Beslenme İle İlgili Kavramlar ÇOCUK GELİŞİMİ ÖN LİSANS PROGRAMI ÇOCUK BESLENMESİ. Öğr. Gör. Halil İbrahim ERTUĞ

Transkript

1 ÇOCUK GELİŞİMİ ÖN LİSANS PROGRAMI ÇOCUK BESLENMESİ Öğr. Gör. Halil İbrahim ERTUĞ 1

2 Ünite: 1 BESLENME İLE İLGİLİ KAVRAMLAR Öğr. Gör. Halil İbrahim ERTUĞ İçindekiler 1.1. BESLENME NEDİR? BİR BİLİM DALI OLARAK BESLENME Beslenmenin Amacı: Beslenme: Dengeli Beslenme: Yetersiz Beslenme: BESLENME VE SAĞLIK İLİŞKİSİ TOPLUMDA BESLENME SORUNLARININ BAŞLICI NEDENLERİ Besin Üretimi Dağıtımı ve Teknolojisindeki Bilgi Eksiklikleri Satın alma gücü yetersizlikleri Sosyo ekonomik ve kültürel etmenler Aile yapısı Kirlilik BESLENME İLE İLGİLİ TEMEL KAVRAMLAR KAYNAKÇA

3 1.1. BESLENME NEDİR? Beslenme insanın büyümesi sağlıklı ve üretken olarak uzun süre yaşamasıiçin gerekli besin öğelerinin sindirim yolu ile vücuda alınıp kullanılmasıdır BİR BİLİM DALI OLARAK BESLENME Beslenmede esas olan besin öğelerinin türleri, miktarları, özellikleri ve vücut çalışmasındaki görevlerini, Besinlerin birleşimi, fiziksel ve kimyasal özellikleri, üretimden tüketime değin uygulanan işlemlerin besin kalitesine etkilerini, Değişik yaş, cinsiyet, çalışma ve özel sağlık durumları olan birey ve/veya gruplar için en uygun beslenme planlarının yapılmasını, inceler (Akşit 1991) Beslenmenin Amacı: Bireyin yaşı, cinsiyeti ve içinde bulunduğu fizyolojik ortama göregerekli olan besin öğelerinin yeterince alınmasıdır. (Akşit 1991) Beslenme: Organizmanın yaşamını sürdürebilmesi için gereken enerjinin beslenme ile karşılanması demektir Dengeli Beslenme: Enerjinin yanısıra, vücudumuzun gereksinim duyduğu diğer tüm besinöğelerinin de gerektiği kadar alınmasıdır Yetersiz Beslenme: Canlının fizyolojik gereksinimlerini karşılamaktan uzak olan beslenme türüdür. Yetersiz beslenme durumunda, fiziksel gelişme yanında beyin gelişimi, dolayısıyla, zeka da etkilenir. En çok büyüme çağındaki çocuklarda, gebe ve emziklilerde,ağır işlerde çalışanlarda sorun belirgin olarak gözlenebilir. (Akşit 1991) 1.3. BESLENME VE SAĞLIK İLİŞKİSİ Günümüzde beslenme ve sağlık ilişkisi bir çok bilimsel çalışma ile orta konulmuştur. Beslenme diyetimize göre yakın zamanda veya ileride bizi hangi hastalıkların beklediği ya da en azında o hastalıklara yakalanma ihtimali kestirilebilmektedir. Beslenme sonucu hangi organlarımızın sağlıklı bir şekilde çalışmasına devam edeceği,hangi organlarımızın yanlış beslenme yada yetersiz beslenme sonucu çalışmasına sağlıklı bir şekilde devam edemeyeceği artık öngörülebilmektedir. Hayatında su ihtiyacını yeterince karşılayamayan bir bireyin ilerleyen yaşalarda böbrek rahatsızlığına yakalanma riski ne kadar çok yüksekse, yine aynı şekilde yeterince kalsiyum vitamini almayan bir bayanda özellikle menopoz döneminden sonra kemik erimesi gibi bir sorunla karşılaşması riski de o kadar yüksektir. Elbette beslenme alışkanlığ ortaya çıkan bazı hastalıklada tek başına bir faktör kabul edilebilirken (marasmus, kuvaşiorkor) bazı rahatsızlıklarda ise ciddi tetikleyici yada artırıcı bir faktör olarak görülmektedir. Ortaya çıkan kalp krizinde yanlış beslenmenin yanında kişinin genetik yapısı, 3

4 ÇOCUK BESLENMESİ 1 psikolojik yapısı, tramvatik başadebilme gücü mutlaka etkili olmaktadır. Tüm bunlardan sonra sağlık nedir, nasıl tanımlanır devam edelim Dünya Sağlık Örgütü (D.S.Ö) Sağlık Yalnızca hastalık ya da sakatlığın olmayışı değil bedenen, ruhen ve sosyal yönden tam iyilik halidir( 1947) şeklinde tanımlamıştır. Sağlık başlıca üç öğeden oluşur. Bedensel Sağlık Ruhsal Sağlık Sosyal Sağlık Bedensel sağlık için; yeterli, amaca uygun, biyolojik olarak yararlanma oranı yüksek gıdaya gereksinimiz vardır. Bir binayı yaparken, tuğla, beton, tahta, kum ve bunun gibi yapı malzemelerinin tümüne ihtiyacımız olduğu gibi vücudumuz için de dengeli olmak koşuluyla, değişik türdeki tüm gıdaları almamız şarttır. (Akşit 1191) Eğer bunlardan biri eksik olursa tıpkı binanın zamanla yıkılmaya yüz tutacağı gib vücudumuzda olumsuz sağlık singelleri verecektir Yemek işlemi zorla yapılan veya yaptırılan bir işlem olmayıp, insanların arzu ettiği ve hoşlandığı bir olgudur. Bu açıdan, yemek yemek ruhsal doyum da sağlamakadır. Bazı kişilerin canları sıkıldığı zamanlarda gereksiz olarak devamlı yemek yemesi bunun başka bir açıdan görüntüsüdür (Akşit 1991) İnsanların sosyalleşmesinin ilk verisi olarak, çoğunlukla ateşi kullanarak gıdalarını pişirmeleri gösterilmektedir. Besin öğesinin hazırlanması sırasında yapılan yardım, tüketilmesi sırasındaki birliktelik ve paylaşım aslında bir sosyalleşme ürünüdür. 4

5 Bedensel sağlık için; yeterli, amaca uygun, biyolojik olarak yararlanma oranı yüksek gıdaya gereksinimiz vardır. Bir binayı yaparken, tuğla, beton, tahta, kum ve bunun gibi yapı malzemelerinin tümüne ihtiyacımız olduğu gibi vücudumuz için de dengeli olmak koşuluyla,değişik türdeki tüm gıdaları almamız şarttır. (Akşit 1991) Yapılan araştırmalar yetersiz ve dengesiz beslenen ülkelerdeki bebek ölüm oranları yeterli ve dengeli beslenen ülkelerdeki bebek ölüm oranlarından 10 kat daha fazla olduğunu ortaya koymuştur. Yine bir çok araştırma yetersiz ve dengesiz beslenmede hastalıklara yakalanma oranı ve hastakılıklara karşı direncinin oldukça düşük olduğu görülmüştür. Bir çok hastalığın yetersiz ve dengesiz beslenmeden kaynaklandığını artık bilmekteyiz. (şişmanlık, diyabet, kalp damar sorunları, raşitizm, kansızlık, osteoproz) Bunun yanında yetersiz beslenme yalnız fiziksel büyümeyi değil, zeka gelişimini de etkilemekedir. Bu konuda yapılan yayınlarda, hızlı büyüme döneminde yetersiz ve dengesiz beslenen çocuklar arasında, normal ve dengeli beslenenlere göre zeka geriliği oranının yüksek olduğu bildirilmiştir. Beslenme, işçinin üretim hızını etkileyen etmenlerin başında gelmektedir. Üretim içingerekli enerji sağlanamadığı zaman, işçi çalışmalarını kısıtlamakta ve daha az üretim yapmaktadır. Ayrıca, yetersiz ve dengesiz beslenme ile vücut direnci azalacağı için, işçi sık sık hastalanmakta ve bunun sonucu olarak iş gücü kaybı olmaktadır. Tüm bu olumsuzluklara ek olarak dikkatin azalmasına bağlı olarak iş kazalarının artması beklenmelidir. Eğitim ve öğretim ancak sağlıklı kişilerde yeterince yapılabilir TOPLUMDA BESLENME SORUNLARININ BAŞLICI NEDENLERİ Besin Üretimi Dağıtımı ve Teknolojisindeki Bilgi Eksiklikleri Besini gerektiğinden fazla kaynatarak C vitamini gibi birçok maddelerin tamamen kaybına neden olunabilir. Ayrıca ıspanakta demir oranı yüksektir, ancak vücudumuza alınan,faydalanabildiğimiz demir oranı düşüktür. Bu açıdan gıda teknolojisi iyi bilinmelidir. (Akşit 1991) Satın alma gücü yetersizlikleri Gelir düzeyi kısıtlı olan bir ailenin, en az masrafla dengeli beslenme yollarına başvurmaya çok özen göstermesi gerekir. Bunun için besinler konusunda bilgi düzeyinin yüksek olması şarttır. Örneğin; et pahalı bir gıda iken, aynı amaç yumurta ile sağlanabilir. Mercimek gibi tahıllarda protein oranı yüksektir. Bu yemeklere çok az katılacak hayvansal protein (kıyma gibi) sorunun çözümünde yararlı olmaktadır. Az bile olsa birçok gıdanın birlikte alınmasının yararları yüksektir Sosyo ekonomik ve kültürel etmenler. Ekonomik yapı, aile, çeşitli örf ve gelenekler, çevre, dini inanışlar, eğitim, gibi kültürel etmenler gıdanın temininden alımına kadar çeşitli kademelerde beslenmemize etki etmektedirler. İyi çiğneme veya hızlı, az çiğneyerek yutma bile beslenmemiz üzerinde birer etmendir. Gerçek olmayan inanışlar yüzünden küçük çocuklara yumurta, yoğurt gibi besinler verilmeyip, şekerli besinler (lokum 5

6 ÇOCUK BESLENMESİ 1 gibi) verildiği gözlenmektedir. Çocuk ishal olur korkusu ile yazın süt verilmemesinin nedeni sütün saklanma zorluğundandır. Ancak, yoğurt bu durumlarda rahatlıkla verilebilir. Ayrıca anne sütü ile birlikte ek gıda alan bir çocuğa yoğurt rahatlıkla verilebilir, çünkü yoğurdun çocuğun midesini bozduğu endişesi yersizdir Aile yapısı. Yukarıda belirtilmesine karşın, ailenin birey sayısı, bir sofrayı paylaşan kişilerin adedi ayrıca vurgulanması gereken bir olgudur Kirlilik. Çevremizdeki kirlilik giderek artan oranda önemlilik kazanmaktadır. Ayrıca, gıdalardaki katkı maddeleri önemli bir sorun olarak karşımızdadır. Besinlerin uygunsuz koşullarda hazırlanması, saklanması ve işlenmesi, gıdadan yararlanma oranını azalttığı gibi, zararlı öğelerin vücudumuza girmesine neden olmaktadır. Mikroplar, parazitler, zehirler gibi birçok maddenin alınmasına ve sağlığımızın bozulmasına bile neden olurlar BESLENME İLE İLGİLİ TEMEL KAVRAMLAR *Enzim: Vucutta sürekli tepkimeler (reaksiyonlar) olur. Besin öğeleri yakılır ve yıkılır gerekli olanlar yapılır. Canlılık bu kmyasal tepkimelerin belirli hızda ve dengeli olarak sürmesine bağlıdır.enzim kimyasal tepkimelerin belirli hızda olmasına yardımcı olan protein yapısındaki maddelerdir. Enzim kimyasal tepkimenin hızını arttıran yada başlatan yürüten kimyasal aracılardır, enzimler besin öğelerinin sindirimi için gerekli maddelerdir. (Osmanoğlu 2013) *Metabolizma: Hücre içinde sürekli değişiklikler olmaktadır. Hayatın sürmesi için hücre içinde oluşan bu değişikliklere metabolizma denir. *Katabolizma (yıkıcı metabolizma) Hücrenin çalıması için enerjiye ihtiyaç vardır. Bu enerji besin öğelerinin yıkılması ile elde edilir. Yani enerjinin açığa çıkması söz konusudur. *Anabolizma: Hücreye gelen besin öğeleri ve bunların yıkım ürünleri yeniden düzenlenerek hücrenin yapı maddelerini sentezler bu arada enerji kullanımına ihtiyaç duyulur. Bu olaya da anobolizma denir. Kalori: Beslenme biliminde enerji birimi olarak kabul edilir. (1 litrelik damıtılmış suyun sıcaklığını 15 dereceden 16 dereceye yükseltmek için harcanan ısı enerji miktarıdır.) Vucutta enerji harcanması üç şekilde olur. 1-Bazal Metabolizma: Yiyeceklerin sindirilmesinden sonra mutlaka dinlenme anında harcanan enerjidir. Bu enerji iç organların çalışması için kullanılır. (Sağlıklı ve yetişkin bir insan için bazal metabolizma için harcanan enerji 1200 kaloridir) Ancak bazı durumlarda bazal metabolizma hızı artar. (Osmanoğlu 2013) Bu durummlar Büyüme dönemi Gebelik Troid bezinin aşırı çalışması Vucut ısısı 1 derece yükselince bazal metabolizma hızı %7 oranında artar Ağır fiziksel hareketlerde Öfke, coşku, ve çok düşünme Uzun süren açlıkta bazal metabolizma hızı artar. 2-Fiziksel Aktiviteler Yapılan hareketin derecesi ve süresine göre enerji harcaması değişir Hafif fiziksel aktivitede %1 6

7 Orta fiziksel aktivitede %1-3 Ağır fiziksel aktivitede %5-8 oranında bir artma görülür 3-Yiyeceklerin termik etkisi: Yiyecekler yenildikten sonra metabolizma hızlanır. Karbonhidratlar ve yağlar sindirildiğinde %6 Proteinler sindirilirken bazal metabolizmada %30 artış söz konusudur. Normalde bu artış %10 olarak kabul edilebilir. Sindirim: Besinlerin vucüda alındıktan sonra emilebilir hale gelmeleri için geçirdikleri işlemdir. Sindirim ağızda başlar yutak, özafagus, mide, incebağırsak, sistemi oluşturan organlardır. (Osmanoğlu 2013) Emilim: Sindirime uğrayan besin öğelerinin ince bağırsa mukozasından kan dolaşımına ve lenf sistemine geçme sürecidir. Sindirim için enzim gereklidir. Besinler sindirim işlemi sonunda emilebilir, küçük parçalara ayrılır. Besin: Su ve besin öğelerinin oluşturduğu bileşiklerdir. Bütün besinler besin öğelerinin farklı oranlarda bir araya gelmelerinden oluşmuştur. Her besinde su ve diğer besin öğeleri farklı oranlarda bulunur. Et, süt yumurta birer besin öğesidir. Besin Öğesi Elementi: Besinlerin yapısında bulunan vücutta çok çeşitli görevleri olan moleküllerdir. Su protein- karbonhidrat A-B vitaminleri kalsiyum fosfor-demir-su birer besin öğesidir. Ve değişik oranlarda bir araya gelerek sütü oluşturur. (Osmanoğlu 2013) Protein Karbonhidrat Yağ Vitaminler Mineraller Su İnsan vücudu için gerekli besin öğeleridir 1.6. KAYNAKÇA Prof. Dr. M. Arif AKŞİT Beslenmeye Giriş Anadolu Üniversitesi Açıköğretim Yayınları )1991) Yrd. Doç. Dr. Gülhan SAMUR Vitaminler Mineraller ve Sağlığımız Sağlık Bak. Yayınları(2008) Öğretim Görevlisi Nurşen OSMANOĞLU Anne Ve Çocuk Beslenmesi Vize Yayıncılık (2013) 7