ORHAN ERDEN. G.Ü. Endüstriyel San. E itim Fakültesi oerden@gazi.edu.tr

Transkript

1 TÜRK YE DE AKUAKÜLTÜR FAAL YETLER NDE JEOTERMAL ENERJ KULANIMI ORHAN ERDEN G.Ü. Endüstriyel San. E itim Fakültesi oerden@gazi.edu.tr ÖZET Ülkemiz jeotermal ısı uygulamalarında dünyada 5. sırada bulunmaktadır. Sıcaklıkları yer yer C yi a an 900 ün üzerinde jeotermal kaynak ve i letilebilir 140 saha Ülkemizde bulunmaktadır den 2000 yılına kadar, Dünyada jeotermal elektrik üretiminde %17, do rudan kullanım uygulamalarda ise % 87 artı olmu tur. Dünyadaki jeotermal do rudan kullanım uygulamaların %16 sı akuakültür faaliyetlerindedir. Ülkemizde de akuakültürün geli tirilmesinde jeotermal enerjinin büyük katkısı olabilir. Bu çalı mada Jeotermal enerji teknolojisi analiz edildikten sonra akuakültürde Jeotermal enerji kullanımı dünyadaki örnekleriyle birlikte ortaya konulmaya çalı ılmı tır. Daha sonra Türkiye de Jeotermal enerjiyi akuakültür faaliyetlerinde kullanılabilecek bölgeler irdelenmi tir. Anahtar Kelimeler: Akuakültür, Jeotermal enerji, Do rudan Kullanım ABSTRACT Turkey is among 5 countries of the world with respect to geothermal thermal applications. In our country, there are more than 900 geothermal resources some of which exceeds 102 degrees Celsius and 170 manageable fields. Among 1995 to 2000, the world Geothermal electric power generation is % 17 increase, the thermal energy used is % 87 increase. The distribution of thermal energy used by category is 16% for aquaculture. In this study, geothermal energy technology was investigated and geothermal energy using in aquaculture activity was shown with world sample. And then geothermal energy using in aquaculture activity was examined Turkey s district. Keywords: Aquaculture, Geothermal Energy, Direct Geothermal Energy Using, G R Tüm dünyada besin üretimini arttırmak için entansif i letmeler kurulmakta, geli tirilmekte ve birim alandan maksimum ürün alma çalı maları sürdürülmektedir. Dünyada bu yönde olu an de i imler, geli mi ve geli mekte olan ülkelerde farklı ekillerde meydana gelmektedir. Geli mi ülkeler entansif i letmeler kurma ve birim alandan maksimum faydayı sa lama yönünde daha bilinçli ve bilimsel yöntemlerle çalı maktadırlar. Su ürünleri üretiminin dünya gıda üretimine katkısı % , hayvansal protein üretimine katkısı ise %16 civarındadır. Dünya genelinde 36 milyon dan fazla insan do rudan balıkçılık ve akuakültür faaliyetlerinde istihdam edilirken, 200 milyon civarında insan do rudan veya dolaylı olarak su ürünlerini geçim kayna ı olarak kullanmaktadır. Akuakültür dramatik bir geli me göstererek küresel su ürünleri üretiminin %35 ni sa lamı tır, fakat bu geli im beraberinde bazı çevresel etkile imleri de getirmi ve sürdürülebilir geli imi tartı ılmaya ba lanmı tır. Ülkemizdeki bu potansiyel üretim alanlarının amacına uygun olarak kullanılması ve mevcut olanların geli tirilmesi, yapılması gereken ilk i tir. Bu amaca yardımcı olacak çalı malardan birisi su ürünü potansiyeli olan alanlarda su ürünlerinin kitlesel üretiminin yapılmasıdır. Türkiye de tatlı su kaynakları oldukça sınırlı olup ihtiyaca ancak cevap vermektedir. Bu nedenle Türkiye su kıtlı ı çeken ülkeler arasında yer almamakla birlikte, bölgesel ve yerel düzeyde ciddi sorunlar mevcuttur. Ayrıca, etkin bir kaynak yönetimi geli tirilebildi i söylenemez. Hızlı nüfus artı ı, kirlenme ve yıllık ya ı ortalamasının dünya ortalamasından dü ük olması; mevcut kaynakların daha dikkatli kullanılmasını ve kirlenmeye kar ı gerekli tedbirlerin bir an önce alınmasını gerektirmektedir. Ülkemizde bunlardan en fazla ra bet görenlerden birisi alabalık üretimidir. Ülkemizin genel itibariyle ço u bölgesi iklim, ekolojik ve teknik özellikler bakımından alabalık üretimi açısından büyük bir potansiyele sahiptir. Uygun alanlarda atıl durumdaki bu potansiyel kayna ın verimli hale getirilmesi faydalı olacaktır. Bu alanlarda yapılacak çalı malar insanlarımız için alternatif besin kayna ı olması yanında, i ve istihdam olana ı sa layarak da milli ekonomiye katkıda bulunacaktır(akbulut ve Keten, 2001). 438

2 Isı Pompaları 12% Buz Eritme, Havalandırma 1% Alan Isıtma 33% Di er Endüstri 3% Ülkemiz gibi geli mekte olan ülkelerde 10% besin üretimi için potansiyel alanlar bulunmasına ra men, bu alanların Balık Çiftlikleri kullanımında bazı Ar-Ge ve uygulama 13% eksiklikleri jeotermal vardır. ısıtma Türkiye ve dünya kaplıca uygulamalarında ilk be ülke arasında yer almaktadır. Yine jeotermal kaynak zenginli i açısından Türkiye dünya Seracılık yedincisidir. Mevcut potansiyelimizin 12% tamamını kullanarak ihtiyaç duydu umuz elektrik enerjisinin %5 ini ve ısınma Kurutma ihtiyacının % 30 unu jeotermal enerjiyle 1% kar ılamamız mümkündür. Atık dü ük Kaplıca sıcaklıklı Jeotermal enerji ile de 15% akuakültür faaliyetlerinin yapılması ekil 1. Dünyada Jeotermal enerjinin do rudan kullanımı( im ek vd, 2001) mümkündür yılına göre dünyada do rudan kullanılan Jeotermal enerjinin %13 ü balık çiftliklerinde de erlendirilmektedir( ekil 1). Ancak 1995 yılına göre 2000 yılında akuakültür faaliyetlerinde bir azalma vardır( ekil 2). ekil ve 2000 yılları Jeotermal enerji kullanımının kar ıla tırılması(lund, Derek and Freeston,2000) Karides, Levrek-Sarı levrek, Çupra, Tilapia, Yayın, Sazan, tropik balıklar, yılan balı ı vb. yeti tirilmesinde Jeotermal enerji kullanımı klasik güne enerjili akuakültür ısıtma sistemlerine göre daha hızlı artmaktadır. Jeotermal ısı kullanımı havuzların ısısının kontrol edilmesini sa lamakta böylece optimum geli me olmaktadır. ekil 3 de bazı su ve kara hayvanlarının büyüme hızları görülmektedir. Kara hayvanları 10 0 C den 20 0 C ye kadar geni bir sıcaklık aralı ında büyüyebilmektedir. Yayın balı ı ve karides gibi su canlıları optimum üretim için 30 0 C gibi yüksek bir sıcaklık istemektedir. Alabalık ve som balı ında ise 15 0 C gibi daha dü ük bir sıcaklıkta optimum üretim yapılmaktadır. 1.AKUAKÜLTÜR FAO istatistiklerine göre akuakültür yıllık % 4-11 arasında büyüyerek en hızlı geli en besin üretim sektörüdür. Akuakültür tatlı su veya deniz organizmalarının kontrollü bir çevrede üretim oranının artırılması faaliyetleridir.yeti tirilen ana türler Yayın balı ı, yılan balı ı, tilapia, tropikal balıklar, timsahlardır. Akuakültür, günümüzde gıda üretimi çalı malarında hızla geli en sektörlerden biridir. Akuakültür yoluyla ekonomik türlerin üretimi son yüzyıl içerisinde 1 milyon ton dan 8 milyon ton a ula mı tır (Gökpınar,2005). Su ürünleri yeti tiricili i hayvansal üretim çalı maları içinde önemini kabul ettirmi ve hızla geli en bir üretim dalı olmu tur. Balık yeti tiricili ine ilk ba layan toplumlar uzak do u ülkeleridir. nsan denetimi altında balık yeti tirme çalı maları özelikle sazan kültürünü ilk önce Çin ve Japonya da ba ladı ı daha sonra ise Avrupa ya yayıldı ı bilinmektedir. Bu konuda Japonya, Çin, Tayland, Filipinler ve Endonezya en yaygın uygulamaya sahip ülkelerdir. Ülkemizde kültür balıkçılı ı son yıllarda hızla geli me göstermektedir. Akuakültür dünyanın bir çok ülkesinde son 20 yıldan beri hızla geli en bir endüstri haline gelmi tir. Bir çok geli mi ülkede balıkların intensif olarak yüksek popülasyon yo unlu unda yeti tiricili i yapılmaktadır. Akuakültür teknolojisinde kullanılan sistemler ısı transferi açısından iki ana ba lıkta incelenebilir; Havuzlarda su akı ı Havuzun çevresinin örtülmesi 439

3 1.1. Havuzda su akı ı Akuakültür sistemlerde en önemli konulardan biri su kalitesinin yüksek tutulmasıdır. Çünkü su balıklar tarafından sürekli olarak kirletilmektedir( ekil 4). Bu kirlenmenin balıkların optimum büyümesi için azaltılması gerekir. Bunu ekil 3. Sıcaklı ın hayvan ve balık büyümesine etkisi (Lund,2005) sa lamak için ya sürekli bir debide su akı ı sa lanır buda ısı kayıplarına sebep olur yada su sürekli arıtılır. Su akı ına göre yaygın olarak kullanılan akuakültür sistemleri unlardır; Kapalı sistemler Yüksek teknolojinin uygulandı ı kapalı sistemlerde su akı ı olmadan su sürekli arıtılarak optimum temizlik sa lanır. Sistemde ısı kaybı olmaz. Kapalı sistemlerde tatlı su ve deniz suyu birlikte kullanılabilir. Bu sisteme Kaliforniya daki Scientific Hatcheries-Huntington Beach örnek verilebilir. Sistemin tamamı tipik bir endüstri tesisi eklindedir. Scientific Hatcheries tesisinde ço unlukla süs ve ara tırma amaçlı balık yeti tirilmektedir. Yıllık balık üretimi yakla ık 20,000,000 balıktır. Tesiste yüksek su kalite sistemi ba arı ile uygulanmaktadır. ekil 5 de Scientific Hatcheries in i lem akı diyagramı verilmi tir. ekil 4. Akuakültürde balıklar tarafından olu turulan atıklar(weaver,2002) Kapalı sisteme bir di er örnek sveç Helsingborg daki Scandinavian Silver Eel Farm(SSE) dir.tesis1982 de atık enerji programı olarak kuruldu. Tesis 3 sülfürik asit fabrikasının az tuzlu atıklarında yılan balı ı yeti tirmektedir. Akı kanın sıcaklı ı 25 o C dir buda yılan balı ının 18 ayda yeti tirilip tüketilmesini sa lamaktadır. Tesis ba arılı bir ekilde i letilerek 1988 yılında 100ton kapasiteye ula mı tır. Günümüzde kapasite 150 ton dur. Bugün SSE artık proses 440

4 ekil 5. Scientific Hatcheries in i lem akı diyagramı Kaynak: akı kanı kullanmamaktadır. Su biyolojik olarak temizlenmekte ve tanka verilmeden önce havalandırılmaktadır( ekil 6) Yarı Kapalı sistem Yarı kapalı sistemler, havuzlara sürekli bir su akı ı olmadan suyun kirlendikçe belli dönemlerde de i tirilmesi esasına göre çalı maktadır. Bu sisteme Güneydo u Asya daki Karides akuakültür tesisi örnek verilebilir. Güneydo u Asya ülkelerinde karides akuakültür tesisleri geli en bir endüstridir.milyonlarca dolarlık bu endüstri geli mekte olan ülke ekonomilerine büyük katkı ekil 6. (a) Küçük tanklar, (b) Sirkülasyon Ünitesi Kaynak: sa lamaktadır. Karides yeti tiricili i yarı kapalı sistem olarak ırmakların yakınından su çekilerek veya 3-4 aylık dönemlerde tuzlu su kuyuları ve havuzların içinde yapılmaktadır. Her üretim dönemi sonunda havuzlardaki atıklar basınçlı su ile temizlenmektedir. Yarı kapalı toprak tabanlı balık yeti tirme sistemlerinin ilginç bir uygulaması California Imperial Valley de jeotermal kullanarak yapılmaktadır. Jeotermal enerji kullanımı ile çiftçiler kı mevsiminde bile balıkların optimum büyümesi için gerekli su sıcaklı ını sa lamaktadırlar. 15 çiftlik bu bölgede i letilmektedir. Çiftliklerde her yıl yakla ık ton balık jeotermal enerji kullanarak üretilmektedir üretmektedir buda Kaliforniya pazarının ihtiyacını büyük ölçüde kar ılamaktadır. Tilapia (Ore Chromis niloticus L.) en çok yeti tirilen türdür. Bunun yanında Pacific Aquafarm da yayın balı ı gibi türlerde yeti tirilmektedir( ekil 7). ekil 7(a), Pacific Aquafarm da ekil 7(b)70 dönümlük yayın balı ı ekil 7(c), Tilapia üretim so utma kuleleri havuzu çiftli inin planı Kaynak: 441

5 Çiftlik yarı kapalı sistemle çalı maktadır, havuzların suyu de i tirilmeye ihtiyaç duyuluncaya kadar su tutulmaktadır. Çiftlikte balıkların büyüklü üne göre ayrıldı ı tanklar bulunmaktadır. Örne in yumurtalar küçük kontrol tanklarında tutulmaktadır, çok fazla yeti kin balık çok büyüktür büyütme tanklarında tutulmaktadır. Büyütme tanklarında genellikle suni havalandırma ve atık toplama yapılmaktadır( ekil 5c). Tilapia pazarı ABD de giderek büyümektedir, ancak Asya pazarına göre kısıtlıdır. Uygun bölge seçildi inde akuakültür hızla büyüyen bir endüstridir. Burada iki kar ıt trend vardır, bunlardan biri tilapia ve yayın balı ı fiyatların dü mesi veya aynı seviyede kalması di eri de mü teri tercihleridir. Asyalı mü teriler genellikle çok taze veya canlı balık tercih etmektedir, buda balık da ıtımındaki bir darbo azdır. Böylece, e er yer uygunsa do al bir kaynak olan jeotermalin avantajlarından yararlanılacak ve pazar hızla geli ecektir Açık sistem Açık sistem balıkların denizde veya akarsu da sürekli bir debide su akı ı içerisinde yeti tirilmesidir. Bu sisteme 1972 yılında Norveç te çalı maya ba layan Stolt seafarm örnek verilebilir. Stolt seafarm de i ik alanlarda da geli erek dünyanın dev akuakültür üreticilerinden oldu. irketin dünyadaki 23 i letmesinde 2300 i çi çalı maktadır. irketin yıllık üretimi ton Atlantik som balı ı ve alabalık, 231 ton halibut, 2486 ton kalkan, 182 ton mersin balı ı ve 1800 kilo havyar olu turmaktadır. Som balı ı yumurtaları bir yıl tatlı suda beslenmektedir. Daha sonra denizdeki tesislere do al göç ettirilmi gibi ta ınarak yerle tirilmektedir. Deniz tesisleri British Columbia daki floydlardadır burada deniz suyu sürekli akmaktadır. Balıklar zengin bir gıda ile beslenmektedir, büyük dalgalara maruz kalmamaktadır ve sistem do aya zarar vermemektedir( ekil 8), (Wheat, Dryer, Nguyen, 2005) ekil 8. Bir açık deniz Som balı ı çiftli i.kaynak: Havuz çevresinin örtülmesi Akuakültür havuzları açık havada, dı hava sıcaklı ının etkisi, rüzgar, buharla ma gibi etmenlerden dolayı ısı kaybederler. Isı kaybının en aza indirilmesi için havuzların çevresinin örtülmesi gerekir. Havuzların çevresinin örtülmesi sera etkisi yapaca ından ısı kaybı azalacaktır( ekil 9). ekil 9.Açık ve Örtülü havuz (Chiasson, JEOTERMAL ENERJ Jeotermal enerji, yerkabu unun çe itli derinliklerinde birikmi ısının olu turdu u, sıcaklıkları sürekli olarak bölgesel atmosferik sıcaklı ın üzerinde olan ve çevresindeki normal yerüstü ve yeraltı sularına göre daha fazla ergimi mineral, çe itli tuzlar ve gazlar içerebilen sıcak su ve buharın sahip oldu u do al enerjiye denir. Ayrıca hiçbir akı kan içermemesine ra men bazı teknik yöntemlerle ısısından yararlanılan, yeraltındaki Sıcak Kuru Kayalar da jeotermal enerji kayna ı olarak adlandırılabilir.jeotermal sahalar rezervuar sıcaklıklarına göre ba lıca 3 grupta toplanabilir; 1.Yüksek entalpili sahalar; 150 C den daha yüksek sıcaklı a sahip sahalar 2.Orta entalpili sahalar; C arası sıcaklı a sahip sahalar 3.Dü ük entalpili sahalar; C arası sıcaklı a sahip sahalar( im ek vd, 2001). 442

6 2.1. Jeotermal sistemin olu umu Yeryüzünden yeraltına süzülen meteorik kökenli sular( göl, nehir, deniz, vb.) ile yeraltında jeolojik dönemlerde olu mu magmatik kökenli sular, geçirgen ve gözeneklilik özelli i kazanmı kayaçlarda birikerek jeotermal rezervuarları olu tururlar. Yeraltında volkanik etkinlik, magmatik yakla ım ve di er fizikokimyasal reaksiyonlar sonucu ısınan sular; genle ir, bünyesindeki buhar ve gazlarında etkisi ile sisteme henüz girmekte olan so uk ve yo un suyun hidrolik basıncıyla yukarı do ru itilir. Bu sıcak ve mineralli sular (sıcak su+ buhar+gaz) jeotermal akı kan olarak adlandırılırlar. Rezervuarın üzerindeki geçirgenli i az olan örtü kayaç jeotermal akı kanın yeryüzüne ta ınımını, ısının kaybolmamasını ve basınç altında kalmasını sa lar. Örtü kayaçdaki kırıklardan, çatlaklardan, faylar vasıtası ile jeotermal akı kan basıncın etkisiyle artezyenik olarak yeryüzüne ula ır veya fay zonu ile rezervuara mekanik yöntemlerle yapılan sondajlarla üretilir. Yüzeye ula an jeotermal akı kanın sıcaklı ı, geldi i derinli e, yükselme e imlerinin dikeye olan yakın açıda bulunu una, suyun yükselme hızına ve rezervuar kanalcıklarının geni li i ile do ru orantılıdır ( im ek, 1995) Jeotermal sistemin yapısı Jeotermal akı kanın olu abilmesi için jeotermal sistemde 4 temel ko ulun gerçekle mesi gerekir. Bu ko ullar ve jeotermal sistem yapısı a a ıdaki gibi açıklanabilir; 1.Isı kayna ı; Yeraltında derinlere inildikçe arzın do al ısısı nedeniyle yakla ık her 33 metrede sıcaklık 1 0C artmaktadır. Bu ısı artı ına jeotermal gradyan denir. Bu özellik kayaç cinsine göre de i mektedir. Ayrıca çe itli jeolojik olaylar sonucunda yeryüzüne do ru yakla an magma, üzerindeki yüzeye yakın kaya katmanlarını ısıtarak yüksek ısı akımını olu turur ve ayrıca volkanik faaliyetler ile devamlı bir ısı kayna ının olu masını sa lar. Rezervuarda toplanan suyun magma tarafından yalnız ısı iletimi yoluyla ısıtılması yeterli olmayabilir. Magmadan gelen yüksek entalpili su buharı ve gazlarında so uk su rezervuarlarındaki akı kanı ısıtabilece i ifade edilmektedir. 2.Hazne kaya (Rezervuar); Yer kabu unun derinliklerinde geçirgen ve gözeneklilik özelli i kazanmı ve içerisinde çe itli etkenlerle ısınmı (sıcak su, su-buhar, kuru buhar fazında) jeotermal akı kan içeren olu umlara jeotermal rezervuar (hazne kaya, akifer) denir. Yeryüzüne üzerine dü en meteorik sular ile göl, nehir, deniz, vb.. kaynaklardan yeraltına süzülen sular ve veya magmatik kökenli sular jeotermal rezervuarları olu tururlar. 3.Örtü kaya; Hazne kayanın üzerinde ısı ve akı kan geçirgenli i az olan bir katmandır. Bu katman hazne kayada biriken ve ısınan akı kanın yeryüzüne ta ınımını ve ısının kaybolmasını önler ve basınç altında kalmasını sa lar. 4. Akı kan ve beslenme;jeotermal akı kanı; deniz, göl akarsu ve meteorik suların yer kabu unun altına süzülen yerüstü suları ile çe itli reaksiyonlar sonucunda yeraltında olu mu jüvenil ve fosil sular olu turmaktadır. Rezervuarı olu turan ve devamlı beslemek üzere rezervuara do ru hareket eden sular besleme alanlarını olu turur. Jeotermal akı kanın ya ını hesaplamak için radyoizotop yöntemleri kullanılmaktadır. Buradan bazı yıllarda ya anan kuraklık gibi akı kan beslenme sorunlarının rezervuarı çok az etkileyece i anlamı çıkarılabilir( amilgil,1992). 2.3.Jeotermal enerjinin temel özellikleri Jeotermal enerji birçok enerji kayna ına göre çe itli özellik ve avantajlara sahiptir. Bunlar a a ıda açıklanmaya çalı ılmı tır; Yenilenebilir olu u; hidrolik çevrimle devamlı beslenme oldu undan sürdürülebilir, yenilenebilir kaynaklardır. Beslenmeden daha az miktarda üretim yapılırsa tükenmez. Ayrıca jeotermal rezervuarın kapasitesi reenjeksiyon (jeotermal akı kanın yeraltına geri basılması) yöntemi ile rezervuar ikincil olarak beslenerek devamlı üretim sa lanabilir. Yatırım maliyetleri di er enerji kaynaklarına göre çok ekonomiktir. Büyük yatırımlar gerektirmeyip, yapılan yatırımlar kısa sürede kendini geri ödeyebilmektedir. Jeotermal enerji, üretim ve kullanımında yüksek teknolojiye ihtiyaç göstermemektedir. Jeotermal proje ve yatırımları ülkemizde gerçekle tirebilecek teknik alt yapı ve yeti mi insan gücü vardır. Jeotermal akı kan birçok amaca dönük i yapabilecek tesislerde bir arada entegre olarak (Elektrik üretimi+isıtma + termal turizm + CO 2 üretimi gibi) kullanılabilmektedir. En temiz do al enerjilerden biridir. Havaya CO 2, NO, SO 2 atımı ısı ve elektrik üretimi sırasında yok denecek kadar azdır. Bu yüzden yenilenebilir, temiz, ucuz ve ye il enerji olarak adlandırılmaktadır. Atık akı kanlardaki kimyasal maddeler(tuz, mineral) önemlidir. Akı kanda bor tuzu içeri i 3 mg/lt üzerinde ise çevreye (bitki ve topra a) zarar verir. Ancak bu sorun, uygun ko ullarda reenjeksiyon yapılarak önlenebilmektedir. Kabukla ma ve korozyon; kuyu içi, kuyuba ı ile ta ıma, da ıtım ve ısı transfer sisteminde basıncın yüksek tutulması veya kimyasal inhibitör enjekte sonucunda CaCO 3 kabukla ması önlenmekte ve uygulama ekonomik boyutlarda gerçekle mektedir(yıldırım,1999) Kullanım alanları Jeotermal akı kan fiziksel ve kimyasal özelliklerine göre birçok farklı alanda kullanılabilmektedir(çizelge 1). Kullanım alanları esas olarak iki ba lık altında toplanabilir; Elektrik Eldesi Do rudan Kullanım 443

7 Jeotermal akı kanın do rudan kullanım alanları öylece sıralanabilir; Isıtma ve So utma Endüstriyel Uygulamalar Termal Turizm Kimyasal Madde Eldesi,Tarımsal ve Di er Uygulamalar Çizelge 1. Jeotermal akı kanın sıcaklı ına göre kullanım alanları (Ludvik,1996) Sıcaklık KULLANIM ALANI ( 0 C) 180 Yüksek konsantrasyon solüsyonun buharla ması, amonyum absorbsiyonu ile so utma 170 Hidrojen sülfit yoluyla a ır su eldesi, Diyatomitlerin kurutulması 160 Kereste, balık vb. Yiyeceklerin kurutulması 150 Bayer's yoluyla alüminyum eldesi 140 Çiftlik ürünlerinin kurutulması (Konservecilik) 130 eker endüstrisi, tuz eldesi 120 Temiz tuz eldesi, tuzluluk oranının artırılması 110 Çimento kurutulması 100 Organik maddeleri kurutma (Yosun, et, sebze vb.) Yün yıkama ve kurutma 90 Balık kurutma 80 Ev ve sera ısıtma 70 So utma (Alt sıcaklık sınırı) 60 Kümes ve ahır ısıtma 50 Mantar yeti tirme, Balneolojik banyolar 40 Toprak ısıtma, kent ısıtma (alt sınır), sa lık tesisleri 30 Yüzme havuzları, fermantasyon, damıtma, sa lık tesisleri 20 Balık çiftlikleri Buhar Sıcak Su Elektrik Üretimi Isıtma Isı Pompasıyla Isıtma ve So utma Binary Yöntemi Elektrik Üretimi Yüksek sıcaklıktaki jeotermal sahalarda açılan kuyulardan üretilen jeotermal akı kan, seperatörlerde buhar ve su olarak ayrı tırıldıktan sonra, buhar türbinlere gönderilerek jeneratör aracılı ı ile elektrik enerjisi üretimi yapılmaktadır. Jeotermal enerjiden ısı enerjisi üretim sistemleri; jeotermal akı kanın fizikokimyasal özelliklerine ba lı olarak önemli farklılıklar göstermektedir. Jeotermal akı kan e er borularda ve radyatörlerde bir kimyasal bile imi nedeniyle bir problem olu turmayacak ise do rudan ısıtılacak alanda dola tırılarak ısı sa lanabilmektedir. Akı kan kimyasal bile imi açısından problem olu turacak (kabukla ma, korozyon) nitelikte ise ısı e anjörlerinde, ısısı dü ük kimyasal konsantrasyonlu suya(kapalı çevrim suyuna)aktarılmakta ve ısıtma bu su ile yapılmaktadır. Jeotermal enerji ısı enerjisi üretim sistemlerinde plaka tipi e anjörler kullanılmaktadır, di er tipteki e anjörler jeotermal enerji için uygun de ildir. E anjörler; Kuyu içi e anjörler Kuyu dı ı e anjörler olarak iki tiptedir. E anjör sistemi ise kuyu içi ve kuyu dı ı e anjörleri eklinde jeotermal sahanın ve akı kanın özelli ine göre kurulmaktadır. Kuyu içi e anjör sistemi ortalama 200m derinli inde (sı ) artezyen yapmayan ve belli bir ısı kapasitesi olan kuyular için uygun görülmektedir. Kuyu dı ı e anjör sistemi ile daha fazla ısı üretmek mümkündür. Bir jeotermal enerji kuyu dı ı merkezi ehir ısıtma sistemi 6 ana bölümden olu ur. Bunlar; 1.Kuyu ba ı sistemi, 2.Jeotermal su ta ıma hattı, 3.E anjör(ısı transfer) merkezi, 4. ehir içi ve binaların ısıtma ebekesi, 5.Kontrol sistemi, 6.Reenjeksiyon sistemi'dir. DÜNYADA AKUAKÜLTÜRDE JEOTERMAL ENERJ KULLANIMI Arzın olu umu sırasında meydana gelen jeolojik yapı ve özellikleri nedeniyle (genç tektonizma ve volkanizma) Dünya üzerinde kıtaların çarpı tı ı veya uzakla tı ı birçok ku ak olu mu tur. Dünyada jeotermal alanlar ve jeotermal kaynaklar bu ku aklar üzerinde yer almaktadır. Bu ku aklar; And volkanik ku a ı, Alp-Himalaya ku a ı, Do u Afrika rift sistemi, Karayip adaları, Orta Amerika Volkanik ku a ı, Pasifik ku a ı'dır( im ek vd, 2001). 444

8 Jeotermal enerji kullanan büyük kapasiteli merkezi ısıtma sistemleri, son yıllarda Fransa, Romanya, Gürcistan, B.D.T., Çin, A.B.D., Macaristan'da kurulmu tur. Günümüzde, 20 den fazla ülkede jeotermal enerjiden elektrik üretilmektedir. Kurulu kapasite yakla ık 7974 MWe dir Fridleisson, 2000). Kullanım alanı itibariyle jeotermal kaynaklar önceleri daha çok elektrik üretiminde de erlendirilmi ken, 1990 lı yılların ortalarından sonra elektrik dı ındaki uygulamalarda %27 gibi oranda daha fazla kullanılmı lardır.günümüzde benimsenmi olan uzun vadeli hedef; jeotermalin alternatif kullanımında; özellikle merkezi ( ehir) ısıtma sistemlerinin kurulması ve kaplıcaların i letilmesine(termal turizme) a ırlık verilmesi biçimindedir. Bu geli mede, özellikle ısıtmada kullanılan ba lıca enerji kaynakları olan petrol ve do algaz fiyatlarının, jeotermale göre çok daha yüksek olması rol oynamaktadır. Akuakültür Japonya, Çin ve ABD de karides yeti tiricili inde hızla artmaktadır. 400ton tatlı su dev Malezya karidesi yılda 17-27$ a Wairakei jeotermal alanında üretilmektedir. Burada en önemli faktör su kalitesi ve hastalıklardır. E er jeotermal akı kan do rudan kullanılırsa içeri indeki a ır metaller, florid, klorid, arsenik ve bor hesaba katılmalıdır. Jeotermal enerjinin entegre olarak kullanılması birçok faydayıda beraberinde getirmektedir. Cascading employs Elektrik üretimi tesisinin atık ısısından akuakültür uygulaması buna güzel bir örnektir ( ekil 10). ekil 10. Cascading employs Elektrik üretimi tesisinin atık ısısından akuakültür uygulaması Sadece güne in ısıttı ı suya göre akuakültürde Jeotermal enerji kullanımı kısa sürede daha fazla balık üretilmesini sa lamaktadır. Su sıcaklı ı optimum de erin altına dü tü ünde balı ın temel vücut metabolizması etkilendi inden beslenememektedir (Johnson, 1981). Jeotermal enerjinin sabit sıcaklı ı do al ve yumu ak bir iklim sa lar. Dı hava sıcaklı ı genellikle kara hayvanlarından daha fazla su hayvanlarını etkiler, bu yüzden Jeotermal enerjinin akuakültürde kullanım potansiyeli tavuk, küçükba hayvan çiftliklerden daha fazladır (Barbier and Fanelli, 1977) Dünya jeotermal kongresinde 16 ülke jeotermal akuakültür tesisininin bulundu unu bildirmi tir(lund and Freeston, 2001). Bu konuda önde gelen ülkeler Çin, ABD, srail, zlanda, Japonya ve Gürcistandır. Fakat ne yazık ki havuz boyutları, üretilen ırklar veya üretilen balık kiloları hakkında ülke raporlarında bilgi verilmemi tir. Bu yüzden bu çalı ma ABD deki verilere daha çok kullanılmı tır(tablo 2) TJ/yıl/ton jeotermal akı kanın balık için(levrek ve tilapia) havuzda kullanılması ve TJ/yıl/ton balık gerekti i hesaplanmı tır. Bu yakla ık hesaplamalar kullanılarak akuakültürde 11,733 TJ/yıllık enerji kullanıldı ı bununla da 17,100 den 47,800 ton arası yıllık balık üretimi gerçekle tirildi i belirtilebilir. 600 MWt kurulu kapasitenin uluslar arası kapasite faktörü 0,62 dir. Sazan ve yılan balı ı yeti tiricili i Japonya'da çok ba arılı bir i alanıdır. Yılan balı ı 25cm çapında ve 0,9 uzunlu unda kil borularda yeti tirilir ve çok karlıdır. Borulardaki su 230C de jeotermal akı kan ile nehir suyu karı tırılarak hazırlanır. Yeti kin yılan balı ının a ırlı ı gramdır yıllık toplam üretim 3,800 kg dır. Timsahlarda jeotermal suda yeti tirilebilir fakat bu sürüngenler turizm için beslenir. Tropik bitkili seralarla timsah çiftliklerinin entegre uygulaması yerel turizm hareketlerine büyük katkı sa lamaktadır (JGEA, 1974). ABD de timsah yeti tiricili i Idaho ve Colorado da akuakültür faaliyetleriyle birle tirilmektedir(clutter,2001b). zlanda da yeni geli en bir endüstri olarak akuakültürde 10 balık çiftli inde jeotermal akı kan ile yılda som balı ı ve alabalık yeti tirilmektedir(hansen, 1981; Georgsson & Fridleifsson, 1996). ABD de Arizona, Idaho, Nevada, Oregon ve California da jeotermal akı kan kullanan akuakültür projeleri vardır. Buhl yakınlarında, Fish Breeders of Idaho Inc., kanalda 30 yıldır yüksek yo unluklu balık yeti tiricili i yapmaktadır. Jeotermal akı kan 380 L/s at 320C deki Artezyen kuyudan sa lanmaktadır. Kaynaktan alınan so uk sular jeotermal akı kanın sıcaklı ını optimum üretim için 27 ila 290C ye dü ürmektedir. 445

9 Tablo 2 ABD deki jeotermal akuakültür tesisleri ve enerji verileri (Boyd and Lund,2003) 1 m3 suda kg balık yo unlu u normaldir. Yapılan ara tırmalara göre maksimum ticari üretim her m3 için saniyedeki su miktarı yakla ık 1.6 ila 2.4 x 105kg dır. Yıllık hasat genellikle 3-4 kere yapılır. Oksijen ve amonyak üretimi sınırlayan temel faktördür (Ray,1979). Yıllık tilapia ve yayın balı ı üretimi 227 ve 45 ton olabilir. Alabalık ve mersin balı ı so uk suda ya ayabilir. Balık üretim sırasında yıllık 90 tonun üzerinde atık ortaya çıkmaktadır. Atık problemini çözmek için, Timsahlar 1994 de balık atıkları ile beslendi (Clutter, 2001b) den beri bu i lem devam etmektedir, bu ekilde beslenen 3500 timsahın ortalama boyu 2 metredir. Dev tatlı su karidesleri Oregon Teknoloji Enstitüsü (OIT) nde 1975 den 1988 e kadar üretildi. Kültür alabalı ı ve sivrisinek balı ı(gambuzia affinis) üzerine yapılan ara tırmalarda kabuklu tropikal deniz canlıları 70C deki suda optimum geli me gösterebilmektedirler. ki küçük 0,2ha açık hava havuzu(1.2 m derinlikli) deneylerde kullanıldı ( ekil 11). tatlı su karideslerinin kuluçka zamanında yumurtaları suni tuzlu suda larva döneminde bekletildi. Büyüme hızı 900cm2 lik yüzey alanlı maksimum yo unluklu hayvan havuzunda her ay 2cm oldu(tropik iklimde bu hızın iki katına ula ılmaktadır). Jeotermal enerjili balık havuzun tesisatında sıcaklı ı optimumda tutmak için(27 den 300C) delikli difuzer borular, kontrol vanaları ve termostatlar vardı (Johnson, 1978 and 1981; Smith, 1981). Fort Bidwell (northeastern California)da Do al Amerikan toplulu u Çok ba arılı yayın balı ı üretimi gerçekle tirdi. Jeotermal akı kan sıcaklı ı 400C den so uk suyla karı tırılarak 27 0C dü ürüldü, sonra 7.6 m uzunlu unda x 2.4 m geni li inde x 1.2 m derinli inde havuza pompalandı. 2 adet paralel hatta 57 ila 63 L/s jeotermal su geçirildi. 0,3m den su dü ürülerek havalandırıldı. 28 gramlık 3,000 balık her hatta üretildi, 2,000 balık 0.9 kg a 5 ayda ula tı. Hat ve kuyuların yapım maliyeti 100,000 US$ dır. Balıkların kg ı 6.60 US$ dan 8.80 US$ a kadar satıldı. Üretim maliyeti ise yakla ık US$1.32/kg (Lund, 2005). ekil 11. OIT Jeotermal akuakültür ara tırma projesi (Smith, 1981). 446

10 Oregon, Klamath Falls da ayrıca tropik balık da yeti tirildi (Lund,1994; Clutter, 2001a). Seradan çıkan 370C jeotermal akı kan dar tropik balık havuzuna toprak hattan verildi. Havuzlar 30 m uzunlu unda, 4m geni li inde ve 1.0 ila 1.4 m de i ik derinliklerdedir. 230C sabit sıcaklı ı sa lamak için 7.0TJ yıllık jeotermal ısı kullanılmaktadır. 85 çe it akvaryum balı ı ABD nin batı kıyısında satılmak üzere petshoplara gönderilmektedir. 7.5 ila 10 cm uzunlu unda yakla ık 250,000 balık hava yolu veya TIR larla satı yerlerine ula tırılmaktadır. Jeotermal ısı gerçek bir avantajdır, kı aylarında balıkların yüksek ısıya ihtiyacı vardır, Jeotermal enerji kullanılarak bu tesiste yıllık US$100,000 tasarruf sa lanmaktadır. OIT deneyimlerine dayanarak, karides, gambusia, alabalık havuzları için en iyi yüzey alanı 0.1 ha dır. 60m den 15m e kadarlık mesafe hasat için yeterlidir. Ticari amaçlı tesislerde en küçük ölçü 3ila 4 ha veya havuz olmalıdır. Maksimum yüzey alanı Tek bir havuz için 0.2 ha dır. Tropik balıklar için en küçük boy 5den 30 a kadardır. ekil 2 de OIT jeotermal havuz dizaynı görülmektedir. Son zamanlarda 6-10m çapında metal veya fiberglas sirkülasyonlu tankları kullanılmaktadır. California, Imperial Valley de tilapia üretimi için kurulan jeotermal tesisi buna örnek verilebilir (Rafferty, 1999). Tür için optimum ölçü ve boyuttadır. Burada en önemli husus suyun kalitesi ve hastalıklardır. E er jeotermal akı kan do rudan kullanılırsa florid, klorid gibi a ır metaller balık ve karidesin ya ayabilmesi için iyice de erlendirilmelidir. Küçük bir test programı ilk a amadır. Havuzun havalandırılması kimyasal problemi çözecektir. E er gerekirse, bir ısı e anjörü kullanılarak jeotermal akı kanının ısısı temiz suya aktarılabilir. Akuakültürde iyi sonuç verecek ürün listesi Tablo 2 de listelenmi tir. Tablo 2. Akuakültürde iyi sonuç verecek ürünler Türler Yeti me Peryodu Su Sıcaklı ı(0c) (AY) Tropik balıklar Yayın Balı ı Alabalık Karides Tilapia Tropik balıkları(cichlid) büyütmek genellikle daha kolaydır ve dü ük yatırım, yüksek gelir sa lar. Küçük havuzlar kullanılır. Tatlı su karidesi genellikle yüksek pazarlama getirisi vardır, market boyutları 35-44kg dır. Kanal yayın balı ında özellikle filetosu çok popülerdir. Üretim oranı su kalitesi ve akı hızına ba lıdır. Tilapia ABD de jeotermal enerji ile en hızlı büyüyen balık türüdür. Havuzdaki jeotermal akı kanın 38 ila 660C olması gerekir, debinin 0.2 ha lık hava artlarına ba ımlı açık havuz için 10 ila 25 L/s olması gerekir. Havuzun uzun tarafının rüzgar almaması sa lanmalıdır çünkü rüzgar dalgalanmaya buda ısı kaybına sebep olmaktadır. Havuzlar normalde toprak kazılarak yapılır ve sızıntıyı önlemek için plastik ve seramikle kaplanır. Havuzun üzeri kaplanınca ısı kaybı azalınca gerekli jeotermal akı kan ihtiyacıda dü ecektir. Yatırım maliyeti, jeotermal kuyular ve borularla birlikte her ey dahil hektar ba ına US$75,000 ile US$125,000 dır de New Zealand, North Island da en büyük tatlı su karides çiftli i kuruldu, Wairakei elektrik santralinin atık akı kanının ısısından yararlanılarak büyük avantaj sa landı. Çiftlikte boyutları 0.2 ila 0.35 ha ve derinli i 1.0 ila 1.2 m olan 19 havuz bulunmaktadır. Havuzun sıcaklı ı ba ından sonuna kadar 10C farkla 240C de tutulmaktadır. Çiftli in üretim kapasitesi yılda 30 ton karidese ula maktadır. Yeti kin karidesler yakla ık 9 ayda bir toplanmakta, ortalama 30 ila 40kg lık paketleri US$37/kg an satılmakta ve fiyat US$60/kg a kadar çıkmaktadır. Yakla ık 25,000 turistin %90 ı her yıl bu karideslerin tadına bakmaktadır. Wairakei binary elektrik santralinin öbür tarafına 40 ha lık atık so utma suyunu kullanan bir tesis planlanmaktadır. O zaman bu çiftlik yılda 400 ton, US$6.7 milyon gelirle dünyanın 3. büyük karides üreticisi olacaktır(lund and Klein, 1995). Slovakyada Turkianske Teplice yakınlarında 1992 de jeotermal akı kan kullanan bir yılan balı ı tesisi kuruldu (Lund, 1998). Kuyudan 420C de çıkan akı kan so uk suyla karı tırılarak 250C2de 4m çapında 6 sirkülasyon tankında tutulmaktadır.her tankta 5,000 ila 30,000 yılan balı ı a ırlı ı 500 den1,500 kg oluncaya kadar tutulmaktadır. Yılan balı ı çiftli e 0.3 gram olarak gelmektedir ayda 150 grama ula maktadır. Genel ihraç için ilkbahar ve sonbaharda hasat edilmektedir(lund, 2005). TÜRK YE DE AKUAKÜLTÜRDE JEOTERMAL ENERJ KULLANIMI Türkiye de son yıllarda jeotermal kaynakların etkin bir biçimde de erlendirilmesi konusu gündemdedir. Dolayısıyla bu enerji kaynaklarının en fazla yarar sa lanacak alanlara tahsisi ön plandadır. Türkiye dünya ülkeleri arasında eri ti i bu üstün konuma, sadece jeotermal potansiyelinin çok azını kullanarak ula mı tır. Gerçekte kaynakların %96 dan fazlası henüz hiç kullanılmamı tır. Türkiye nin 2010 yılı jeotermal elektrik üretim hedefi 500 MWe (4 milyar kwh/yıl)dır. Oysa bu yöndeki potansiyel 2000 MWe (16 milyar kwh/yıl) dır. Türkiye de halen yapılan elektrik üretimi, jeotermal merkezi ısıtma, termal turizm uygulamaları sayesinde Türk Milli Ekonomisine jeotermalin katkısı 1.4 Milyar ABD Doları olarak hesap edilmi tir. Yakla ık 40 bin ki i sektörde istihdam edilmektedir yılı sonu itibariyle mevcut de erlendirmenin kalorifer yakıt e de eri yılda 870 trilyon TL dir. Ayrıca 120bin ton/yıl CO2 üretimi yapılmaktadır. Oysa Türkiye nin de erlendirebilece i gerçek potansiyeli, MWt dir ve 5 milyon konut ısıtılması, 150 bin dönüm sera ısıtması, termal turizm sektöründe 1 milyonun üzerinde yatak kapasitesine e de erdir. Toplam potansiyelimiz 9.3milyar dolar/yıl fuel-oil e de erine(30 milyon ton/yıl) ve 30 milyar ton/yıl do algaz e de erine kar ılıktır. Jeotermal enerjinin en önemli özelliklerinden biride entegre kullanıma uygun olmasıdır. Konut ısıtması, sera ısıtması ve termal turizm gibi do rudan ısı uygulamalarında kullanılan atık dü ük sıcaklıklı jeotermal akı kan akuakültür faaliyetlerinde 447

11 kullanılabilir( ekil 12).Toplam potansiyelin entegre olarak tamamının de erlendirilmesi durumunda sa lanacak hedef yıllık net yurtiçi katma de erin 20 milyar doların civarında olaca ı dü ünülmektedir. ekil 12. Jeotermal enerjinin entegre kullanımı(tjd,2005) 1996 yılında yapılan D E verilerine göre ülkemizde avlanan toplam içsu ürünleri miktarı 55 bin ton kadardır. Bu üretimde yüzde 46 oranı ile Do u Anadolu ve yüzde 19 oranı ile ç Anadolu Bölgelerimiz önde gelmektedir. Dünyada 1996 yılı itibariyle avlanan toplam su ürünleri üretimi 26,4 milyon tondur. Bunun yüzde 3,5'lik bölümünü deniz türlerinin yeti tiricili i (10,8 milyon ton) ile yüzde 12,6'lık oranla tatlı su ürünlerinin yeti tiricili i (15,6 milyon ton) olu turmaktadır. Yurdumuzda 1970 li yıllara gökku a ı alabalı ı ile ba layan kültür balıkçılı ı son yıllarda denizlerde yapılan çipura ve levrek yeti tiricili i ile çok geni boyutlar kazanmı tır. Zengin iç su ve deniz kaynaklarına sahip olmasının yanısıra, sektördeki geli meleri yakından takip eden ülkemizde, akuakültür ve i leme alanlarında önemli atılımlar yapılmaktadır. Her geçen yıl dünya su ürünleri ticaretinde daha da büyük bir paya sahip olunmaktadır yılında sadece 1 adet su ürünleri yeti tiricilik tesisi bulunurken, bugün Tarım ve Köy leri Bakanlı ı'nın deste iyle 1444 adet deniz ve içsu yeti tiricilik projesi onaylanmı bulunmaktadır. Halen ülkemizde mevcut balık üretim tesislerinin yüzde 71,6 (719 ton) alabalık ve somon, yüzde 16,2 (162 ton) çipura-levrek, yüzde 10,4 (104 ton) sazan, yüzde 1,1 (11 ton) midye ve yüzde 0,7 (7 ton) karides üretimi için ruhsatlı tesislerdir. Denizlerimiz ve içsu kaynaklarımızdaki kafes balıkçılı ının ço u Karadeniz, Antalya-Manavgat, Samsun-Altınkaya, Tokat-Almus ve Urfa- Atatürk Barajı su kaynaklarımızda yapılmaktadır (Timur, 2005). Ülkemizde bulanan jeotermal alanların yakınında yeterli yerüstü ve yeraltı su kayna ıda mevcutsa bu bölgelerde akuakültür faaliyetleri yapılabilir ( ekil 13). Bu bakımdan Ege bölgesinde bulunan birçok bölge akuakültüre uygundur. Ayrıca dü ük sıcaklıklı jeotermal kaynakların bulundu u iç ve do u Anadolu bölgesinde de bu faaliyetler yürütülebilir. Akuakültürün Jeotermal merkezi ısıtma sistemine entegre edilmesi ilk yatırım ve i letme maliyetlerinin azalmasına katkı sa layacaktır. Bu gibi akuakültür faaliyetleri yapılacak olan yöreye ekonomik canlılık getirece i bir gerçektir. Ülkemizde bir çok giri imci a kafes sistemlerinde ekonomik öneme sahip deniz balıkları türlerinin yeti tiricili ini yapmaktadır. Kafes sistemlerinde üretilen balık miktarı, yeti tiricilik çalı ması yapılan koy veya körfezin su de i im oranına ve su kalitesine ba lı olarak sınırlı kalmaktadır. Yetersiz su de i iminin oldu u yeti tiricilik alanlarının su kalitesi bozulmakta ve kıyısal ötrafikasyonun meydana gelmesine neden olabilmektedir. Bu bakımdan bazı turizm yatırımcıları kıyılarda akuakültür faaliyetlerinin yapılmasına kar ı çıkmaktadırlar. Bu gibi sorunların a ılması için iç bölgelerde Jeotermal enerjili akuakültür faaliyetlerinin yapılması daha uygun olacaktır. 448

12 ekil 13. Türkiye deki Jeotermal alanlar( im ek,2000) SONUÇ VE ÖNER LER Dünya ve ülkemizdeki su ürünleri üretimi teknolojideki hızlı geli ime paralel olarak süratli bir artı göstermektedir. 21. yüzyılın en umut verici do al kaynaklarından birisi olan bu yöntem de milyarlarla ifade edilebilen bir endüstri yatırımını gerektirmektedir. leri teknolojilerin kullanmasıyla bugünkü rakamları 2 veya 3 kat artırmak mümkündür. Ancak bunun sonsuza kadar devamı için, su kaynaklarımızın öncelikle ciddi bir ekilde korunması büyük önem arz etmektedir. Daha az su kullanımı isteyen kapalı ve yarı kapalı jeotermal akuakültür sistemleri kullanılabilir. Ayrıca havuzların üstü kapatılarak ısı kaybı daha da azaltılabilir. Akuakültür faaliyetlerine öncelikle Jeotermal merkezi ısıtma sistemlerine entegre edilmesi ilk yatırım ve i letme maliyetlerinin azalmasına ve i letmenin daha kısa sürede kâra geçmesine katkı sa layacaktır. Termal turizm merkezlerinin yakınında cazibe alanı olarak tropik bahçeler kurulabilir. Buralarda egzotik bitkiler, timsah gibi hayvanlar yeti tirilebilir. Böylece termal turizme rekrasyon alanı sa lanabilir. Türkiye nin jeotermal merkezi ısıtma teknolojisinde yakaladı ı ba arı akuakültür gibi do rudan jeotermal enerji uygulamaları ile geli tirilmelidir. KAYNAKLAR Akbulut, S., Ve Keten, A., 2001, Düzce Yöresindeki Alabalık Yeti tiricili i Üzerine Bir Çalı ma, Süleyman Demirel Üniversitesi Orman Fakültesi Dergisi, Seri: A, Sayı: 2, Yıl: 2001, ISSN: , Isparta Barbier, E. and M. Fanelli, Non-Electrical Uses of Geothermal Energy. Chiasson, A.,2004,Aquaculture and Geothermal Heat Pump Systems, by Andrew Chiasson, Clutter, T., 2001a. Out of Africa, Geothermal Bulletin, Vol. 30, No. 2, Davis, 6, Davis, CA, Geothermal Resources Council, pp Clutter, T., 2001b. Gators in the Sage, Geothermal Bulletin, Vol. 30, No. Fish Farming at Silfurstjarnan Ltd., NE-Iceland. Geo-Heat Fridleisson, 2000, The status of world geothermal power production, WGC 2000, Japan Georgsson, L. S. and O. Fridleifsson, High Technology in Geothermal GÖKPINAR.,2005,Microalgae in Aquaculture Hansen, A., Growing Under Glass. Iceland Rev., Vol 19, No. 4. J.G.E.A., Geothermal Energy Utilization in Japan. Tokyo, Japan, Japan Geothermal Energy Ass0Ciation. Johnson, W. C., The Use of Geothermal Energy for Aquaculture. Pr0C. 1st Sino/U.S. Geothermal Resources Conf., Tianjin, P.R. China. Lund, J. W. and D. H. Freeston, Worldwide Direct Uses of Geothermal Energy 2000, Geothermics, Vol. 30, pp Lund, J. W. and R. Klein, Prawn Park - Taupo, New Zealand. Geo-Heat Center Quarterly Bulletin, Vol. 16, No. 4, pp Lund, J. W., Agriculture & Aquaculture Cascading the Geothermal Way. Geo-Heat Center Quarterly Bulletin, Vol. 16, No. 1, pp Lund, J., W., 2005 INTRODUCTION TO GEOTHERMAL AQUACULTURE, World Geothermal Congress 2005 Antalya (Turkey), PRE AND POST CONGRESS COURSES 449

13 Lund,J.,W., Derek H. and Freeston,2000, WORLD-WIDE DIRECT USES OF GEOTHERMAL ENERGY 2000,World Geothermal Congress 2000 Kyushu - Tohoku, Japan, May 28 - June 10, 2000 Progr. Energy Combustion Sci., 3, pp Rafferty, K., Aquaculture in the Imperial Valley - A Geothermal Success Story, Geo-Heat Center Quarterly Bulletin, Vol. 20, No. 1, Ray, L., Channel Catfish (Ictalurus punctatus) Production in Geothermal Water. Geothermal Resources Council Special Report 5, pp Smith, K. C., A Layman s Guide to Geothermal Aquaculture. Klamath Falls, OR, Geo-Heat Center. amilgil, E., 1992, Jeotermal enerji, Y.T.Ü. yayınları, sayı:262, stanbul. im ek,., 1995, Sıcak ve Mineralli Sular, HÜ MMF Jeoloji Müh.Böl. Ders Notu, Ankara, im ek,., Merto lu, O., Koçak, A., Bakır, N., Akku,., Dokuz,., Durak, S., Dilemre, A., ahin, H., Akıllı, H., Suludere, Y., Karakaya, C. Ve Tan, E., 2001, DPT sekizinci be yıllık kalkınma planı ( ) jeotermal enerji raporu, DPT yayın no 2609-O.K620 ISBN , Ankara. im ek,.,2000, 1999 Do u marmara depremlerinde bölgedeki termal kaynaklarda görülen de i imlerin de erlendirilmesi, Türkiye Jeotermal Derne i Bülteni, Sayı 2, Ankara. Timur, M., 2005,Su ile gelen bereket, stanbul Üniversitesi Su Ürünleri Fakültesi Yeti tiricilik Bölümü, TJD;2005, Jeotermalin Türkiye için Önemi ve 2005 için Yeni Stratejiler, Türkiye Jeotermal Derne i, Ocak,2005 Tonya L. Boyd and John W. Lund, 2003,Geothermal heating of greenhouses and aquaculture facilties, International Geothermal Conference, Reykjavík, Sept. Weaver, D., E., 2002, High Water Quality Systems, Scientific Hatcheries Huntington Beach, Ca, Wheat, E.,Dryer, D., Nguyen T,,2005, Perspectives on Sustainable Aquaculture, IGERT Coupled Human, Natural and Material Systems Yıldırım,1999, Uygulamalı jeokimya, 2000 li yıllarda jeotermal enerji yaz okulu JENARUM, DEÜ, zmir 450