TÜRK HALK ŞİİRİ EDB305U KISA ÖZET

Transkript

1 TÜRK HALK ŞİİRİ EDB305U KISA ÖZET

2 DİKKAT Burada ilk 4 sahife gösterilmektedir. Özetin tamamı için sipariş veriniz 1

3 1. ÜNİTE Türk Halk Şiirinin Kökeni, Gelişimi ve Genel Özellikleri HALK ŞİİRİ Türk edebiyatıyla ilgili olarak genel kabul görmüş ve büyük oranda Türk edebiyatı tarihinin kurucusu M. Fuat Köprülü ye yaslanan tasnifinde de olduğu gibi Türk Halk Şiirini de, öncelikle İslâmiyet Öncesi Türk Halk Şiiri ve İslâmiyet Sonrası Türk Halk Şiiri olmak üzere ikiye ayırabiliriz. İslâmiyet Sonrası Türk Halk Şiiri de kendi içinde üç ayrı kısma ayrılabilir: 1. Anonim Halk Şiiri 2. Dinî-Tasavvufî Halk Şiiri 3. Âşık Edebiyatı HALK ŞİİRİNİN KÖKENİ M. Fuat Köprülü nün Türk Edebiyatı nın Menşei başlıklı incelemesinde, Türk edebiyatının oluşumunu ve gelişimini açıklayabilecek sonuçlar elde edilmiştir. Köprülü ye göre Türk şiirinin kökeni, dini törenlerde aranmalıdır. Dini törenlerin uygulayıcısı konumundaki şaman, oyun, kam, baksı ve ozanlar, sihirbazlık, rakkaslık, müzisyenlik ve hekimlik vasıflarını da bünyelerinde toplayarak toplum içinde saygın bir konuma yükselmişlerdir. Törenler ve Şiir Şiir ile dini törenler arasındaki yakın bir ilintinin olduğunu yukarıda izah etmeye çalıştık. Bu bölümde, halk şiirinin ilk örneklerinin icra edildiği bazı törenlerin içeriğine, düzenlenme zamanlarına, amaçlarına ve şiirle ilişkisine bakalım. Şeylan / Şölen Oğuz Türklerinin kurban törenlerine Şeylan veya şölen adı verilmiştir. Dini içerikli bir tören olmanın ötesinde şeylan, sosyal içerikli bir törenin de adıdır. Sığır Oğuzların av törenlerine sığır adı verilmiştir. Yuğ Türk kültüründe varlığı erken dönemlerden itibaren tespit edilmiş diğer bir dini tören, yuğdur. Yuğ, eski Türklerde ölen kişinin ardından düzenlenen cenaze merasimlerinin genel adıdır. HALK ŞAİRLERİYLE İLGİLİ YAZILI KAYNAKLARDA GEÇEN İLK ŞAİRLER VE ŞİİRLER Halk şiirinin ilk örnekleri, Uygur dönemine aittir. Sözlü gelenekte icra edilen ilk şiirler, muhtemelen yazılmadığı için günümüze ulaşmamıştır. Bu durum, halk şiirinin 9. veya 10. yüzyıllarda oluşmaya başladığı anlamına gelmemelidir. Halk şiirinin kökeni bahsinde de ifade edildiği gibi Türk şiirinin şairleri; aynı zamanda din adamlığı, büyücülük, kâhinlik, hekimlik, müzisyenlik gibi çeşitli meziyetleri bulunan kam, baksı ve ozan adlarını taşıyan tiplerdi. Özellikle Uygur ve Karahanlı dönemlerine ait kaynaklarda bazı şairlerin adları yer almaktadır. Bu şairler, halk şiirinin adları belli ilk şairleri olarak kabul edilebilir. Aprınçur Tigin, Kül Tarkan, Ki-ki, Pratyaya-şiri, Asıg Tutung, Çısuya Tutung, Kalım Keyşi, Çuçu, ilk şairlerden bazılarıdır. Bilindiği gibi Türklerin ilk yazılı belgeleri, Göktürk döneminden kalma Orhun ve Yenisey kitabeleridir. 2 Uygur Dönemi

4 Uygur döneminden kalma halk şiiri örnekleri, Doğu Türkistan da Maniheist ve Budist Uygur kültür ortamlarında ortaya çıkmıştır. Uygurlar daha Moğolistan bölgesinde iken Maniheizm i kabul ettiklerinden şiirlerin en eskileri Maniheist çevrelerde yaratılmışlardır. Bugün elimizde Maniheist Uygurlardan kalma sekiz adet şiir vardır. Maniheist Uygurlardan kalma şiirlerin ikisi Aprınçur Tigin e aittir. Karahanlı Dönemi Karluk, Çiğil ve Yağma Türklerinden oluşan Karahanlı Devleti ( ), bilindiği gibi ilk Müslüman Türk devletidir. Türk edebiyatının abide eserleri Kutadgu Bilig, Dîvânü Lûgati t- Türk ve Atabetü l-hakayık bu dönemde kaleme alınmıştır. Bu bakımdan Karahanlı döneminin Türk dili ve edebiyatı için ayrı bir önemi ve anlamı vardır. Dîvânü Lûgati t-türk ve Halk Şiiri On birinci yüzyılda Kâşgarlı Mahmut tarafından Arapça olarak yazılan Dîvânü Lûgati t- Türk, Türk tarihi, coğrafyası, edebiyatı, dili ve folkloruyla ilgili kıymetli bilgiler içermektedir. Sözlük özelliği gösteren eserin yazarı Mahmûd bin el-hüseyin bin Muhammed Kâşgarî dir. Türk halk edebiyatının, özellikle de halk şiirinin ilk ve doyurucu örneklerini Dîvânü Lûgati t-türk te bulmaktayız. Türk halk şiiri tarihi açısından Dîvânü Lûgati t-türk eşi benzeri olmayan bir kaynaktır. Ağıtlar/Sagular: Dîvânü Lûgati t-türk te biri Alp Er Tonga ya, diğeri de adı belirtilmeyen bir kahramana ait olmak üzere iki sagu/ağıt vardır. Alp Er Tonga yla ilgili şiirin dörtlük sayısı konusunda görüş ayrılıkları bulunmaktadır. Alp Er Tonga sagusu, bir destan kahramanı olan Alp Er Tonga nın ölümü üzerine geride kalanların duygularını ve üzüntülerini dile getiren bir şiirdir. Destanlar: Dîvânü Lûgati t-türk te bu gruba dâhil edilebilecek üç şiir vardır. Ancak bunların dörtlük sayıları konusunda bazı farklı düşünceler bulunmaktadır. Şiirler, Tangut, Uygur ve Yabakularla yapılan savaşları anlatır. Eğlence ve Av Şiirleri: Dîvânü Lûgati t-türk te bu konuda iki şiir yer alır. Bir içki meclisini anlatan birinci şiir, yedili hece ölçüsüyle söylenmiş altı dörtlükten ve aaab şeklinde bir kafiye örgüsünden ibarettir. Diğer şiir ise bir kurdun takip edilmesiyle ilgilidir. Pastoral Şiirler: Dîvânü Lûgati t-türk te kafiye örgüleri açısından yedi farklı şiir vardır. Şiirlerin konuları, yaz ve bahar mevsimleriyle ilgilidir. Ahlâki Şiirler: Kafiye açısından dört farklı şiir Dîvânü Lûgati t-türk te yer almaktadır. Toplamda şiirler on sekiz dörtlüktür. Şiirlerde babanın oğluna öğütleri, onu takdir edişi, kötü ortağın nasıl bir şey olduğu gibi hususlar yer alır. 3 HALK ŞİİRİNİN TEMEL ÖZELLİKLERİ Şekil Halk şiirinin nazım birimi, ölçü, durak, hacim, kafiye ve redif gibi şekil özellikleriyle diğer şiir geleneklerinden farklılaştığı dikkati çekmektedir. Bu özelliklerden ilki olan nazım birimi, şiirde en küçük anlam bütünlüğünü sağlayan ve kendi içinde bağımsız bir dize topluluğu olarak tanımlanmaktadır. Türk halk şiirinin nazım birimi, gelenek temsilcilerinin hane dediği dörtlüktür. Türk Halk şiirinde en fazla kullanılan ölçü, hece ölçüsüdür. Halk şiirinde geçmişten günümüze yaygın bir şekilde kullanılan ölçülerin başında yedili hece ölçüsü gelmektedir. Bu ölçüyle düzenlenmiş ilk şiirlere Divan-ü Lûgati t-türk te rastlamaktayız. Halk şiirinde kullanılan bir diğer ölçü aruz ölçüsüdür. Halk şairlerinin aruz veznini kullanmalarında divan şiirine gösterilen itibarın ve kendilerine yöneltilen eleştirilerin tesiri vardır.

5 Halk şairleri, divan şairlerinden geri kalmadıklarını, onlar gibi aruzla şiir söyleyebildiklerini gösterebilmek için aruzun bazı kalıplarını şiirlerine uygulamışlardır. Âşık Ömer, Erzurumlu Emrah, Gevheri, Dertli ve Bayburtlu Zihni gibi halk şairleri; divan, selis, kalenderî, satranç ve vezn-i âher gibi aruzlu türleri oluşturmuşlar. Tema Türk halk şiirinde hemen her türlü temaya rastlamak mümkün olmakla birlikte bazı temalar daha fazla işlenmiştir. Aşk bu temaların başında gelir. İslâmiyet öncesinde koşuk adı verilen şiirlerde işlenen aşk teması, İslâmiyet sonrasındaki Dinî-Tasavvufî Halk Şiirinde ve Âşık şiirinde de rağbet görmeye devam eder. Ancak Dinî-Tasavvufî Halk şiirinde kullanılan aşkın ilahi, Âşık şiirindekinin ise beşeri bir aşk olduğunu belirtmek gerekir. Dil ve Üslup Türk halk şiirinde kullanılan dilin, yalın veya sadece olduğu yönünde yaygın bir kanaat vardır. Halk şiirinde tamamıyla basit ve alelade bir dilin kullanıldığı anlamına gelmemelidir. Hatta Türk halk şiirinde tek bir dil ve üsluptan bahsetmek de mümkün değildir. Anonim Halk şiirinde kullanılan dil ve üslupla mutasavvıf şairlerin ve âşıkların kullandığı dil ve üslup aynı olmayabilir. Kısacası Türk halk şiirinin kendine özgü bir dil ve üslubu vardır. Türk halk şiirinde kullanılan dil, halkın anlayabileceği bir dildir. Anonim halk şiirinde kullanılan dil ve üslup, halkın günlük diline daha yakındır. Türk halk şiirinde, deyimlere ve atasözlerine sıkça yer verilir. 2. ÜNİTE Türk Halk Şiirinde Tür ve Şekil HALK ŞİİRİNDE NAZIM ŞEKLİ VE NAZIM TÜRÜ Nazım şekli Türk halk şiiri dairesinde yer alan şiirler, geleneğin belirlediği bazı nazım şekilleriyle söylenirler. Her nazım şeklinin kendine has özellikleri vardır. Nazım şeklini oluşturan unsurlar, şiirin dış unsurlarıdır. Şiiri belirli bir düzen içine sokan özelliklerdir. Kısacası nazım şeklini; Kafiye örgüsü, nazım birimi, vezin ve şiirin hacmi belirler. Özellikle kafiye örgüsü ve hacim, nazım şeklini belirlemede oldukça işlevseldir. Kafiye Örgüsü: şiirdeki mısraların kümelenme şeklinden oluşan kafiye örgüsü, nazım şekilleri için ayırıcı bir özellik konumundadır. Kafiyelerin düzenine göre bakıldığında halk şiirinde kullanılan mani ve koşma nazım şekilleri kendilerine özgü bazı kurallara sahiptirler Hacim: şiirin nazım birimi sayısı anlamına gelen hacim, şiirin uzunluğu ve kısalığı ile ilgilidir. Hacim de nazım şekillerinin belirlemesinde kullanılan önemli kıstaslardan birisidir. Halk şiirinin nazım şekillerinden olan maniyi ele aldığımızda onun hacminin genellikle tek dörtlükten ibaret olduğunu görürüz. Nazım Birimi: Halk şiirinin şekil özelliklerinden birisi olan nazım birimi, mısraların kümelenmesiyle alakalıdır. Mısralar, geleneksel uygulamaların tesiriyle belirli ve düzenli birlikler halinde bir araya gelerek şiiri oluştururlar. Ölçü: Bilindiği gibi halk şiirinde kullanılan en yaygın ölçü, hece ölçüsüdür. Ölçünün nazım şeklini belirlemede çok fazla bir etkinliği yoktur. Bu durum özellikle heceli söylenmiş halk şiiri örnekleri için geçerlidir. Nazım Türü 4

6 Türk halk şiiri geleneğinde şiirlerin konusuna, ezgisine ve işlevine göre birbirlerinden ayrılmasına ve adlandırılmasına nazım türü denir. Halk şiiri geleneğinin dışında yazılı ortamlarda üretilen ve aktarılan şiirlerde nazım türünü büyük oranda konu belirler. Şiirin konusuna bakılarak türde karar kılınır. Konu: Halk şiirinde çok çeşitli konularda söylenmiş şiirler vardır. Bu yönüyle halk şiiri, şiir için özel konular belirlememiştir. Bu bakımdan şiirlerin türü çoğunlukla konuya göre belirlenmektedir. Ezgi: Halk şiirini, yazılı şiir geleneklerinden farklı kılan en önemli husus, ezgidir. Halk kültüründe şiirler, genellikle ezgili bir biçimde icra edilir. Ezgi, halk şiirinde nazım türünü belirlemede, konuyla birlikte önemli bir etkiye sahiptir. İşlev: Bir şiirin toplum içinde hangi amaçlar için veya ne tür ihtiyaçları karşılamak için kullanıldığını bilmek de nazım türünü belirlemede faydalı sonuçlar vermektedir. Halk şiirinde bazı durumlarda türün belirlenmesinde konu ve ezgi de yetersiz kalabilmektedir. ANONİM HALK ŞİİRİNDE ŞEKİL VE TÜR Anonim Halk şiiri kapsamına giren şiirlerin kim tarafından söylendiği belli değildir. Mutlaka bu şiirlerin ilk yaratıcısı veya düzenleyicisi vardı, ancak bazı türlerde mahlas geleneğinin olmaması ve mahlası olan şiirlerin de zamanla mahlasını düşürmesi, anonim halk şiirinde mahlassız şiirlerin oluşumuna zemin hazırlamıştır. Mani Mani, anonim halk şiirinde hem nazım şekli hem de nazım türü olarak kullanılmaktadır. Nazım şeklidir, çünkü kendine özgü şekil özellikleri vardır. Maniler, çoğunlukla 7 li hece ölçüsüyle ve aaxa uyak düzeniyle söylenen dörtlüklerdir. Anonim halk şiirinin en yaygın nazım şekli olan maniler, genellikle yedi hecelidir, ama bunun dışında dörtten başlayıp on bir heceye kadar mani ölçülerine rastlamak mümkündür. Aşk, sevgi, ayrılık, gurbet, askerlik gibi hayatın her safhasında karşımıza çıkan konular manilerde işlenmiştir. Türkü Halk arasında şarkı, deyiş, deme ve hava gibi adlarla da bilinen türkü, sözlü gelenekte ezgiyle söylenen her türlü şiiri karşılamak için kullanılan bir terimdir. Türkünün kendine özgü şekil özellikleri yoktur. Türkülerin diğer bir ayırıcı özelliği, kavuştağa sahip olmalarıdır. Türkülerin aynen tekrar edilen mısraları anlamına gelen kavuştak, türkülere özel bir şiir tekniğidir. Türküler, genellikle bir grubun duygularına ve düşüncelerine tercüman olan konuları işlerler. Aşk, sevgi, ayrılık, gurbet, ölüm, kahramanlık gibi konular türkülerde sıklıkla yer alır. Türküler, ezgilerine göre usullü (kırık havalar) ve usulsüz (uzun havalar) şeklinde iki kısma ayrılır. 5 Ağıt Ağıt, bir nazım türüdür. Türk halk şiirinin bütün dönemlerinde ağıt türüne rastlanır. İslamiyet öncesinde sagu olarak adlandırılan ölüm konulu şiirler, İslamiyet ten sonra ağıt ve mersiye olarak adlandırılmaktadır. Anonim halk şiirindeki ağıt türü, Türklerdeki ağıt yakma geleneğiyle yakından ilintilidir. Ninni

7 Ninni bir nazım türüdür. Annelerin, çocuklarını sakinleştirmek ve uyutmak için söyledikleri ezgili şiirlerdir. Ninnilerin pek çoğu mani nazım şekliyle, yani yedi heceli ve aaxa şeklindeki bir kafiye örgüsüyle söylenir. Ninnilerin belli bir konusu yoktur, ezgili bir şekilde söylenir, ancak bu ezgilerin bir standardı yoktur. Tekerleme Tekerleme, belli bir ana konudan yoksun, manalarından daha ziyade fonksiyonlarıyla ön plana çıkan, mısra başı ve sonu kafiye, aliterasyon ve secilerle oluşturulmuş ses oyunlarıyla ve çağrışımlarla bağlanarak belli bir nazım düzenine kavuşturulmuş, birbirini tutmayan hayaller ve düşüncelerin sıralanmasından meydana gelmiş bir nazım türüdür. Bilmece Bilmeceler, bir nesnenin veya olgunun özelliklerini üstü kapalı bir şekilde tasvir ederek onun ne olduğunu buldurmayı hedefleyen sözlerdir. Bilmeceler, genellikle soru formundadır, ancak bazı bilmecelerin yapısında soru olmamasına rağmen muhatapları onun soru sormak için söylendiğini bilirler ve ona uygun bir cevap vermeye çalışırlar. Bilmecelerde hemen her türlü konu yer alır. ÂŞIK ŞİİRİNDE ŞEKİL VE TÜR Heceli Nazım Şekilleri Mani Anonim halk şiirinin ve Dinî-Tasavvufî Halk şiirinin nazım şekilleri arasında yer alan mani, Âşık şiirinde de karşımıza çıkar. Çok yaygın olmamakla beraber bazı âşıklar, mani nazım şekliyle şiirler söylemişlerdir. Anonim halk şiirinin ve Dinî-Tasavvufî Halk şiirinin nazım şekilleri arasında yer alan mani, Âşık şiirinde de karşımıza çıkar. Çok yaygın olmamakla beraber bazı âşıklar, mani nazım şekliyle şiirler söylemişlerdir. 6 Koşma Âşık şiirinde en fazla kullanılan nazım şekli koşmadır. Bu şiir geleneğindeki türlerin tamamına yakını koşma nazım şekliyle oluşturulmuştur. 3-5 dörtlük gibi bir hacme sahip koşmaların kendine özgü bir kafiye örgüsü vardır. İlk dörtlükte farklı şekillerde olabilen koşma kafiye örgüsü, genellikle abab cccb çççd..., xaxa bbba ccca... veya aaab cccb çççb. şeklindedir. Düz Koşma: Âdi Koşma da denilen bu koşma çeşidi, ayrı bir özelliği olmayan sıradan koşma nazım şeklini karşılamaktadır. Uyak düzeni abab cccb çççd. veya xaxa bbba ccca olan, hece ölçüsünün 8 li veya 11 li şekilleriyle söylenmiş ve 3-5 dörtlük civarında bir hacme sahip koşma türüdür. Yedekli Koşma: Doğu Anadolu âşıkları arasında bilinmekle birlikte Azerbaycan âşıklık geleneğinde daha yaygın olan bu koşma çeşidi, iki farklı şekilde kullanılır. Musammat Koşma: Mısra sonlarındakine ek olarak mısra ortalarında da kafiyeli olan koşmalara denir. Musammat koşmalarda her mısranın birinci ve ikinci kısımları birbiriyle kafiyelidir. Ayaklı Koşma: İlk dörtlüğün ikinci ve dördüncü, diğer dörtlüklerin dördüncü mısrasından sonra ziyade adı verilen mısraların eklenmesiyle oluşturulmuş koşma çeşididir. Ziyadeler, asıl mısralara göre daha kısadır. Zincirleme Koşma: Her dörtlüğün son mısrasındaki kafiyeli kelimenin diğer dörtlüğün başında tekrarlanmasına denir. Zincirbent Koşma: Ziyadeler, zincirleme koşmalara eklenirse buna zincir bent koşma adı verilir. Koşma-şarkı: Koşmaların hane sonlarındaki mısraların tekrarlanmasıyla elde edilen özel bir şeklidir. Destan