EGE ÜNİVERSİTESİ BİLİMSEL ARAŞTIRMA PROJE KESİN RAPORU EGE UNIVERSITY SCIENTIFIC RESEARCH PROJECT REPORT. PROJE NO: 2014/SÜF/017 (Yüksek Lisans)

Transkript

1 EGE ÜNİVERSİTESİ BİLİMSEL ARAŞTIRMA PROJE KESİN RAPORU EGE UNIVERSITY SCIENTIFIC RESEARCH PROJECT REPORT PROJE NO: 2014/SÜF/017 (Yüksek Lisans) TÜRKİYE DE ON METRE VE ÜZERİ BALIKÇI TEKNELERİNDE GERİ-ALIM PROGRAMININ DEĞERLENDİRİLMESİ PROJE YÖNETİCİSİ Doç. Dr. Vahdet ÜNAL ARAŞTIRMACI Yüksek lisans öğrencisi Betül Ekmekci Su Ürünleri Fakültesi Avlama ve İşleme Teknolojisi Bölümü Faculty of Fisheries Department of Fishing and Processing Technology Bornova-İZMİR 2015

2 ÖNSÖZ Balıkçı gemisi, lisansı, av aracı veya bunların tamamının, balıkçılık yönetiminden sorumlu resmi otorite tarafından satın alınması şeklindeki uygulamalara birçok ülkede rastlanmaktadır. Bu tür stratejik yönetim araçlarını tercih etmenin birçok hedefi olabilir ancak en temel iki amaç; balık stokları üzerindeki baskıyı azaltmak ve balıkçılıkta karlılığı arttırmaktır. Bu tür politikalara önemli fonlar ayrılmaktadır. Böylelikle, birçok balıkçının bu fonlardan faydalanmak suretiyle gönüllü olarak teknesini ve lisansını hükümete vermesi sağlanmaktadır. Bu tür bir uygulamanın kime, ne tür bir fayda sağlayacağı, cevaplanması gereken bir sorudur. Bundan on yıl önce, 2004 yılında Kaliforniya Üniversitesi (ABD) tarafından gerçekleştirilen Balıkçı Gemisi ve Lisansı Geri-Alım Programı isimli uluslararası çalıştayın bir çıktısı olarak basılan Fisheries Buybacks isimli kitap, bu soruya fazlasıyla cevap olabilecek detaylı bilgiler ve deneyimlerle doludur. Bir politika, bir araç veya strateji, uygulamaya geçirilmeden önce, amacının çok açık tanımlanması ve olası etkilerinin çok iyi bilinmesi gerekir. Bunun için ilgili literatürü incelemek, uluslararası tecrübelerden yararlanmak, eğer mümkünse ön bir çalışma yapmak faydalı olabilir. Aksi durumda, bu işe ayrılacak kaynaklar ziyan olabileceği gibi, bazı haksızlıklar, beklenmeyen olumsuz çıktılar ve ilgili tüm kesimlerin memnuniyetsizliği gibi durumlarla karşı karşıya kalınabilir. Gıda, Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı nın 2012 yılında yayınladığı, balıkçı gemilerinde gerialım programı başlatılmasıyla ilgili tebliğini hem memnuniyet hem de şaşkınlıkla karşıladım. Memnun oldum; çünkü dünya bu tür uygulamaları kırk yıldan fazla bir süredir zaten gerçekleştiriyordu ve nihayet bizde de ele alınmıştı. Şaşırmamın nedeni ise konuyla ilgilenen bir akademisyen olarak böyle bir program başlatacağından haberimin olmamasıydı. Konuyla ilgili Türkçe yazılmış bir tez, rapor veya makale dahi olmaması bizi Balıkçı gemisi geri-alım programı ile ilgili bu projeye yönlendirdi. Ege Üniversitesi Bilimsel Araştırma Projesi olarak gerçekleştirdiğimiz bu çalışmanın, balıkçı gemisi geri-alım programının sosyo-ekonomik etkilerinin daha iyi anlaşılmasına katkı sağlayacağını düşünüyoruz. Proje raporunun, akademik çevre ve balıkçılık yöneticileri için önemli bir kaynak olmasını diliyoruz. Doç. Dr. Vahdet ÜNAL Proje Yöneticisi

3

4 İÇİNDEKİLER Sayfa ÖNSÖZ ŞEKİL DİZİNİ II ÇİZELGE DİZİNİ... IV ÖZ... VI ABSTRACT... VIII 1. GİRİŞ LİTERATÜR ÖZETİ MATERYAL VE YÖNTEM MATERYAL YÖNTEM Veri Toplama Örneklem Seçme Verilerin Değerlendirilmesi Sırasında İzlenen Yöntem BULGULAR Sosyo-demografik Bulgular Sosyo-ekonomik Bulgular Tekne ile İlgili Bulgular Personel ile İlgili Bulgular Geri-Alım Programın Değerlendirilmesi ile İlgili Bulgular TARTIŞMA VE SONUÇ TEŞEKKÜR KAYNAKLAR EK... 67

5 ŞEKİL DİZİNİ Sayfa Şekil 1. Destekleme Programına Katılanların Yaş Dağılımı Şekil 2. Destekleme Programına Katılanların Eğitim Seviyesi Dağılımı Şekil 3. Destekleme Programına Katılanların Geçiminden Sorumlu Olduğu Kişi Sayısı Dağılımı Şekil 4. Destekleme Programına Katılanların Balıkçılık Tecrübesi Dağılımı Şekil 5. Destekleme Programına Katılanların Devrettikleri Tekne ile Balıkçılık Tecrübesi Dağılımı Şekil 6. Devredilen Balıkçı Teknesi ile Denizde Çalışılan Sürenin Dağılımı Şekil 7. Müracaat Edilen Bölgeye Göre Denizde Çalışılan Sürenin Dağılımı Şekil 8. Devredilen Teknelerin 2013 Yılı Balık Satış Tutarının Müracaat Ettikleri Bölgeye Göre Değişiminin Dağılımı Şekil 9. Devredilen Teknelerin 2013 Yılı Harcamalarının Dağılımı Şekil 10. Devredilen Teknelerin 2013 Yılı Masraflarının Dağılımı Şekil 11. Devredilen Teknelerin Yaş Dağılımı Şekil 12. Devredilen Teknelerin Makine Yaş Dağılımı Şekil 13. Devredilen Teknelerin Makine Beygir Gücü Dağılımı Şekil 14. Devredilen Teknelerin Avlandıkları Bölgelerin Dağılımı Şekil 15. Teknelerde Kullanılan Av Araçlarının Dağılımı Şekil 16. Devredilen Teknelerde Çalışan Mürettebat Sayısı Dağılımı Şekil 17. Devredilen Teknelerde Çalışan Mürettebat Dağılımı Şekil 18. Devredilen Teknelerde Çalışan Personele Ücret Ödeme Şekli Dağılımı Şekil 19. Devredilen Balıkçı Teknesindeki Mürettebatın Balıkçılığa Devam Durumu Şekil 20. Devredilen Balıkçı Teknesindeki Mürettebatın Balıkçılık Yapmaya Devam Şeklinin Dağılımı... 41

6 Şekil 21. Destekleme Programına Katılanların Programdan Haberdar Olma Kaynakları ŞEKİL DİZİNİ (DEVAM) Sayfa Şekil 22. Balıkçı Teknesine Biçilen Değerden Memnun Olma Düzeyinin Dağılımı Şekil 23. Balıkçı Teknesi Sahiplerinin Programı Faydalı Bulma Düzeyi Dağılımı Şekil 24. Balıkçı Teknesi Sahiplerinin Programın Devam Etmesini İsteme Durumu Dağılımı Şekil 25. Balıkçı Teknesi Sahiplerinin Programın Daha Küçük Tekneler İçin Uygulanması Gerektiğini Düşünme Düzeyi Dağılımı Şekil 26. Destekleme Programının Olumlu Etki Yaratma Durumu Dağılımı Şekil 27. Destekleme Programı ile Devredilen Tekne Dışında İkinci Tekneye Sahip Olma Durumu Dağılımı Şekil 28. İkinci Teknede Tercih Edilen Avlanma Yöntemi Dağılımı Şekil 29. Farkılı Bir Maddi Destekleme Programı Tercih Edilme Durumu Dağılımı... 51

7 ÇİZELGE DİZİNİ Sayfa Çizelge 1. Gemi Boyuna Göre Belirtilen Miktarda Destekleme Ödemesi (GTHB, 2012)... 4 Çizelge 2. Gemi Boyuna Göre Belirtilen Miktarda Destekleme Ödemesi (GTHB, 2013)... 5 Çizelge 3. Destekleme Programına Müracaat Eden Tekne Sahiplerinin Bölge ve Boylarına Göre Dağılımı Çizelge 4. Destekleme Programına Müracaatı Kabul Edilip Teknesini Vermekten Vazgeçen Tekne Sahiplerinin Bölge ve Boylarına Göre Dağılımı Çizelge 5. Destekleme Programı Kapsamında Tekneleri Geri-Alınan Tekne Sahiplerinin Bölge ve Boylarına Göre Dağılımı Çizelge 6. Destekleme Programına Müracaat Eden Tekne Sahiplerinin Bölge ve Boylarına Göre Bağımlı Kota Dağılımı Çizelge 7. Destekleme Programına Katılanların Demografik Özelliklerinin Betimsel Analizi Çizelge 8. Destekleme Programına Katılanların Demografik Özelliklerinin Frekans Dağılımı Çizelge 9. Destekleme Programına Katılanların Meslek Özelliklerinin Frekans Dağılımı Çizelge 10. Destekleme Programına Katılanların Balıkçılık Tecrübesi Betimsel Analizi Çizelge 11. Denizde Çalışılan Gün ile Müracaat Edilen Bölge Arasındaki İlişki Çizelge 12. En Çok Avlanılan Balık Türlerinin Betimsel Analizi Çizelge 13. Devredilen Teknelerin 2013 Yılı Harcamaları Betimsel Analizi Çizelge 14. Devredilen Teknelerin Betimsel Analizi Çizelge 15. Destekleme Programına Katılmaya Etki Eden Faktörlerin Frekans Dağılımı Çizelge 16. Destekleme Programından Önce Teknelerin Tahmini Değerinin

8 Betimsel Analizi Sayfa Çizelge 17. Balıkçılığa Devam Etme Durumunun Frekans Dağılımı Çizelge 18. Teknelerini Devreden Tekne Sahiplerinin Destekleme Miktarını Kullanım Şekli Frekans Dağılımı Çizelge 19. Geri-Alım Programları Kapsamnda Filoda Meydana Gelen Azalma Çizelge 20. Gemi Boyuna Göre Destekleme Ödemesi (GTHB, 2012)... 60

9 Öz Canlı deniz kaynaklarının sürdürülebilir kullanımını sağlamak amacıyla ulusal ve uluslararası ölçekte birçok uygulama hayata geçirilmektedir. Balık stokları ile avcılık kapasitesi arasında dengeyi sağlamak, aşırı avcılığı önlemek ve sürdürülebilir balıkçılık amacıyla Gıda, Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı (GTHB) 2012 yılında bir tebliğ yayınlamış ve balıkçı gemilerinde gerialım programı başlatılmıştır. İlk olarak, 12 metre ve üzerindeki balıkçı gemilerini kapsam içine alan Bakanlık, gönüllülük esasına dayalı olarak başvuruların alındığı program sonucunda, 2013 sonu itibarıyla toplam 62 milyon TL ödeme yaparak 364 balıkçı gemisini filodan çıkarmıştır. Daha sonra gelen talepler üzerine desteklemenin kapsamı genişleterek 2013 yılında ikinci bir geri-alım programı başlatılmıştır. Bu çalışma; GTHB nin 2013/4463 sayılı Kararına istinaden yürürlüğe giren 2013/25 Numaralı Balıkçı Gemisini Avcılıktan Çıkaranlara Yapılacak Destekleme Tebliği kapsamında su ürünleri ruhsat teskeresine sahip on metre ve üzerindeki balıkçı gemisi sahiplerine, gemilerinin avcılıktan çıkarılması karşılığında, gemi boyuna destekleme ödemesi yapılmasına yönelik politikasını değerlendirmektedir. Alımı gerçekleşen 446 balıkçı gemisi arasından, tabakalı örnekleme yöntemi kullanılarak belirlenen 207 balıkçı gemisi sahibi ile 2014 yılında telefon anketi yapılmış ve programın sonuçları değerlendirilmiştir. II. program ile toplam 51 milyon TL ödeme yaparak 446 balıkçı gemisi filodan çekilmiştir. En fazla tekne alımı Marmara (%44), en az tekne alımı da Akdeniz Bölgesinden (%19) yapılmıştır. En fazla metre arası balıkçı teknesi (440 tekne), en az da metre arası balıkçı teknesi (6 tekne) geri-alımı gerçekleşmiştir. 31 metre ve üzeri balıkçı teknesine sahip olan kişiler programa başvuruda bulunmamıştır. Devredilen teknelerin sadece %9 u trol veya gırgırdır. Balıkçı teknelerini devreden kişilerin %28 si ikinci bir tekneye sahiptir ve geri-alım programı ile atıl ya da karsız çalışan ikinci teknelerini vermişlerdir. Programdan yararlanan balıkçıların %62 si balıkçılık sektöründe çalışmaya devam edeceğini bildirmiştir. Ankete katılan tekne sahiplerinin %27 si geri-alım programından aldıkları destekleme ile yeni bir tekne alma eğilimindedir. Yeni bir tekne almayı planlayan tekne sahiplerinin 66 sı 10 metreden küçük, 6 sı da trol ve gırgır avcılığı yapmak için büyük bir tekne alacaklarını /aldıklarını ifade etmiştir. Sonuç olarak; gerialım programı son yıllarda GTHB nın balıkçılık yönetimi adına gerçekleştirdiği en önemli uygulamalardan biridir. Ancak programa büyük teknelerin rağbet etmemesi, teknesini veren her 4

10 balıkçıdan birinin zaten ikinci bir tekne sahibi olması ve atıl olan teknesini programa vermesi, benzer oranda balıkçının programdan aldıkları parayla ikinci bir tekne alma eğiliminde olması gibi saptamalar, yöneticilerce dikkate alınmalıdır. Bununla birlikte, geri alım programlarından mümkün olan en yüksek faydayı sağlamak için ilgili küresel deneyimlerden yararlanmak balıkçılık yönetim otoritesi tarafından mutlaka dikkate alınması gereken en temel yaklaşımdır. Bu yaklaşım en azından gelecek geri alım programlarında takip edilmelidir. Anahtar Kelimeler: Balıkçılık geri alımları, Balıkçı teknesi hizmetten alma, Avcılık kapasitesinin azaltılması, Filo kapasitesinin azaltılması, Balıkçılık yönetimi.

11 Abstract Evaluation of the Buy-Back Program for Fishing Vessels Over Ten Meters in Turkey Many implementations are put into practice on the national and international scale for the purpose of enabling the sustainable usage of living marine resources. The Ministry of Food, Agriculture and Livestock (MoFAL) published a notification in 2012 and the buy-back program for fishing vessels was initiated to keep the balance between the fish stocks and fishing capacity, prevent overfishing and enable sustainable fishing. First of all, the ministry included the fishing vessels with the length of 12 meters and above within the scope, paid 62 million TL in total as of the end of 2013 and excluded 364 fishing vessels from the fleet as a result of the program that accepted applications on a volunteer basis. Then, the scope of the support was expanded upon the requests and a second buy-back program was initiated in This study evaluates the buy-back program started by MoFAL targeting the owners of fishing vessels with the length of 10 meters or above, within the scope of Notification for the Support to Those Withdraw Their Fishing Vessels from Fishing numbered 2013/25 based on decision of the MoFAL numbered 2013/4463. Telephone interview was applied to the owners of 207 fishing vessels, which were among 446 purchased fishing vessels in The sample size was determined by using the stratified sampling method in The results of the buy-back program were evaluated in the present study indicate that 446 fishing vessels were withdrawn from the fleet with the 2 nd program by paying 51 million TL in total. Most of the vessel (44%) purchases were made in the Marmara and the least vessel purchases were made in the Mediterranean Regions (19%). Mostly the buy-back of the fishing vessels with the length of meters (440 vessels) was carried out, and the fishing vessels with the length of meters (6 vessels) were bought back at the least. Fishermen who had fishing vessels with the length of 31 meters and above didn t apply to the program. Only 9% of the transferred vessels are trawls or purse seines. 28% of the people who transfer their fishing vessels have a second vessel, and with the buy-back program, they handed over their second vessels which worked inactively or without profits. 62% of the fishermen who made use of the program stated that they would continue working in the fishing sector. 27% of the vessel owners who participated in the survey are in tendency of buying a new vessel with the money they received from the buy-back program. 66 of the vessel owners who planned to buy a

12 new vessel stated that they would buy vessels shorter than 10 meters and 6 of them expressed that they would buy longer vessels for trawl and seine fishing. Consequently, the buy-back program is one of the most significant implementation conducted by the MoFAL for fisheries management in recent years. However, administrators must take those determinations into account: owners of large vessels don t show interest in the program, one of every 4 fishermen, who hand out their vessels, already have a second vessel and give up their inactive vessels for the program, almost the same number of fishermen is in tendency of buying a second vessel with the money they took from the program. Furthermore, following the global experiences on buy-back programs is extremely fundamental approach which needs to be considered by the management authority in order to get maximum benefits. This approach should be followed for the upcoming programs at least. Keywords: Fisheries buy-backs, Vessel decommissioning, Reducing fishing capacity, Reducing fleet capacity, Fisheries management.