi tabanlar n n afl nmas n önleyici olmas bak m ndan iyi bir sistemdir. Ancak, bir çok eksikli i bünyesinde bar nd ran örtülü sermaye müessesesi sorunlar tam olarak çözmede baflar l de ildir. Söz konusu eksiklikleri flu flekilde s ralamak mümkündür: a. Örtülü sermayenin varl için kanun; kurumun, vas tal ve vas tas z flirket iliflkisi içinde bulundu u kiflilerden ald borç miktar n n kurum öz sermayesine olan oran n n emsal kurumlara nazaran bariz fazlal k göstermesi flart n aram flt r. lgili kanun maddesi (KVK Md.16) incelen -di inde emsal al nacak kurumun nas l ve neye göre belirlenece i konusunda bir belirsizli in oldu u hemen göze çarpmaktad r. Her kuruluflun kendine özgü bir yap s n n olmas ; pazarlama politikas, riski üstlenme dereceleri, sahip oldu u personel, yöneticilerin yetenekleri vs. farkl olmas emsal bir kurum belirlemenin ve buna göre karfl laflt rma yapman n güçlü ünü ortaya koymaktad r. Dolay s yla kanunda emsal al nacak iflletmenin nas l ve neye göre belirlenece i konusunda bir aç kl n getirilmesi flartt r. Belirsizli in yafland noktalardan bir di eri de emsal al nacak kurumla karfl laflt r lacak borç/öz sermaye oran d r.bugün pek çok ülke hem vergi daireleri hem de mükellefler için belirginlik sa lamak amac yla kabul edilebilir borç/özsermaye oranlar tespit etmifllerdir. Örne in, Almanya 3:1, Belçika 9:1, Fransa 1,5:1 olarak bu oranlar belirlemifltir. Türkiye de de buna benzer kabul edilebilir borç /özsermaye oranlar n n belirlenmesi ve bu oranlar n yasal bir çerçevede aç klanmas ile bu maddenin bir nebze olsun uygulanabilirli ini sa lanabilir. b. Örtülü sermayeden bahsedebilmek için borç al nan gerçek ve tüzel kiflinin kurumun orta olmas veya flirketle vas tal bir flirket iliflkisi içinde bulunulmas flartt r. Vas tal iliflki kavram uygulamada genifl bir çerçevede yorumlanm flt r. Ortak görülen 12 Aktafl,a.g.e A.g.e.,s Mehmet Maç, Güncel Kurumlar Vergisi, 2.Bask, Denet Yay nc l k, stanbul, 1996,s.663 SMMMO Yay n Organ 100

11 kiflilerin yak n akrabalar ndan yap lan borçlanmalarda borçlu kurum ile borç veren kurum aras nda vas tal flirket münasebeti bulundu u kabul edilmifltir. Bu anlay fl tarz do ru olsa bile örtülü sermayeden bahsedilebilmesi için kimin ne oranda ortak olmas gerekti i ortakl k ve akrabal k iliflkisinin ne düzeyde olmas gerekti i konusunda belirsizlikler hakimdir. Kanunda belirsizli in hakim oldu u noktalardan bir di eri de, örtülü sermayenin varl k nedenlerinden biri olarak gösterilen kurum ile ilgili kifliler aras ndaki s k ve devaml bir iktisadi iliflkinin varl d r. Devaml l k ve s k bir iktisadi iliflki diyerek neyin kastedildi i belirgin de ildir. Yukar daki ifadelerden de anlafl laca üzere; örtülü sermaye, vergi daireleri ve vergi mükelleflerinin birçok konuda ihtilafa düflmelerine yol açacak belirsiz hükümler içermektedir. Özellikle emsal al nacak kurum ve borç/öz sermaye oranlar konusunda kanunda aç k ve net ifadelere yer verilmedi i sürece idare ve yarg organlar n n verece i kararlar n çeliflkili olmas kaç n lmaz olacakt r. Dolay s yla örtülü sermaye müessesinin daha belirgin ve aç k olmas n sa layacak tedbirlerin al nmas gerekmektedir. Bu ba lamda yap labilecek çal flma örtülü sermaye konusunda kabul edilebilir borç/özsermaye oranlar n n belirlenmesi ve bunlar n yasal bir çerçeveye al nmas sa lanmal d r. Mesela bu konuda iflletmelerin ve içinde bulundu u sektörlerin özel durumlar n da dikkate alarak özsermayelerinin üç yada befl kat na kadar iliflkili kurulufl borçlanmas ndaki faiz giderlerinin indirilmesine izin verilmesi söz konusu olabilmektedir. 15 SONUÇ Çok uluslu flirketlerin farkl ülkelerdeki ba l ortakl klar yla gerçeklefltirdikleri, mal ve hizmet transferlerine uygulad klar fiyat, vergi oranlar n baz alarak de ifltirmeleri ve bu suretle gelirlerini yüksek vergi oran n n uyguland ülkeden düflük vergilerin al nd ülkelere aktarabilmeleri, ülkelerin etkin bir transfer fiyatlamas sistemi kurarak bu konuda gerekli düzenlemeler yapmalar n zorunlu hale getirmifltir. Çok uluslu flirketlerin gerçeklefltirmifl olduklar transfer fiyatlamas manipülasyonlar özellikle geliflmekte olan ülkeleri olumsuz yönde etkiledi inden sistemin, özellikle bu ülkelerde oluflturularak etkin bir flekilde ifller hale getirilmesi ekonomik refah aç s ndan önem tafl maktad r. Transfer fiyatlamas sistemi oluflturulurken ne yabanc yat r mlar n ülkeye giriflini engelleyici kat bir politika ne de ülke kaynaklar n n afl nd r lmas n, yerli sanayi olumsuz yönde etkileyici yumuflak bir politika güdülmelidir. 15 Aktafl,a.g.e. 258 SMMMO Yay n Organ 101

12 Türk Vergi Sisteminde yer alan düzenlemeler, transfer fiyatlamas n daha çok ulusal boyutuyla ele alm fl konunun uluslararas boyuta gereken önem vermeyerek ülke içi kurumlara uygulanan hükümler çerçevesinde uluslararas sorunlar çözmeye çal flm flt r. Çok uluslu flirketlerin ülke kaynaklar n n di er ülkelere kayd r lmas na engelleyici özelli e sahip olmayan örtülü kazanç ve örtülü sermaye müesseseleri bu flirketlerin transfer fiyatlamas manipulasyonlar n önlemede yetersiz kalm flt r. Bu konuda neler yap labilir? Bunlar flu flekilde ifade etmek mümkündür: a. Çok Uluslu fiirketlerin manipulasyonlar n önleyebilmek amac yla önce sa lam bir yasal yap n n oluflturulmas gerekir.bu yap oluflturulurken Türk Vergi Sisteminde transfer fiyatlamas ile ilgili yer alan düzenlemeler yeniden gözden geçirilmeli net olmayan, mu lak (Özellikle transfere konu olan mal ve hizmetlere uygulanacak fiyatlar n belirlenmesinde kullan lacak yöntem, emsal bedeli vs.) herkesi farkl uygulamalara sevk edecek ifadeler yeniden tan mlanmal, objektif ölçülere yer verilmelidir. Bu konuda OECD taraf ndan düzenlenmifl, bir çok geliflmifl ülkenin transfer fiyat-lamas sistemini kurarken baz ald, transfer fiyatlamas rehberinden yararlan lmal d r. Bu rehberden yararlan l rken yap lacak düzenlemeler, ülke- nin ekonomik, siyasi, sosyal durumu göz önüne al narak gerçeklefltiril- melidir. b. Transfer fiyatlamas yasas ç kart - l rken bu yasan n ülkedeki di er yasalarla ba dafllaflt r larak uyumlu hale getirilmesine dikkat edilmelidir. Gerekirse ilgili yasalarda da de iflik - likler yap lmal d r. c. Etkin bir transfer fiyatlamas sisteminin oluflturulmas, sadece ç kar lacak yasaya de il bu yasay ifller hale getirecek güçlü bir idari ve teknik yap n n oluflturulmas na da ba l d r.bu konuda vergi idarelerine büyük görevler düflmektedir bu nedenle vergi idareleri güçlendirilmeli ve al nacak tedbirleri uygulamaya koyabilecek uzman personel yetifltirilmeli ve verilecek meslek içi e itimle bu personelin de iflen ve geliflen yeni durumlara intibaklar sa lanmal d r. d. Türkiye de de çok uluslu flirketlerin faaliyetlerini incelemek ve bu flirketlerin manipulasyonlar n önlemek amac yla ABD ve Japonya dakine benzer transfer fiyatlama servisleri oluflturularak bu konuda yetiflmifl, deneyimli elemanlardan faydalan lmal d r. KAYNAKÇA Aktafl, Mehmet Uluslar Aras Transfer Fiyatland rmas ve Türk Vergi Mevzuat nda Uygulanma Olanaklar,Yaklafl m Yay nc l k Dicle, Berk, Vergi Uygulamalar Aç s ndan Transfer Fiyatlar,Vergi Dünyas, Say :163, 1995 Do an, Zeki, Çok Uluslu flletmelerde Transfer Fiyatlama Uygulama Nedenleri SMMMO Yay n Organ 102

13 ve Verilerin Analizi, Muhasebe ve Finansman Dergisi, Say :22, Nisan Günayd n, hsan, Vergi Politikalar n n Uluslararas Do rudan Sermaye Yat r mlar Üzerine Etkisi, Doktora Tezi, 1998, KTÜ Maç, Mehmet, Güncel Kurumlar Vergisi, 2.Bask, Denet Yay nc l k, stanbul,1996 Rugman, M. Alen, Lorraine, Eden Multinational and Transfer Pricing, St.Martin Pres, NY, 1985 Savafl, Hasan Hüseyin, Örtülü Sermayede Borcun Devaml Kullan lma Koflulu ve Öz Sermayeye Oran, Mevzuat Dergisi, Y l:2 Say :6, Haziran Shapiro, Alan C., Foundations of Multinational Financial Management, Boston, 1991 The Unctad, Transfer Pricing, Unctad series on issues ininternational investment agreements, United Nations, New York and Geneve 1999 SMMMO Yay n Organ 103