EĞİTİM BİLİMİNE. Editörler Hasan Basri MEMDUHOĞLU Kürşad YILMAZ

Transkript

1 EĞİTİM BİLİMİNE GİRİŞ Editörler Hasan Basri MEMDUHOĞLU Kürşad YILMAZ Ahmet YAYLA Binali TUNÇ Cem TOPSAKAL Fuat TANHAN Güven ÖZDEM H. Basri MEMDUHOĞLU Hüseyin ŞİMŞEK Kürşad YILMAZ Murat TAŞDAN Tuncer BÜLBÜL Turgut KARAKÖSE Geliştirilmiş 6. Baskı

2 Editör: Doç. Dr. Hasan Basri Memduhoğlu & Doç. Dr. Kürşad Yılmaz EĞİTİM BİLİMİNE GİRİŞ ISBN Kitap içeriğinin tüm sorumluluğu yazarlarına aittir. 2014, Pegem Akademi Bu kitabın basım, yayın ve satış hakları Pegem Akademi Yay. Eğt. Dan. Hizm. Tic. Ltd. Şti ye aittir. Anılan kuruluşun izni alınmadan kitabın tümü ya da bölümleri, kapak tasarımı, mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik, kayıt ya da başka yöntemlerle çoğaltılamaz, basılamaz, dağıtılamaz. Bu kitap T.C. Kültür Bakanlığı bandrolü ile satılmaktadır. Okuyucularımızın bandrolü olmayan kitaplar hakkında yayınevimize bilgi vermesini ve bandrolsüz yayınları satın almamasını diliyoruz. 1. Baskı: Ekim 2009, Ankara 6. Baskı: Ekim 2014, Ankara Yayın-Proje Yönetmeni: Ayşegül Eroğlu Dizgi-Grafik Tasarım: Gamze Dumlupınar Kapak Tasarımı: Mine Küçük Baskı: Yorum Basım Yayın ve Matbaacılık Ltd. Şti İvedik Organize Sanayi Bölgesi Matbaacılar Sitesi 35.Cadde No: ( ) Yayıncı Sertifika No: Matbaa Sertifika No: İletişim Karanfil 2 Sokak No: 45 Kızılay / ANKARA Yayınevi Yayınevi Belgeç: Dağıtım: Dağıtım Belgeç: Hazırlık Kursları: İnternet: E-ileti: pegem@pegem.net

3 ÖN SÖZ Günümüzde çağdaş eğitime ve öğretmene yüklenen anlam değişmiştir. Artık eğitimden, bireylerin gereksinimlerine duyarlı olması ve sahip oldukları potansiyeli ortaya çıkarıp geliştirmesi beklenmektedir. Eğitim, bireylerin özgürleşmesinin en önemli araçlarından biridir ve bu yoldaki en önemli aktörlerden biri öğretmendir. Okulun, bilginin sürekli olarak yeniden üretildiği, öğretmen ve öğrencinin de bilginin üretilmesi sürecinde aktif rol üstlendiği bir kurum olması öğretmenlik mesleğini daha önemli bir hale getirmektedir. Öğretmenlik mesleğinin temel yeterlik alanları; öğretmenlik meslek bilgisi, alan bilgisi ve genel kültür olarak kabul edilir. Eğitim bilimlerinin ilgi alanına giren öğretmenlik meslek bilgisi, öğretmenlik mesleğine ilişkin temel bilgi ve becerilerle ilgili alandır. Bu alandaki yeterliklerin öğretmen adaylarına kazandırıldığı önemli derslerden biri de Eğitim Bilimine Giriş dersidir öğretim yılından itibaren eğitim fakültelerinde uygulanmaya başlanan programa eklenen bu ders kapsamında öğretmen adaylarına eğitim ile ilgili temel kavramlar; eğitimin felsefi, sosyal, hukuki, psikolojik, ekonomik ve politik temelleri; eğitim biliminde araştırma yöntemleri, öğretmenlik mesleğinin özellikleri, öğretmen yetiştirme alanındaki uygulamalar ve eğitim bilimindeki yeni yönelimler gibi konularda temel bilgiler verilmektedir. Bu eğitim ile öğretmen adaylarının birer eğitimci olarak kendi eğitim anlayışlarına sahip olmaları ve kendilerini bu yönde geliştirmeleri amaçlanmaktadır. Bu kitap, çağdaş eğitime ve öğretmene yüklenen anlam bağlamında, öğretmen adaylarına eğitim biliminin ve öğretmenlik mesleğinin temel kavram ve bilgilerini farklı disiplinler açısından bir bütünlük içinde sunmayı, böylelikle öğretmenlik mesleğine ve eğitim bilimine yönelik olumlu bir bakış açısı kazandırmayı amaçlamaktadır. Kitap, ilgililere eğitime ilişkin geniş bir bakış açısı kazandırmak amacıyla, eğitim bilimi ile ilgili kuram ve uygulamaların felsefi, tarihsel, toplumsal, psikolojik, politik, ekonomik, bilimsel ve hukuksal temellerine ilişkin konuları içermektedir. Eser, değişen program içerikleri dikkate alınarak ve günümüzde eğitim alanında öne çıkan konuları da içerecek şekilde hazırlanmıştır. Kitabın bölümleri, eğitim bilimlerinin disiplinler arası niteliği dikkate alınarak tamamı öğretim üyesi ve ilgili alanın uzmanları olan akademisyenlerce hazırlanmıştır. Eserin, öğretmenlik mesleğinin mevcut yapı ve işleyişinin öğretilmesinde, öğretmenlik ile ilgili temel bilgi, beceri, tutum ve değerlerin kazandırılmasında iyi bir temel oluşturması beklenmektedir. Kitabı okuyucu ile buluşturan Pegem Akademi takımına teşekkür eder, öğretmen adaylarına ve okuyuculara yararlı olmasını dileriz. Ekim, 2014 Doç. Dr. Hasan Basri MEMDUHOĞLU Doç. Dr. Kürşad YILMAZ

4 Bölümler ve Yazarları 1. Bölüm: Eğitimin Temel Kavramları Doç. Dr. Kürşad YILMAZ Dumlupınar Üniversitesi Eğitim Fakültesi 2. Bölüm: Eğitimin Felsefi Temelleri Yrd. Doç. Dr. Ahmet YAYLA Yüzüncü Yıl Üniversitesi Eğitim Fakültesi 3. Bölüm: Eğitimin Toplumsal Temelleri Doç. Dr. Cemalettin İPEK Recep Tayyip Erdoğan Üniversitesi Eğitim Fakültesi 4. Bölüm: Eğitimin Hukuksal Temelleri Yrd. Doç. Dr. Cem TOPSAKAL Recep Tayyip Erdoğan Üniversitesi Eğitim Fakültesi 5. Bölüm: Eğitimin Psikolojik Temelleri Yrd. Doç. Dr. Fuat TANHAN Yüzüncü Yıl Üniversitesi Eğitim Fakültesi 6. Bölüm: Eğitimin Ekonomik Temelleri Doç. Dr. Güven ÖZDEM Giresun Üniversitesi Eğitim Fakültesi 7. Bölüm: Eğitimin Politik Temelleri Doç. Dr. Tuncer BÜLBÜL Trakya Üniversitesi Eğitim Fakültesi 8. Bölüm: Eğitimin Tarihsel Gelişimi ve 21. Yüzyılda Eğitim Biliminde Yönelimler Doç. Dr. Binali TUNÇ Mersin Üniversitesi Eğitim Fakültesi 9. Bölüm: Eğitimin Bilimsel Temelleri ve Araştırma Yöntemleri Doç. Dr. Hasan Basri MEMDUHOĞLU Yüzüncü Yıl Üniversitesi Eğitim Fakültesi 10. Bölüm: Türk Eğitim Sisteminin Yapısı ve Özellikleri Doç. Dr. Turgut KARAKÖSE Dumlupınar Üniversitesi Eğitim Fakültesi 11. Bölüm: Eğitim Sisteminde Öğretmenin Rolü ve Öğretmenlik Mesleği Yrd. Doç. Dr. Hüseyin ŞİMŞEK Harran Üniversitesi Eğitim Fakültesi 12. Bölüm: Öğretmen Yetiştirme Alanındaki Uygulamalar ve Gelişmeler Yrd. Doç. Dr. Murat TAŞDAN Kafkas Üniversitesi Eğitim Fakültesi

5 İÇİNDEKİLER Önsöz...iii Bölümler ve Yazarları... iv İçindekiler... v 1. Bölüm EĞİTİMİN TEMEL KAVRAMLARI (ss: 1-20) Giriş... 1 Eğitim... 2 Formal Eğitim... 3 İnformal Eğitim... 3 Örgün Eğitim... 4 Yaygın Eğitim... 4 Halk Eğitimi... 5 Çıraklık Eğitimi... 5 Hizmet İçi Eğitim... 5 Kültür... 6 Kültürleme... 6 Kültürlenme... 6 Kültürleşme... 7 Sosyalleşme... 7 Öğretim... 7 Eğitim Programı... 8 Öğretim Programı... 9 Ders Programı... 9 Örtük Program... 9 Okul Yönetimi ve Yöneticisi... 9 Sınıf Yönetimi Müfettiş Eğitim Bilimleri Özet Değerlendirme Soruları Kaynaklar... 18

6 vi Eği m Bilimine Giriş 2. Bölüm EĞİTİMİN FELSEFİ TEMELLERİ (ss: 21-46) Giriş Felsefe Nedir? Felsefenin Alanları Eğitim-Felsefe İlişkisi Felsefe Akımları ve Eğitim İdealizm ve Eğitim Realizm ve Eğitim Pragmatizm ve Eğitim Varoluşçuluk ve Eğitim Eğitim Felsefesi Akımları Daimicilik (Perennialism) Esasicilik (Özcülük-Essentialism) İlerlemecilik (Progressivism) Yeniden Kurmacılık (Reconstructionalism) Özet Değerlendirme Soruları Kaynaklar Bölüm EĞİTİMİN TOPLUMSAL TEMELLERİ (ss: 47-75) Giriş Eğitimin İşlevleri Eğitimin Açık ve Gizil (Saklı) İşlevleri Eğitimin Toplumsallaştırma İşlevi Birincil ve ikincil toplumsallaşma Başarılı ve başarısız toplumsallaşma Sürekli ve yeniden toplumsallaşma Eğitimin Kültürel İşlevi Eğitimin Ekonomik İşlevleri Toplumsal Yapı ve Eğitim Toplumsal Tabaka ve Eğitim Toplumsal Sınıflar ve Eğitim Toplumsal Hareketlilik ve Eğitim Toplumsal Değişme Özet Değerlendirme Soruları Kaynaklar... 74

7 İçindekiler vii 4. Bölüm EĞİTİMİN HUKUKSAL TEMELLERİ (ss: 77-98) Giriş Eğitim ve Hukukta Temel Kavramlar Ulusal Hukukta Eğitimin Hukuksal Temelleri Anayasada Eğitim Yasa, Kanun Hükmünde Kararname ve Yönetmeliklerde Eğitim Milli Eğitim Temel Kanunu Tevhid-i Tedrisat Kanunu Milli Eğitim Bakanlığının Teşkilat ve Görevleri Hakkında Kanun İlköğretim ve Eğitim Kanunu Çıraklık ve Mesleki Eğitim Kanunu Özel Öğretim Kurumları Kanunu Özel Eğitim Hakkında Kanun Hükmünde Kararname Yükseköğretim Kanunu Devlet Memurluğu Memurların Yargılanması Öğretmenlik Kariyer Basamakları Öğretmenlerin Ödüllendirilmesi ve Cezalandırılması Norm Kadro Uygulaması Uluslararası Hukukta Eğitimin Hukuksal Temelleri İnsan Hakları Evrensel Bildirgesi Birleşmiş Milletler Çocuk Haklarına Dair Sözleşme Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi Avrupa Birliği Antlaşmaları Özet Değerlendirme Soruları Kaynaklar Bölüm EĞİTİMİN PSİKOLOJİK TEMELLERİ (ss: ) Giriş Gelişim Gelişimi Etkileyen Faktörler Gelişim Alanları ve Gelişim Dönemleri Fiziksel gelişim Ahlak gelişimi Dil gelişimi Kişilik gelişimi Bilişsel gelişim

8 viii Eği m Bilimine Giriş Öğrenme Öğrenme Kuramları Klasik koşullama Edimsel öğrenme Bilişsel öğrenme Özet Değerlendirme Soruları Kaynaklar Bölüm EĞİTİMİN EKONOMİK TEMELLERİ (ss: ) Giriş Eğitim Planlaması Planlama ve Eğitim Planlaması Kavramları Gelişmekte Olan Ülkelerde Eğitim Planlamasını Gerektiren Nedenler Çeşitli Eğitim Planlaması Modelleri İnsangücü Modeli Sosyal Talep Modeli Eğitimde Yatırım Yaklaşımı Planlamanın Sınırlılıkları Planlamanın Yasal Temelleri Anayasa ve Kalkınma Planı İlişkisi Türkiye de Eğitim Planlamasında Personel Sorunu Stratejik Planlama Eğitim Ekonomisi Ekonomi ve Eğitim Ekonomisi Nedir? Eğitim Ekonomisinin Çalışma Alanları Eğitimin İşlevleri Eğitim Talebi ve Eğitim Arzı Eğitimin Dışsallıkları ve Getirileri Eğitimde Maliyet Kavramı Eğitimde Verimlilik ve Etkililik Eğitimin Finansmanı, Eğitimin Finansman Biçimleri Eğitim İstihdam İlişkisine İlişkin Görüşler Özet Değerlendirme Soruları Kaynaklar

9 İçindekiler ix 7. Bölüm EĞİTİMİN POLİTİK TEMELLERİ (ss: ) Giriş İdeoloji - Eğitim İlişkisi Eğitimin Politik İşlevi Eğitimin Politikalarının Belirlenmesi Eğitim Politikalarının Ulusal Kaynakları Kalkınma Planlarında Eğitim Dokuzuncu Kalkınma Planı Milli Eğitim Şûralarında Eğitim Politikaları Hükümet Programlarında Eğitim Politikaları Hükümet Programında Eğitim Politikaları Eğitim Politikalarının Uluslararası Kaynakları Uluslararası Kuruluşların Eğitim Politikalarına Etkileri AB Eğitim Politikaları ve Türk Eğitim Sistemine Etkileri Socrates (Genel Eğitim) Leonardo da Vinci (Mesleki Eğitim) Youth (Gençlik) Küreselleşmenin Eğitim Politikalarına Etkileri Sonuç Özet Değerlendirme Soruları Kaynaklar Bölüm EĞİTİMİN TARİHSEL GELİŞİMİ VE 21. YÜZYILDA EĞİTİM BİLİMİNDE YÖNELİMLER (ss: ) Giriş Antik Çağ da Eğitim Mezopotamya Uygarlıkları Sümer Uygarlığı (MÖ 3000) Mısır Uygarlığı (MÖ ) Pers Hitit Fenike Uygarlıkları Çin Uygarlığı (MÖ 2500) Hint Uygarlığı (MÖ ) Antik Amerika Uygarlığı Antik Yunan ve Roma Uygarlıkları

10 x Eği m Bilimine Giriş Antik Çağ Sonrası Eğitim İslam Dünyasında Eğitim Avrupa da Eğitim Rönesans ve Reform (Endüstrileşme Öncesi yy) Aydınlanma Döneminde Eğitim Osmanlı Eğitim Sistemi Sıbyan Mektepleri Medreseler Rüşdiyeler İdadiler Sultaniler Darülfünun Cumhuriyet Döneminde Eğitim Tevhid-i Tedrisat (Öğretimi Birleştirme Kanunu - 3 Mart 1924) Üniversite Reformu (1933) Köy Enstitüleri Eğitim Anlayışlarında Yeni Yönelimler Küreselleşme ve Eğitim Öğrenci Odaklı Eğitim Anlayışı Yapılandırmacı Eğitim Anlayışı Çevre Eğitimi İnsan Hakları Eğitimi Özet Değerlendirme Soruları Kaynaklar Bölüm EĞİTİMİN BİLİMSEL TEMELLERİ VE ARAŞTIRMA YÖNTEMLERİ (ss: ) Giriş Bilim Bilimin Amacı ve İşlevleri Bilimsel Bilgi Bilimsel Yöntem Bilimsel yönteme ilişkin eleştiriler Araştırma Araştırmanın Temel Kavramları

11 İçindekiler xi Bilimsel Araştırma Türleri, Yaklaşımları ve Modelleri Bilimsel Araştırma Türleri Temel (Kuramsal) Araştırmalar Uygulama Araştırmalar Betimsel (Tanımlayıcı) Araştırmalar Bilimsel Araştırma Yaklaşımları Nicel Araştırma Nitel Araştırma Bilimsel Araştırma Modelleri Tarama Modeli Deneme Modeli Bilimsel Araştırmalarda Veri Toplama Teknikleri Bilimsel Araştırma Eğitimi Bilimsel Araştırmanın Aşamaları Araştırma Probleminin Belirlenmesi Kaynakların taranması Araştırmanın Amacı Araştırmanın Önemi Sayıltılar Sınırlılıklar Tanımlar Kuramsal Çerçeve Yöntem Araştırmanın modeli Evren ve örneklem Verilerin toplanması Veri toplama araçları /teknikleri Verilerin analizi Bulguların Yorumlanması Tartışma, Sonuç ve Öneriler Araştırmanın Raporlaştırılması Araştırmanın Başlığı Özet Değerlendirme Soruları Kaynaklar

12 xii Eği m Bilimine Giriş 10. Bölüm TÜRK EĞİTİM SİSTEMİNİN YAPISI VE ÖZELLİKLERİ (ss: ) Giriş Türk Milli Eğitiminin Amaçları Genel Amaçlar Özel Amaçlar Türk Milli Eğitiminin Temel İlkeleri Türk Eğitim Sisteminin Genel Yapısı Örgün Eğitim Okul Öncesi Eğitim İlköğretim Ortaöğretim Yükseköğretim Yaygın Eğitim Türk Milli Eğitim Bakanlığının Örgüt ve Yönetim Yapısı Tarihsel Gelişim Mevcut Durum Bakanlık Makamı Bakanlık Hizmet Birimleri Talim ve Terbiye Kurulu Başkanlığı ve Milli Eğitim Şûrası Taşra ve Yurtdışı Teşkilatı ile Çalışma Grupları Özet Değerlendirme Soruları Kaynaklar Bölüm EĞİTİM SİSTEMİNDE ÖĞRETMENİN ROLÜ VE ÖĞRETMENLİK MESLEĞİ (ss: ) Giriş Eğitim Sistemi ve Öğretmen Bir Meslek Olarak Öğretmenlik Öğretmenliğin Meslekleşmesinin Koşulları Türkiye de Öğretmenliğin Meslekleşmesi Öğretmenliğin Meslekleşmesini Engelleyen Uygulamalar Öğretmen ve Nitelikleri Öğretmenlik Mesleği Genel Yeterlikleri Kişisel ve Meslekî Değerler - Meslekî Gelişim Öğrenciyi Tanıma

13 İçindekiler xiii Öğretme ve Öğrenme Süreci Öğrenmeyi, Gelişimi İzleme ve Değerlendirme Okul, Aile ve Toplum İlişkileri Program ve İçerik Bilgisi Özet Değerlendirme Soruları Kaynaklar Bölüm ÖĞRETMEN YETİŞTİRME ALANINDAKİ UYGULAMALAR VE GELİŞMELER (ss: ) Türkiye de Öğretmen Yetiştirme Sisteminin Dünü ve Bugünü Okulöncesi Eğitim Kurumlarına Öğretmen Yetiştirme İlkokullara Öğretmen Yetiştirme İlköğretmen Okulları İki Yıllık Eğitim Enstitüleri Köylere Öğretmen Yetiştirme Köy Muallim Mektepleri Köy Eğitmen Kursları Köy Enstitüleri Ortaokullara Öğretmen Yetiştirme Liselere Öğretmen Yetiştirme Eğitim Fakültelerinde Öğretmen Yetiştirme Öğretmen Yeterlilikleri Öğretmen Yetiştirmede Yeni Uygulamalar Mikro Öğretim Eylem Araştırması Günlük Tutma Gözlem Çeşitli Ülkelerde Öğretmen Yetiştirme Amerika Birleşik Devletleri nde Öğretmen Yetiştirme Rusya da Öğretmen Yetiştirme Fransa da Öğretmen Yetiştirme Almanya da Öğretmen Yetiştirme Japonya da Öğretmen Yetiştirme İran da Öğretmen Yetiştirme Türkiye de Öğretmen Yetiştirme Sorunları Özet Değerlendirme Soruları Kaynaklar

14 1. BÖLÜM EĞİTİMİN TEMEL KAVRAMLARI Doç. Dr. Kürşad YILMAZ Dumlupınar Üniversitesi Eğitim Fakültesi Eğitimden sorumlu makamlar çocuklara, ruhları kurtarılacak insanlar olarak bakmıyorlar. Onlar, çocukları gösterişli ve heybetli sosyal planlarının ham maddesi olarak görüyorlar; geleceğin fabrika işçileri, savaşın süngüleri ya da bunların benzerleri olarak. Her öğrencinin, kendi hakları ve kişiliği olan, başlı başına bir amaç oluşturduğunu göremeyen; onları sadece bul-yap bilmecesinin bir parçası, taburunun bir eri, devletin bir vatandaşı sayan kimseler, eğiticilik yapmaya elverişli değildir. İnsan kişiliğine saygı, her sosyal problemde, ama özellikle eğitimde bilgeliğin ilk koşuludur (Russell, 1995). Giriş Eğitim, insanoğlunun doğumundan ölümüne kadar hayatının her alanını etkileyen bir süreçtir. Çünkü insanlar ölüme kadar sosyal bir öğrenme faaliyeti içindedir. Bu anlamda eğitim hem bireyi hem de bireyler aracılığı ile toplumu dönüştürmektedir. Bundan dolayı eğitim toplumların geleceğinin belirlenmesinde çok önemli bir yere sahiptir. Bu durum ise eğitimi, üzerinde en çok durulan ve tartışılan konulardan biri haline getirmektedir. Son yıllarda tartışmaların merkezinde eğitimin egemen güçlere hizmet etmesi ile ilgili çok yoğun eleştiriler yer almaktadır. Bu eleştirilerde eğitimin eşitsizlikleri meşrulaştırdığı, hiyerarşik ve otokratik bir sistemin devamını sağladığı ileri sürülmektedir (Giroux ve McLaren, 1989; Giroux, 1994; Toku, 1996; Spring, 1997; Freire, 1998; Turan, 2000; Yılmaz, 2009). Bu eleştirilerin temelinde eğitimin bireysel amaçlarının ihmal edilerek toplumsal amaçlarının daha fazla önemsenmesi gerçeği yatmaktadır. Ancak eğitimin bireysel ve toplumsal amaçlarından biri diğerine feda edilebilecek durumda değildir. Bireysel ve toplumsal amaçlar birlikte düşünülmeli, toplumun devamının sağlanmasına çalışılması kadar dönüştürülmesine de çalışılmalıdır.

15 2 Eği m Bilimine Giriş Bu bölümde, eğitim ile ilgili kavramların tanımlanması ve genel bir giriş yapılması amacı ile ilk önce eğitim kavramı tanımlanmış sonra, formal eğitim, informal eğitim, örgün eğitim ve yaygın eğitim kavramları açıklanmıştır. Daha sonra kültür, kültürleme, kültürlenme, kültürleşme, sosyalleşme, öğretim, eğitim programı, öğretim programı, ders programı, örtük program, okul yönetimi, okul yöneticisi, sınıf yönetimi, müfettiş gibi eğitimle ilgili temel kavramlar kısaca açıklanmıştır. Son olarak eğitim bilimleri ve eğitim bilimlerinin alt disiplinleri ile ilgili açıklamalara yer verilmiştir. Eğitim Eğitim kelime olarak, çocukların ve gençlerin toplum yaşayışında yerlerini almaları için gerekli bilgi, beceri ve anlayışları elde etmelerine, kişiliklerini geliştirmelerine okul içinde veya dışında, doğrudan veya dolaylı yardım etme, terbiye (Türk Dil Kurumu [TDK], 2005) gibi anlamlara gelmektedir. Eğitim ile ilgili birçok tanım yapılmaktadır. Eğitim uzun zamandan beri, bireyin davranışlarında kendi yaşantısı yoluyla ve kasıtlı olarak istendik değişme meydana getirme süreci (Ertürk, 1993) olarak tanımlanmaktadır. Yine benzer bir tanımda Demirel (1999) eğitimi, bireyde kendi yaşantısı ve kasıtlı kültürleme yoluyla istenilen davranış değişikliğini meydana getirme süreci olarak tanımlamıştır. Eğitim, insanları belli amaçlara göre yetiştirme süreci (Fidan, 1985); bireyin topluma yararlı hale getirilmesi (Küçükahmet, 2001); bir ülkenin istenilmeyen durumdan istenilen duruma getirilmesi (Bilen, 2002); bireyin yaşadığı toplumda uygulama değeri olan yetenek, yöneliş ve diğer davranış örüntülerini kazandığı süreçler toplamı (Demirel ve Kaya, 2007) gibi farklı şekillerde de tanımlanabilmektedir. Bu tanımların ortak özellikleri, eğitimin süreç olması, bireyin kendi yaşantılarının merkezde olması, davranış değişikliği sağlanmaya çalışılması, davranış değişikliklerinin istendik yönde olması ve kültür aktarım süreci olmasıdır. Bu tanımlar geleneksel eğitim anlayışını yansıtmaktadır. Çünkü geleneksel anlamda eğitim, kültürel birikimin kuşaktan kuşağa aktarımı olarak tanımlanmaktadır. Böylelikle kültürel sürekliliğin sağlanabileceği düşünülmektedir (Şişman ve Turan, 2001). Bu anlamda geleneksel eğitim, kültür aktarım sürecidir, eğitici ve bilgi odaklıdır, disipline edicidir, sadece bilişsel alanla sınırlıdır, davranış değiştirme amaçlıdır, yetişkinleri istediği doğrultuda alışkanlık geliştirmektedir, ezbercidir, yarışmacıdır; geleneksel eğitimde önceden belirlenmiş amaçlar vardır, bireysel farklılıklar önemli değildir. Sonuç olarak öğretmen bilginin tek kaynağı, öğrenci ise edilgen alıcısıdır. Ancak günümüzde eğitimden ya da okuldan beklenen, bireylerin davranışlarında istendik değişme oluşturulması değildir. Günümüzde eğitimden, bireylerin gereksinimlerine duyarlı olması ve sahip olduklarını ortaya çıkarması ve geliştir-

16 Eği min Temel Kavramları 3 mesi beklenmektedir. Bu anlamda okul, bilginin sürekli olarak yeniden üretildiği, öğretmen ve öğrencinin de bilginin üretilmesi sürecinde aktif rol üstlendiği bir kurumdur (Şişman ve Turan, 2001). Buna göre bilgi toplumunda eğitim, bireyin doğuştan getirdiği gizil güçlerini ortaya çıkarma ve bunları yeteneğe dönüştürme süreci (Karslı, 2003) olarak tanımlanabilir. Bu bağlamda eğitimin temel amacı, insanları sürekli değişen koşullara yeniden uyarlamak ve içinde bulundukları sosyal, politik ve ekonomik koşulları dönüştürmeye çalışmaktır (Şişman ve Turan, 2001). Sonuç olarak bilgi toplumunda eğitim ve okul toplumsal dönüşümün merkezi olarak görülmektedir. Görüldüğü gibi geleneksel eğitim tanımı ile bilgi toplumunda eğitim kavramları temel noktalarda birbirinden ayrılmaktadır. Geleneksel eğitim tanımı istendik değişikliklere vurgu yaparken, bilgi toplumunda eğitim bireyin gizil güçlerine ve kendi gereksinimlerine vurgu yapmaktadır. Geleneksel eğitim anlayışının ortaya çıktığı sanayi toplumunun itici gücü makine, temel fonksiyonu işgücü iken bilgi toplumunun itici gücü bilgi, temel fonksiyonu ise beyin gücüdür (Özden, 2005). Geleneksel eğitim pozitivist paradigmanın etkisiyle ölçülebilir ve gözlemlenebilir davranış değişikliğine vurgu yaparken, çağdaş eğitim, bilişsel ve yapılandırmacı kuramların paralelinde zihni işleme sürecine odaklanmaktadır. Bu anlamda günümüzde; düşünen, yaratan, sorun çözen, eleştirel düşünebilen, araştırmacı, sorgulayıcı, öğrenmeyi öğrenmiş, soru soran, anlam çıkarabilen, analiz ve sentez yapabilen, yani kısaca bilgiyi keşfedebilen bireylere gereksinim duyulmaktadır. Eğitimin amaçlarını; 1) Bireysel amaç ve işlevler, 2) Sosyal-insani amaç ve işlevler, 3) Kültürel amaç ve işlevler, 4) Politik amaç ve işlevler, 5) Teknik-ekonomik amaç ve işlevler ve 6) Eğitsel amaç ve işlevler, başlıkları altında toplamak mümkündür. Kitabın izleyen bölümlerinde bu amaçlar ayrıntılı olarak incelendiğinden burada ayrıntılı bilgi verilmemiştir. Formal Eğitim Formal eğitim, amaçlı olarak, uzman kişilerin rehberliğinde, belirlenmiş bir mekânda, önceden hazırlanmış program çerçevesinde, planlı ve programlı olarak, öğretim yoluyla gerçekleştirilen etkinlik (Yavuz, 2004) olarak tanımlanabilir. Bu anlamda formal eğitimin temel özelliği, amaçlı, programlı ve planlı olmasıdır. Okullarda verilen eğitim formal eğitim kapsamındadır. İnformal Eğitim İnformal eğitim, doğal ortamında yaşam içerisinde kendiliğinden oluşan, belirli bir amaç ve plan dâhilinde olmayan, uzman kişiler tarafından gerçekleş-

17 4 Eği m Bilimine Giriş tirilmeyen, olumlu yanları ile birlikte olumsuz yanları da olan, eğitimin gerçekleştiği belirli bir mekân olmadan oluşan kültürlenme sürecidir (Yavuz, 2004). Bu tür öğrenme etkinlikleri, ailede, sokakta, işyerinde, okulda, arkadaş gruplarında kendiliğinden meydana gelmektedir. Çocukların oyun oynarken aynı zamanda yardımlaşma, iş bölümü yapma, dayanışma, kurallara uyma gibi özellikleri kazanması; köy hayatında yetişen bir gencin günlük yaşamda çiftçilik, hayvancılık gibi işleri öğrenmesi; öğretmen adaylarının eğitim fakültelerindeki hocalarını gözleyerek onların ders işleme tarzlarını kazanmaları buna örnek olarak verilebilir. Örgün Eğitim Örgün eğitim, belirli bir yaş grubundaki bireylere, daha önceden belirlenmiş amaçlara uygun olarak hazırlanmış eğitim programlarıyla okulda gerçekleştirilen eğitimdir. Okulöncesi eğitim, ilköğretim, ortaöğretim ve yüksek öğretim kurumlarında gerçekleştirilen eğitim örgün eğitim kapsamındadır. Yaygın Eğitim Yaygın eğitim, örgün eğitim sistemine hiç girmemiş, herhangi bir kademesinden ayrılmış, herhangi bir kademesinde bulunan ya da örgün eğitimi tamamlamış bireylere bilgi, beceri ve davranış kazandırmak ya da mevcut bilgi, beceri ve davranışları geliştirmek amacıyla örgün eğitimin yanında ya da ondan ayrı olarak, bireylerin ilgi, istek ve yeteneklerine uygun olarak verilen eğitim olarak tanımlanabilir. Yaygın eğitim denildiğinde akla gelen kavramlar, halk eğitimi, çıraklık eğitimi ve hizmet içi eğitim kavramlarıdır. Eğitim, formal eğitim, informal eğitim, örgün eğitim ve yaygın eğitim kavramları arasındaki ilişkiyi Şekil 1.1 deki gibi göstermek mümkündür. EĞİTİM İnformal Eğitim Formal Eğitim Örgün Eğitim Yaygın Eğitim Şekil 1.1. Eğitim, Formal Eğitim, İnformal Eğitim, Örgün Eğitim ve Yaygın Eğitim

18 Eği min Temel Kavramları 5 Halk Eğitimi Halk eğitimi, zorunlu eğitim kapsamı dışına çıkmış ve asıl uğraşı alanı okula gitmek olmayan kişilerin yaşamlarının herhangi bir döneminde gereksinim duyacakları bilgi ve becerileri kazandırmak amacıyla düzenlenen eğitimdir (Yavuz, 2004; Demirel ve Kaya, 2007). Türkiye de halk eğitimi etkinliklerinin büyük bir kısmı Halk Eğitim Merkezlerince yürütülmektedir. Bazı belediye ya da sivil toplum kuruluşlarınca verilen eğitimler ve açılan kurslar da bu kapsamdadır. Son yıllarda halk eğitimi kavramı ile ilgili kavramlardan biri de yaşamboyu öğrenim kavramıdır. Avrupa Birliği, Mart 2001 de Stockholm de yaptığı toplantıda yaşamboyu öğrenimi; bilgi, beceri ve yeterliliği arttırmak amacıyla, kişisel, toplumsal ve istihdam perspektiflerinde yaşam boyu süren tüm öğrenim aktiviteleri olarak tanımlanmaktadır (Akkoyunlu, 2008). Yaşamboyu öğrenim, kişisel ve sosyal amaçlı öğrenimle birlikte çalışma amaçlı öğrenimi de kapsamakta ve resmi eğitim sistemlerine ilişkin pek çok alanda yer almaktadır. Bu anlamda yaşamboyu öğrenme, çocukluktan emekliliğe kadar sürekli öğrenmeyi ifade eden bir kavramdır. Çıraklık Eğitimi Çıraklık eğitimi, yetkili otoritelerce kabul edilmiş çıraklık standartlarına göre düzenlenmiş çırak ya da kanuni vasisi ile işveren yetkili temsilcisi tarafından imzalanmış bir çıraklık sözleşmesi esaslarına göre, mesleğin gerektirdiği bilgi, beceri ve iş alışkanlıklarını çırakta, ilke olarak iş içerisinde geliştirme sürecidir (Alkan, Doğan ve Sezgin, 1996). Sekiz yıllık kesintisiz zorunlu eğitim uygulamasından sonra çıraklık eğitimi, ilköğretimi bitirdikten sonra ortaöğretime devam etmeyen kişilerin eğitimini kapsamaktadır. Bu süreçteki kişilerin eğitiminin kuramsal yönü Mesleki Eğitim Merkezlerinde, pratik yönü ise işyerlerinde gerçekleştirilmektedir. Çıraklık eğitimi bu yönü ile yaygın eğitim dışında değerlendirilebilir. Hizmet İçi Eğitim Hizmet içi eğitim, özel ve tüzel kişilere ait işyerlerinde belirli bir maaş ya da ücret karşılığında işe alınmış ve çalışmakta olan bireylerin görevleri gereği bilgi, beceri ve tutumları kazanmalarını sağlamak üzere yapılan eğitimdir (Taymaz, 1997). Milli Eğitim Bakanlığı nın öğretmenlere Yapılandırmacı Eğitim Anlayışı konusunda eğitim vermesi ya da bir kurumun kullanacağı yeni paket programları çalışanlarına tanıtması ve kullanımını göstermesi örnek olarak verilebilir.

19 6 Eği m Bilimine Giriş Kültür Kültür, en geniş anlamı ile farklı insan topluluklarının sahip olduğu farklı yaşama biçimleridir (Morgan, 1998). Kültür, öğrenilen ve paylaşılan değerler, inançlar, davranış özellikleri ve semboller toplamıdır (Koçel, 2001; Sergiovanni, 2003). Bu anlamda kültür, toplumdaki değerler arasındaki ilişkiyi kapsayan, davranış biçimi, rol ve standartları kapsayan bir kavramdır (Ertürk, 2000). Erkal (1982) bu özellikleri de göz önünde bulundurarak kültürün, bilgiyi, sanatı, ahlakı, hukuku, örf ve adetleri kapsamakla birlikte, insanın toplumun bir üyesi olması dolayısıyla kazandığı diğer bütün kabiliyet ve alışkanlıkları da içine alan bir bütün olduğunu belirtmiştir. Güvenç (1999) ise kültürü, bir toplumun üyesi olarak, insanoğlunun öğrendiği bilgi, sanat, gelenek, görenek ve benzeri alışkanlıkları içine alan karmaşık bir bütün olarak tanımlamaktadır. Tanımlarda da görüldüğü gibi kültür, öğrenilebilen, saklanıp korunabilen, eğitim ve diğer yollarla yeni kuşaklara aktarılabilen, toplumsal hayat ile ilgili her türlü öğeyi içiren, bir bütünlük içinde yer alan, birbirine bağlı ve bağımlı özelliklerden (değerler, normlar, semboller, gelenekler, görenekler gibi) oluşan, büyük ölçüde gözle görülmeyen ve elle tutulamayan bağlardan oluşan karmaşık bir bütündür (Yılmaz, 2008). Kültürleme İnsanların doğumundan ölümüne kadar toplumun istek ve beklentilerine göre etkilenmesi ve değiştirilmesidir (Güvenç, 1999). Çocuğa anadilinin öğretilmesi kültürlemedir. Kültürlüme temelde üç farklı şekilde ortaya çıkmaktadır. Zoraki Kültürleme: Kültürel değerlerin bireye zorla kabul ettirilmesi sürecidir. Tek yönlü kültürleme söz konusudur. Buna asimilasyon da denilmektedir. Gelişigüzel Kültürleme: Kültürel değerlerin gelişigüzel yolla bireye kazandırılması sürecidir. Kültürün asıl öğelerinden değil, kulaktan dolma bilgilerle, tesadüfen ortaya çıkan kültürleme seklidir. Sağlıksız bir kültürleme şeklidir. Çünkü çoğu zaman hurafelere dayanmaktadır. Dini bilgileri, cinsel bilgilerin akran grupları içinde gelişigüzel bir şekilde öğrenilmesi örnek olarak verilebilir. Kasıtlı Kültürleme: Kültürel değerlerin planlı ve maksatlı bir şekilde bireylere aktarılması sürecidir. Bu tür kültürleme formal eğitimce yapılmaktadır (Yılmaz, 2008). Kültürlenme Kültürlenme, belli bir toplumun alt kültürlerinden ya da farklı toplumlardan kopup gelen insan ve grupların buluşması ve bu etkileşim süreci sonunda, asıl kültür ve alt kültürlerde bulunmayan yepyeni bir senteze varılması ya da ulaşılmasıdır (Güvenç, 1999). Köyden büyük kente göç eden bir bireyin, kendi bölgesine özgü kültürel öğeleri ve kentte karşılaştığı yeni kültürel öğeleri kendinde birleştirmesi

20 Eği min Temel Kavramları 7 buna örnek olarak verilebilir. Bu anlamda öğrencinin üniversitede öğrenim görmesi kasıtlı kültürleme olduğu gibi, kültürlenmeye de örnek olarak verilebilir. Kültürleşme Kültürleşme, kültürel yayılma süreciyle gelen maddi ve manevi öğelerle, başka kültürlerden insan ve grupların, belli bir kültüre girmesi ve karşılıklı etkileşim sonucu her ikisinin de değişmesidir (Güvenç, 1999). Yurtdışında yaşayan Türk vatandaşların yaşadıkları ülkelerin yaşam tarzına ayak uydurmaları ya da bu ülkelerdeki kişilerin Türk vatandaşlarından etkilenmeleri buna örnek olarak verilebilir. Ayrıca, şiş kebap, döner gibi yiyeceklerin Avrupa ülkelerinde yer alması ya da Amerikan McDonalds hamburgerinin yanı sıra ekmek arası dönerin yaygın olarak kullanılması da kültürleşmeye örnek olarak verilebilir (Demirel ve Kaya, 2007). Sosyalleşme Wiener (1982) sosyalleşmeyi, grupça paylaşılan değer, inanç ve dünyayı algılama biçimlerinin birey tarafından içselleştirilmesi olarak tanımlamaktadır (Akt: Balay, 2000a, 2000b). Bu anlamda sosyalleşme bireylerin, bir grup ya da topluma ait olma ile ilgili bilgileri kazanması ve bireyin grup ya da topluma uyumunun sağlanması olarak görülebilir. Eğitimsel olarak sosyalleşme ise, insanların içinde yer alacakları toplum, topluluk ve grupların üyeliğine hazırlanma süreci (Şişman, 2007) olarak tanımlanabilir. Bireylerin sosyalleşmesinde aile, arkadaş grupları, eğitim kurumları, iş yerleri, siyasal örgütler, dini kurumlar, sivil toplum kuruluşları, iletişim araçları gibi birçok kurum ve faktör etkilidir. Ancak kuşkusuz bunlar arasında en önemli sosyalleşme aracı eğitimdir. Öyle ki Durkheim, eğitim ile sosyalleşme kavramlarını eşanlamlı ve birbirine benzer süreçler olarak görmektedir (Şişman, 2007). Bu anlamda Durkheim eğitimi, sosyal olmayan neslin sosyalleştirilmesi olarak görmektedir. Okul, toplumun kültürünün aktarılması, geliştirilmesi ve değiştirilmesi; kişinin topluma hazırlanması; toplumun norm, değer ve kurallarının kazandırılması gibi konularda en önemli sosyalleştiricidir. Öğretim Eğitim ve öğretim kavramları sık sık karıştırılan ve çoğu kez birbirinin yerine kullanılan kavramlardır. Ancak bu iki kavram birbirinden farklıdır. Kelime olarak öğretim, belli bir amaca göre gereken bilgileri verme işi, tedris, tedrisat, talim; öğrenmeyi kolaylaştıracak etkinlikleri düzenleme, gereçleri sağlama ve kılavuzluk etme işi (TDK, 2005) olarak tanımlanmaktadır.

21 8 Eği m Bilimine Giriş Bireyin yaşam boyu süren eğitiminin okulda planlı ve programlı olarak yürütülen kısmı bireyin öğretimini oluşturmaktadır. Bu durum birey açısından öğrenim olarak nitelendirilebilir. Eğitim ise zaman ve mekân yönünden kapsamlı, sürekli ve çok boyutludur. Eğitimde bilgi vermek de dâhil her türlü yaşantı üzerinde durulmaktadır (Varış, 1994). Görüldüğü gibi eğitim kavramı öğretim kavramından daha kapsamlı bir kavramdır. Eğitim her yerde olabilir, öğretim okul gibi belli ortamlarla sınırlıdır; eğitim süreklidir, öğretim planlanan zaman dilimiyle sınırlıdır; eğitim, öğretimi de içerir, öğretim, eğitimin planlı-programlı kısmını oluşturmaktadır. Bilgi toplumunda öğretim, bireyin yeteneklerini kendi kapasitesi oranında geliştirme süreci (Karslı, 2003) olarak tanımlanmaktadır. Öğretim ile ilgili önemli kavramlardan biri de öğrenmedir. Öğrenmenin tüm psikologlarca kabul edilmiş bir tanımı olmamasına rağmen genel olarak öğrenme 1 ise bir süreçtir ve davranışta ya da potansiyel davranışta, yaşantılar ya da tekrarlar yoluyla göreli olarak kalıcı bir değişikliğin oluşması (Morris, 2002) şeklinde tanımlanabilir. Gagne ise öğrenmeyi, çevresel değişiklikler nedeniyle bireyin duygu, düşünce ve ifadesinde meydana gelen değişme olarak tanımlamaktadır (Akt: Ekici, 2001). Bu anlamda öğrenme, tekrar ve yaşantılar sonucu davranışlarda meydana gelen oldukça kalıcı izli değişiklikler olarak tanımlanabilir. Eğitim Programı Eğitim programı, öğrenene, okulda ve okul dışında, planlanmış etkinlikler yolu ile sağlanan öğrenme yaşantıları düzeneği (Demirel, 1997) olarak tanımlanmaktadır. Varış ise (1994) eğitim programını, bir eğitim kurumunun çocuklar, gençler ve yetişkinler için sağladığı, milli eğitimin ve kurumun amaçlarının gerçekleştirilmesine dönük tüm etkinlikleri kapsayan bir bütün olarak tanımlamıştır. Eğitim programlarının, hedef, içerik, öğretme-öğrenme süreci ve değerlendirme olmak üzere dört temel unsuru vardır. Öğretim, ders dışı kol faaliyetleri, özel günlerin kutlanması, geziler, kısa kurslar, rehberlik faaliyetleri, sağlık gibi hizmetler ve işlevler bu çerçeve içine girmektedir (Varış, 1998). Öğretim Programı Öğretim programı, eğitim programının içinde yer almakta ve öğrenme öğretme süreçleri ile ilgili tüm etkinlikleri kapsamaktadır (Çubukçu, 2008). Öğretim programı, içinde ağırlık taşıyan belli derslerden oluşan, bir kısım okullarda beceri ve uygulamaya ağırlık veren, bilgi ve becerilerin eğitim programının amaçları doğrultusunda planlı bir biçimde kazandırılmasına dönük programdır (Varış, 1998). 1 Öğrenme konusu Bölüm 5 te ayrıntılı olarak incelenmektedir.

22 Eği min Temel Kavramları 9 Eğitim hedeflerine ulaşmak için yapılacak etkinlikler dizgesine eğitim programı denirken, bir dersin okulda ve okul dışındaki öğretimi ile ilgili tüm etkinliklerin yapıldığı programa ise öğretim programı denmektedir (Duman, 2008). Ders Programı Öğretim programlarında yer alan derslerin ve etkinlik alanlarının, eğitimin amaçları ile ilişkili özel amaçlarını gerçekleştirmeleri için öğretim ilkelerini, konuların alt kategorilerini, değerlendirme esaslarını içeren, eğitim-öğretim programlarındaki esasları öğrenci davranışına dönüştüren programdır (Varış, 1998). Örtük Program Örtük program, resmi programda belirtilen amaç ve faaliyetlerin dışında, öğrenme-öğretme süreci içerisinde ortaya çıkan bilgi, fikir ve uygulamalar sonucu öğrencilerin ulaştıkları nitelikler (Yüksel, 2004) olarak tanımlanabilir. Örtük program, ders içinde ya da dışında, yaşantılar yoluyla kazandırılan; toplumun görüş, ahlaki inanış, değer, norm ve ilkelerine uygun etkinlik ve uygulamalardır. Bu anlamda örtük program, okulun öğrencilere dolaylı olarak öğrettiklerini içermektedir. Örtük program, okul yöneticilerinin ve öğretmenlerin davranışları, yaklaşımları, inançları, değer yargıları, okul atmosferinin niteliği, okul içi ortamın öğrencilere sağladığı etkileşim örüntüsü, okul içi yazılı olmayan kurallar, rutinler, disiplin, otoriteye itaat etme gibi daha birçok tutum ve etkenle yürürlüktedir (Çubukçu, 2008). Okul Yönetimi ve Yöneticisi Okul yönetimi, eğitim yönetiminin sınırlı bir alana uygulanmasıdır (Taymaz, 1997; Bursalıoğlu, 2000). Okul yönetiminin amacı, okuldaki tüm kaynakları etkili bir şekilde kullanarak okulun amaçlarını gerçekleştirmektir. Okul yöneticisi ise, okulun amaçlarına ulaşması için gerekli insan ve madde kaynaklarının en verimli biçimde kullanılmasından sorumlu olan kişidir (Erden, 1998). Günümüzde okul yöneticileri daha çok birer öğretim lideri olarak görülmektedir. Genel olarak öğretim liderliği, okul müdürü, öğretmen ve denetçilerin, okulla ilgili bireyleri ve durumları etkilemede kullandıkları güç ve davranışları ifade etmektedir (Şişman, 2002). Buna göre öğretim liderliği, okulda öğretmen, öğrenci ve öğretim programı, öğrenme ve öğretme süreçleri ile ilgilenmeyi gerekli kılmaktadır (Gümüşeli, 2001). Yapılan farklı tanımlar incelendiğinde, genel olarak öğretim lideri, öğretmen, öğrenci ve velilerle birlikte, ortak amaç doğrultusunda öğretimin niteliğini artırmak ve olumlu bir öğrenme iklimi oluşturmak için yol gösteren lider olarak tanımlanabilir (Demir, 2008).