SENİN HİKAYEN D O M I N G O Y A Y I N L A R I

Transkript

1 E B SENİN HİKAYEN DAVID EAGLEMAN D O M I N G O Y A Y I N L A R I Y I N

2 Biz İnsanlar ACİZ DOĞARIZ Bir insan doğduktan sonra yürüyene kadar bir yıl geçer, konuşana kadar bir yıl daha ve kendi kendini idare edene kadar bir on yıl daha... Peki diğer memelilerde durum nasıl? Yunuslar daha doğumda, zürafalar ise birkaç saat içinde yürümeye başlar ve bir zebra doğunca hemen koşmaya başlayabilir. Doğarken aciz oluşumuz ve gelişimimiz için geçen bu uzun süre işimizi zorlaştırıyor gibi dursa da, aslında tam tersidir. Bir buçuk kilo ağırlığındaki jel kıvamındaki beynimizin bu hazırlıksız başlangıcı, bize doğada benzeri olmayan, eşsiz bir esneklik sağlar. Diğer memelilerin hızlı uyum sağlamaları, doğduklarında beyinlerinin neredeyse tamamen programlanmış bir şablona göre hareket ettiğine işaret ederken, bizdeki durum tamamen farklıdır. İnsanoğlu uygun kıyafetleri giyip kutuplardan çöllere dünyanın hemen hemen her noktasında hayatını sürdürebilirken, hayvanlar sadece doğdukları bölgenin ikliminde yaşamlarını sürdürebilir.

3 Yaşamsal deneyimlerimiz beynimizin sürekli yenilenmesine ve değişen koşullara uyum sağlamamıza imkan sağlar. Ve bu nedenledir ki, kokulara verdiğimiz tepkiden estetik anlayışımıza kadar, içinde bulunduğumuz ortam belirleyicidir. Genç bir beynin esnekliği, onun inanılmaz bir hızla verileri depolamasını, yani nöronlar arasında milyarlarca bağlantı kurmasını sağlar. Yaşamın ilk iki yılında, aldıkları duyusal bilgilere bağlı olarak nöronlar birbirleriyle çok hızlı biçimde bağlantı kurmaya başlar; öyle ki, bebeğin beyninde saniyede yaklaşık iki milyon yeni bağlantı, yani sinaps oluşur. İki yılın sonunda bebekteki sinapsların sayısı yüz trilyonu aşarak, bir yetişkindeki sinaps sayısının iki katına ulaşır. Peki beynimiz böylesine zengin bir veri ağına ulaşmışken neden sonradan geri gidiyor? Aynen hatıralarımızı unuturken yaşanan durumda olduğu gibi, nöronlar birden fazla bağlantı kurmak zorunda kaldığında kullanılmayan veya yerine güncelleri konan bağlantılar silinir. Bu nöral budama, kullanılmayan sinapsların yaklaşık yüzde 50 sinin zamanla silinerek sayıca azalması anlamına gelir. Yani, bizi biz yapan bellek, eklenen sinapsların güçlenmesiyle değil, yaşadıklarımız ve tercihlerimizle eskilerin budanarak elenmesiyle oluşur. İki yaşındayken daha mı zekiydik?

4 Bu durum, daha yaratıcı olanların küçüklükten bu yana daha zengin bir algı setiyle karşılaşmış kişiler olduğu fikrini doğruluyor, çünkü çocukluklarından gelen daha geniş bir sinaps ağına sahip oluyorlar ve ileriki yaşlarda bu ağın hareketlenmesi daha kolay oluyor ve mevcut nöron ağları, daha çeşitli bağlardan oluşuyor. Freud un yıllar önce ifade ettiği, bugün nörologların da kabul ettiği en ilginç konulardan biri, seçimlerimizin altta yatan nedenlerinin çoğunlukla farkında olmayışımızdır. Beynimiz çevreden duyu organlarımız aracılığıyla sürekli bilgi toplar ve karar verirken bu verileri de kullanarak hareket eder. ne kadar iğrenirsiniz? kusmuk Nörobilimci Read Montague, insanların siyasi görüşleri ile duygusal tepkilerinin niteliği arasında bağlantı olduğuna dair araştırması ilginçtir. Araştırma dahilinde Montague, denekler beyin taramasından geçerken kendilerine gösterilen bir dizi resme verdikleri tepkiler ölçülür. İğrenme hissi yaratacak bu resimler (dışkı, ceset, kusmuk gibi) deneklere gösterildikten sonra, bir test daha yanıtlamaları istenir ve onlara ideolojik görüşlerini anlamaya yönelik sorular sorulur.

5 Anketteki sorular, evlilik öncesi seks, silah kontrolü, kürtaj gibi konulardadır. Montague nin bulgularına göre, bir katılımcı görüntülerden ne kadar iğreniyorsa, muhafazakar eğilimleri o oranda güçlüdür; iğrenme duygusu azaldıkça da liberal eğilimler güç kazanmaktadır. İnanılmaz ama bu bağ o denli güçlüdür ki, resimlere verilen tepkiler ile ideolojik sorulara verilen yanıtların ilişkisi yüzde 95 oranında tutarlıdır. Örneğin, Hazırlama (priming) adı verilen durum, beynin algıyı etkileyecek ön verilerin etkisinde kalması olarak tanımlanır. Yani örneğin, elinizde sıcak bir kahve fincanı tutarken anlattığınız her ne ise, daha sevecen ve olumlu bir ifadeyle anlatırsınız; çünkü ilişkilerdeki sıcaklığı da fiziksel sıcaklığı da beynimizde aynı mekanizmalar değerlendirir ve bunlar çakıştığında, biri diğerini etkileyebilir. Veya kötü kokulu bir ortamdayken daha katı ahlaki yargılarda bulunabilir, sert sandalyede otururken de daha sıkı pazarlık yapabiliriz. Aynı şekilde davranışlarımıza bilinçdışı etkide bulunan bir diğer konu ise örtülü benlikçilik (implicit egoism) olarak ifade edilen, yani bize kendimizi hatırlatan şeyleri çekici bulmamızı ifade eden mekanizmadır. Şöyle işler: Eğer evleneceksek ismindeki harfler bizim ismimize yakın olanları seçeriz (çok inanılmaz ama araştırmalarla ispatlanmış!) veya mesleği ile benzeyen harflere sahip ismi olan kişileri müşteri olarak tercih ederiz.

6 yumuşak koltuğa DİKKAT! Sosyal psikoloji uzmanı Brett Pelham, Amerika da ismi dentist (dişçi) kelimesine yakın olanların (mesela Dennise) daha çok müşteri bulduğu veya ismi lawyer (avukat) kelimesine yakın olanların (mesela Laurance) daha çok müşteri bulduğunu belirledi. Bu demek ki çocuğunuzun ismini koyarken hem mesleği hem de evleneceği kişiyle ilgili de farkında olmadan bir karar veriyoruz. Ne diyelim, ismin de hayırlısı! Tanıtım yazısı kitaptan kısa alıntılar içermektedir; daha detaylı bilgi için kitabın satın alınmasını öneririz. Hazırlayan: Hümanist Kitap Yayıncılık