Selçuk Üniversitesi Ziraat Fakültesi Dergisi 21 (41): (2007) 42-50

Transkript

1 Selçuk Ünverstes Zraat Fakültes Dergs 21 (41): (2007) ŞANLIURFA İLİ HARRAN OVASINDA PAMUK ÜRETİMİNİN FONKSİYONEL ANALİZİ Yusuf ÇELİK 1 Zek BAYRAMOĞLU 2 1 Selçuk Ünverstes, Zraat Fakültes, Tarım Ekonoms Bölümü, Konya/Türkye 2 Ankara Ünverstes, Zraat Fakültes, Tarım Ekonoms Bölümü, Ankara/Türkye ÖZET Bu çalışmada, Şanlıurfa l Harran Ovasında pamuk üretmnde kullanılan grdlerle elde edlen verm arasındak lşk Cobb-Douglas üretm fonksyonuna göre analz edlmştr. Pamuk üretmnn fonksyonel analznn yapılmasının neden, pamuğun araştırma alanında en fazla yetştrlmes ve dğer taraftan üretmnde yoğun grd kullanılmasıdır. Çalışmanın temel verlern, bast tesadüf örnekleme yöntemne göre belrlenen 75 adet tarım şletmesnden anket yolu le elde edlen verler oluşturmuştur. Verler üretm dönemne attr. Yapılan fonksyonel analzde, dekara elde edlen vermle, nsektst kullanımı, sulama sayısı, nsan şgücü ve makne çek gücü kullanımı arasında anlamlı lşk bulunmuştur. Fonksyona at çoklu belrllk katsayısı R 2 = % 82,8 dr. Yapılan etknlk analznde nsektst kullanımının fazla, sulama sayısının az, şgücü ve makne çek gücünün se etkn kullanıldığı tespt edlmştr. Anahtar Kelmeler: Pamuk, Cobb-Douglas, Şanlıurfa Harran Ovası, FUNCTIONAL ANALYSIS OF COTTON İN THE HARRAN PLAİN OF ŞANLIURFA PROVİNCE ABSTACT In ths study, the regresson between nput and output n cotton producton was determnated by Cobb-Douglas producton functon n Harran plan, Şanlıurfa provnce. The cotton choosed as a subject because t was the most planted and also ntensve nput used product n the research area. The basc data were collected from 75 farms whch were sellected by stratfed random samplng method, and questonnares were appled on them. The data were cover the producton perod of As a result of functonal analyss yeld per decar, nsectsde use, rrgaton number, labour and machnery power were sgnfcant. The determnaton coeffcent was R 2 =% 82,8. Accordng to the analyss, nsectsde use was hgher than as t needs, the nımber of rrgaton was lesser than as t needs, labour force and machnery power were used effcently. Keywords; Cotton, Cobb-Douglas, Şanlıurfa Harran plan. GİRİŞ Ülkeler sahp oldukları sınırlı üretm faktörlern değşk üretm dalları arasında dağıtarak ekonomk faalyetlern sürdürürler. Sınırlı üretm faktörlern kullanarak üretm faalyet yürütülürken mkro bazda şletmelern karını, makro bazda ülkenn mll gelrn maksmum kılmak amaçlanır. Bu da ülkede üretm sektörler çn ayrılmış olan üretm faktörlernn etkn kullanımıyla mümkündür. Üretm faktörlernn etkn kullanımı se bell br hasılayı en düşük grd le elde etmek veya bell br mktarda üretm grds le en yüksek hasılayı elde etmekle gerçekleştrleblr (Erkuş vd., 1995). Ekonomk sektörlerden tarım sektörünün de ülke ekonomsne katkısının artırılablmes ve sektörde çalışanların refah düzeynn yükseltleblmes, tarım şletmelernn sahp oldukları doğal kaynaklar, emek ve sermaye gb üretm faktörlern etkn br şeklde kullanmalarına bağlıdır. Her üretm faalyetnde, üretm faktörlernn en uygun fyat le temn edlmes ve optmum şeklde kullanımı, hem doğal kaynakların sürdürüleblr kullanımını sağlamakta ve hem de malyetler düşürücü yönde etk yapmaktadır. Üretm faalyetnden elde edlecek karın artırılmasının br dğer yolu da üretlen mal ve hzmetlern y fyattan satılması veya katma değer yüksek ürünlere dönüştürülmesdr. Araştırma alanı olan Şanlıurfa İl Harran Ovası, Türkye de yürütülen bölgesel kalkınma planları kapsamında GAP çnde yer almaktadır. GAP ın öncelkl amaçlarından brs; bölgedek toprak ve su kaynaklarını etkn br şeklde kullanarak bölgenn kalkındırılmasını sağlamaktır. Proje kapsamında sulama yatırımları tamamlandığında bölgede 1.7 mlyon hektar araz sulanablecektr. Araştırma alanı olan Şanlıurfa İl Harran Ovasında se proje kapsamında hektar alan sulu tarıma açılacaktır. Sulama yatırımları tamamlandıkça tarım arazler aşamalı olarak sulamaya açılmaktadır yılı tbar le hektar araz sulamaya açılmıştır (Anonymous, 2004). Harran Ovasında tarımsal üretm artırmak çn br taraftan sulama yatırımları tamamlanırken dğer taraf-

2 Y. Çelk ve Z. Bayramoğlu / S.Ü. Zraat Fakültes Dergs 21 (41): (2007) tan sulama yatırımlarının etknlğn artırmak çn araz düzenlemes (tesvye, drenaj ve parsel yolları) çalışmaları yürütülmektedr. Harran Ovasında tarımda beklenen gelşme ve üretm artışının sağlanablmes çn sulama yatırımları ve araz düzenleme çalışmaları kamu kuruluşları tarafından yapılmaktadır. Fakat beklenen üretm artışı çn kamu yatırımları yanında üretclern de üretm faalyetlernde yen teknk ve yöntemler uygulamaları ve kaynakları etkn kullanmaları gerekmektedr(çelk, 2000). Harran Ovasında tarımsal üretm artışı, tarımsal altyapı çalışmalarının tamamlanması yanında, şletmelern mevcut üretm faktörlern şletmeclk esasları doğrultusunda ve altyapı yatırım çalışmaları le bütünlük çnde üretme tahss etmeler le mümkün olacaktır. İşletmelerde kaynakların etkn kullanılablmes, kullanılan grd le elde edlen ürün arasındak lşknn ncelenmesne bağlıdır. Pamuk üretmnde grd kullanımı le elde edlen verm arasındak lşky ncelemek amacıyla dğer ülkelerde yapılmış (Martn ve Martn, 2001), (Shafg, Rehman, 2000) araştırmalara rastlamak mümkünken, Türkye de pamuk üretmnn fonksyonel analz lgl az sayıda araştırma bulunmaktadır. Bunlardan Yılmaz ve Özkan (2004) ın yaptığı araştırmada farklı araz mülkyet durumunun pamuk üretmne olan etks ekonometrk olarak ncelenmş, Gül ve Sağlam (2000) tarafından yapılan çalışmada se Adana lnde sulu koşullarda pamuk üretm malyet ve şletme başarısını etkleyen faktörlern analz yapılmıştır. Araştırma yöresnde pamuk üretmde grd kullanımının ekonometrk analz le lgl araştırmaya rastlanılmamıştır. Dolayısıyla araştırma yöresnde tarım şletmelernde değşk üretm dalları tbaryle grd kullanımına yönelk analtk çalışmalara gereksnm vardır. Bu çalışmada bu gerekllkten hareketle, Harran Ovasında pamuk üretm yapan şletmelerde grd kullanımının fonksyonel analz yapılmıştır. Araştırma yöresnde pamuk üretmnn fonksyonel analznn öncelkl yapılmasının neden se araştırma alanında üretm desennde yıllar tbaryle değşmekle brlkte, pamuk ekm alanının % 60 la % 85 ler gb yüksek oranda yer almasıdır. Ayrıca araştırma alanında yetştrlen dğer ürünlere kıyasla, pamuğun daha fazla grd kullanımını gerektrmes konunun önemn daha da artırmaktadır. MATERYAL VE YÖNTEM Materyal Bu araştırmanın ana materyaln, araştırma alanı olarak seçlen Şanlıurfa l Harran Ovasında pamuk üretm yapan tarım şletmelernden anket yolu le elde edlen verler oluşturmaktadır. Araştırma çn gerekl verlern toplanmasında, konu amacı doğrultusunda hazırlanan anket formları araştırmacı tarafından örneğe çıkan şletme yönetcleryle yüz yüze görüşülerek doldurulmuştur. Ayrıca konu le lgl yapılan değşk araştırma, ncelemeler ve derlemelerden de yararlanılmıştır. Araştırma alanı le lgl blgler derlenrken yörede bulunan çeştl kamu kuruluşların ver kaynaklarından yararlanılmıştır. Bu kuruluşlar Şanlıurfa Tarım İl Müdürlüğü, Şanlıurfa Köy Hzmetler ve Araştırma Ensttüsü Müdürlüğü, T.C. Başbakanlık GAP Bölge Kalkınma İdares Başkanlığı, Şanlıurfa Tarım Reformu Bölge Müdürlüğü gb kamu kuruluşlarıdır. Ayrıca nternette değşk web stelerndek verlerden de yaralanılmıştır. Metot Araştırma yöresnde örneğe çıkan şletmelerde muhasebe kayıtları tutulmadığından, araştırma çn gerekl verler anket uygulama ve anketle elde edlen verlern blgsayar ortamında şlenerek araştırma amacına uygun formata dönüştürülmesyle elde edlmştr. Araştırma çn gerekl verler elde etmek amacıyla hazırlanan anket formları Şubat 2004 dönemnde şletme yönetcleryle görüşülerek doldurulmuştur. Elde edlen verler üretm dönemne attr. Örnekleme aşamasında pamuk üretm yapan köyler, Şanlıurfa DSİ XV. Bölge Müdürlüğü, Tarım İl Müdürlüğü ve Sulama Brlklernn kayıtlarından yararlanarak belrlenmştr. Bu köylerden konu uzmanlarının da görüşü alınarak gayel örnekleme yöntemne göre 15 köy örneğe alınmıştır. Örnek olarak seçlen bu 15 köydek tarım şletmelernn sayıları, şletme araz mktarları ve ürün desenler, bu köylern bağlı oldukları sulama brlklernden elde edlmştr. Sulama brlkler verlerne göre, bu köylerde bulunan 626 adet tarım şletmes örneklemede ana populasyonu oluşturmuştur. Ana çerçevey oluşturan bu 626 adet tarım şletmesnden, şletme büyüklüğü krterne göre örneğe çıkacak şletme sayısı, bast tesadüf örnekleme yöntemne göre hesaplanmıştır. Bu yönteme göre örnek hacm aşağıdak formüle göre yapılmıştır (Yamane, 1967). N.ΣNh.S²h n= N².D²+ΣNh.S²h Formülde; N = Populasyondak sletme sayısını, Nh = h tabakasındak sletme sayısını, S²h = h tabakasının varyansını, D² = d²/z² deger olup, d = ktle ortalamasından müsaade edlen hata mktarını, z = hata oranına göre standart normal dağılım t tablosundak z değern fade etmektedr.

3 Y. Çelk ve Z. Bayramoğlu / S.Ü. Zraat Fakültes Dergs 21 (41): (2007) Örneklemede % 10 hata payı ve %90 güvenrllk sınırları çnde çalışılmıştır. Bast tesadüf örnekleme yöntemne göre örnek hacm 75 olarak hesaplanmıştır. Örneğe çıkan şletmeler tesadüf sayılar tablosuna göre belrlenmştr. Belrlenen şletmelerle yapılan anketler blgsayar ortamında Excel İstatstk programında şlenerek özet tablolar hazırlanmıştır. Ortalama değerler tüm şletmelere at verlern artmetk ortalaması olarak hesaplanmıştır. Pamuk üretmnn fonksyonel analznde, elde edlen üretm mktarı le kullanılan grdler arasındak lşk belrlenrken dekara kullanılan grdler le dekara elde edlen verm dkkate alınmıştır. Buna göre modelde yer alan değşkenler aşağıdak gbdr; Y = Verm (kg/da) X 1 = Pamuk ekm alanı (da) X 2 = Tohum mktarı (kg/da) X 3 = Azotlu gübre (kg/da) X 4 = Fosforlu gübre (kg/da) X 5 = Herbsd (lt/da) X 6 = İnsektsd (lt/da) X 7 = Fungusd (lt/da) X 8 = Sulama sayısı (adet/da) X 9 = Erkek şgücü (saat/da) X 10 = Makne çekgücü (saat/da) Yukarıda belrtlen değşkenlern ekonometrk analznde Coob-Douglas üretm fonksyonu uygulanmıştır. Bu üretm modelnn uygulanmasındak amaç, söz konusu üretm faalyetne lşkn elde edlen verlere uygunluk göstermes, hesap kolaylığı sağlaması, elde edlen kayıtların statstk yönden değerlendrlmes ve verlern az olduğu durumda ble yeter derecede serbestlk dereces temn edleblmesdr (Heady ve Dllon, 1966). Bu fonksyonun ana ktleye at denklem; Y = ax b1 1 X b2 2 X b3 bk 3...X k şeklndedr. Bu denklemn her k tarafının da logartması alındığında; LogY = loga + b 1 logx 1 + b 2 logx 2 + b 3 logx b k logx k denklem elde edlr. Coob-Douglas tp üretm fonksyonunda b katsayıları (üretm elastkyetler) toplamı ölçeğe getry verr (Karkacıer, 2001). Ölçeğe getr uzun dönemde üretm faktörlernde meydana gelen br brmlk artışın, üretmde ne kadar br artışa neden olacağını göstermektedr. Sonuçlar aşağıdak gb değerlendrlmektedr. e = 1 olduğunda ölçeğe göre sabt getr vardır, e < 1 olduğunda ölçeğe göre azalan getr vardır, e > 1 olduğunda ölçeğe göre artan getr vardır. Ortalama üretm değşken kaynağın her br üntesne tekabül eden üretm mktarıdır. X üretm kaynağının ortalaması, Y üretm çıktısının ortalaması olarak kabul edldğnde; Y Ortalama Üretm : AP 1 = olarak fade edlr. Üretm fonksyonunda k tane değşken kaynak X varsa her br kaynak çn ortalama üretm hesaplanır. Coob-Douglas tp veya logortmk üretm fonksyonunda logortmk dönüşüm kullanıldığından X ve Y lern ortalaması geometrk ortalamadır. Çünkü, logortmk dönüşümü yapılan verlern ortalaması geometrk ortalama olacaktır. Bunun çn logortmk değerler üzernden hesaplanan ortalama değerlern ant-logartmalarını almak yeterldr (Karkacıer, 2001). Coob-Douglas gb üssel fonksyonlara at marjnal faktör verm aşağıdak gb hesaplanmaktadır (Karkacıer, 2001). Y Mp. 1 = b1 Bulunan marjnal verm le X ürün fyatı çarpılarak marjnal gelre ulaşılmıştır. Faktörlern etkn kullanımı, lgl faktörün marjnal gelrnn marjnal masrafa eşt olduğu noktadır. Bu eştlkten hareketle faktörün etknlk katsayısının (EK) hesaplanması, faktörün marjnal gelrnn, faktör fyatına (marjnal masrafına) bölünmes le bulunmaktadır. (Karkacıer, 2001). Faktörün Marj. Gel. Marjnal gelr EK= = Faktör fyatı Marjnal masraf Bulunan etknlk katsayılarının yorumlanmasında aşağıdak eştlklerden yararlanılmıştır (Karkacıer, 2001). EK = 1 se faktör etkn kullanılmakta (MG=MM) EK > 1 se faktör az kullanılmakta, faktör kullanımı artırılmalı (MG>MM), EK < 1 se faktör aşırı kullanılmakta, faktör kullanımı azaltılmalı (MG<MM) ARAŞTIRMA BULGULARI İncelenen İşletmelerde Araz Varlığı ve Kullanım Durumu Dğer sektörlerden farklı olarak araz tarımsal üretm çn vazgeçlmez üretm faktörlernden en önemlsdr. Tarımsal üretmn büyük oranda arazye bağlı

4 Y. Çelk ve Z. Bayramoğlu / S.Ü. Zraat Fakültes Dergs 21 (41): (2007) olarak gerçekleştrlmes nedenyle tarım şletmelernn sahp olduğu araznn mktar ve ntelğ yetştrlecek ürün çeşt ve vermllğn dolayısıyla da şletme gelrn büyük oranda etklemektedr. Tarım şletmelernn sahp oldukları araznn yeterl olmaması durumunda, gelrn daha zyade çftçnn zorunlu htyaçları çn harcanması ve tasarruf olanağının sınırlı olması nedenyle üretm çn gerekl grdler yeter düzeyde kullanılamamaktadır. Dğer taraftan şletme arazsnn optmal büyüklükte olmaması sabt sermaye masraflarının brm alana ve ürüne düşen mktarının yüksek olmasına neden olmaktadır. Bu durumda br taraftan mevcut arazden yüksek verm alınamamakta ve dğer taraftan üretm malyetler yüksek olmaktadır. İncelenen şletmelerde ortalama şletme arazs genşlğ 182,1 dekar olarak tespt edlmştr (Çzelge 1). Belrlenen şletme büyüklüğü 2001 Genel Tarım Sayımı sonuçlarına göre tespt edlen Türkye ortalaması olan 60 dekarın 3 katı fazla düzeydedr. Bu da araştırma yöresnde şletme büyüklüğü bakımından avantajlı br yapının olduğunu göstermektedr. Tarımsal şletmeclkte şletme başarısını etkleyen faktörlerden brs de araz tasarruf şekldr. Toprağın mülkyet şekl, tarımsal faalyette bulunan çftç üzernde büyük br etk yapmaktadır. Genel olarak arazye sahp olan çftç, sahp olduğu arazy uzun süre ekonomk olarak kullanma ve elde tutablme amacıyla, mülkyet başkasına at olan şletmelerde çalışan çftçlerden daha verml olmaktadırlar (Erkuş vd., 1995). Kraya veya ortağa araz tutarak şletmeclk yapanlar toprağa uzun vadel getrs olan yatırımlar yapmadan, yoğun grd kullanarak kısa sürede yüksek kar elde etmek amacıyla üretm yapmaları nedenyle araznn vermllğn olumsuz olarak etklemektedrler. İncelenen şletmelerde, şletmeler ortalaması olarak belrlenen dekar şletme arazsnn % 58,5 mülk araz olarak, % 32,5 kraya tutularak şletlen araz ve % 9 u se ortağa tutulan arazden oluşmaktadır (Tablo 1). Araştırma yöresnde sulama önces kuru koşullarda yapılan br araştırmada, araştırma yöresnde şletme arazlernn % ünün mülk araz, % 2.03 ünün Tablo 2. İncelenen İşletmelerde Ürün Desen Araz Nev Ekm Alanı (da) İşletme Arazs İçndek Payı (%) kraya tutulan araz ve % 9.83 ünün se ortağa tutulan arazden oluştuğu tespt edlmştr (Karlı ve ark., 1992). Bu sonuçlar araştırma yöres Harran Ovasında, GAP kapsamında sulu tarıma geçlmes le brlkte araz tasarruf şeklnde öneml değşmelern olduğunu göstermektedr. Kuru tarım koşullarında daha zyade özel mülkyete dayalı şletmeclk hakm ken, sulu tarım koşullarında, özellkle pamuk gb şgücü gereksnm yüksek ürünlern yetştrlmes, yörede kraya ve ortağa tutulan araz oranı artmıştır. Tablo 1. İncelenen İşletmelerde İşletme Arazsnn Tasarruf Durumu Araz Tasarruf Şekl Araz Genşlğ Oran (%) (da) Mülk Araz 106, Kraya Tut. Araz 59, Ortağa Tut. Araz 16,4 9.0 Ort. İşlet. Arazs 182, Araştırma yöresnde kracılık koşulları araznn yapısına ve yetştrlen ürün cnsne göre değşmektedr. İncelenen şletmelerde kraya tutulan arazlern tamamında pamuk üretmnn yapıldığı tespt edlmştr. Pamuk üretm çn söz konusu dönemde dekara araz krası 110 YTL le 150 YTL arasında değşmektedr. Araştırma yöresnde pamuk üretmnde öneml oranda yer alan br dğer şletmeclk şekl de ortakçılıktır. Pamuk üretmnde ortakçılık koşulları şletmeler tbaryle değşklk gösterse de genel olarak ortakçılık uygulama koşulları; araznn ekme hazırlanması, ekm yapılması, tohum ve gübre masrafları tarla sahbne at olup, çapalama, seyreltme, sulama, toplama şçlğ ve masrafları se ortağa tutana attr. Bu şartlar altında elde edlen ürünün % 30 u ortakçıya ve % 70 se toprak sahbne taksm edlmektedr. İncelenen İşletmelerde Araz Nevler ve Ürün Desen İncelenen şletmelerde toplam şletme arazsnn % 98 gb büyük br bölümünü tarla arazs oluşturmaktadır. Tarla arazsnn % 73 ünde pamuk, % 19,4 ünde buğday, % 6,7 snde mısır ve % 0.9 unda se soya üretlmştr (Tablo, 2). Tarla Arazs İçndek Payı (%) A. Tarla Arazs 178, ,0 Pamuk 130, Buğday 34, Mısır 12, Soya 1, B. Sebze 3, TOPLAM 182,1 100,0 - İşletme arazsnn % 2 s se sebzelk arazlk arazden oluşmaktadır. İşletmelerde ale htyacına yönelk olmak üzere domates, patlıcan ve bber gb sebzelern üretm yapılmaktadır. İşletme arazsnn ekonomk olarak uzun süre sürdürüleblr kullanılmasında ekm nöbetne uyulması önem arz etmektedr. Çünkü ekm nöbetne uygun ürün yetştrme; topraktak btk besn elementlernden

5 Y. Çelk ve Z. Bayramoğlu / S.Ü. Zraat Fakültes Dergs 21 (41): (2007) optmal yararlanma, btk hastalık ve zararlılarına karşı kültürel mücadele etme, tarımsal üretmde ortaya çıkablecek rsk ve belrszlklere karşı önlem almada etkl br faktör olmaktadır. Bu bakımdan araştırma yöresnde, GAP kapsamında sulama yatırımlarına başlandıktan sonra, Harran Ovasının sulanması durumunda, Ovada sulu tarım şartlarında hang ürünlern yetştrleceğne yönelk ürün desen le lgl plan çalışmaları, 1986 yılında DSİ çalışmasıyla, 1989 yılında GAP Master Plan çalışmasında ve 1992 yılında GAP Bölge Kalkınma İdares Başkanlığınca yapılan çalışmalarda ayrıca konu le lgl değşk blmsel çalışmalarda ele alınarak yöre çn ürün desen önerler yapılmıştır. Yapılan bu çalışmalarda, pamuğun ürün desenndek payı sırasıyla % 36,5, % 20 oranında öngörülmüş ve üçüncü çalışmada se pamuğa yer verlmemştr (Anonymous, 1986, Anonymous, 1989, Anonymous, 1992). Oysa araştırma yöresnde yapılan br çok araştırmada Harran Ovasında sulamaya açılan alanlarda ürün desennde pamuğun payı % 66.6 le % 89.9 arasında değştğ tespt edlmştr (Çelk vd., 1997, Karlı vd., 1999). Araştırma alanında, sulanan alanlara yönelk yapılan ürün desen çalışmalarında öngörülen btk desen le gerçekleşen ürün desennn farklı olması ve pamuğun yüksek oranda yer almasında br çok faktör etkl olmaktadır. Konu le lgl yapılan çalışmalarda ürün desennde pamuğun yüksek oranda yer almasında pamuk üretmnde nsp karlılığının dğer ürünlere göre yüksek olması, satış kolaylığı ve komşuların etklemes başlıca faktörler olarak tespt edlmştr (Çelk vd., 1997, Karlı vd., 1999). İncelenen İşletmelerde Pamuk Üretmnn Fonksyonel Analz İncelenen şletmelerde pamuk üretmnde kullanılan grdler le elde edlen üretm arasındak lşknn belrlenmesnde; bağımlı değşken olarak dekara elde edlen verm (Y), bağımsız değşken olarak da (X ); pamuk ekm alanı, tohum, azotlu gübre (saf), fosforlu gübre (saf), herbst, nsektst, fungust, sulama sayısı, nsan şgücü ve makne çekgücü alınmıştır. Pamuk üretmnde bağımlı değşken (Y) le bağımsız değşkenler arasındak (X) fonksyonel lşk; Y=1,4107*X 0, *X -0, *X -0, *X 0, *X 0, *X -0, *X 0, *X 0, *X 0,3763 0, *X 10 olarak elde edlmştr. Fonksyona at determnasyon katsayısı R 2 =0,847 olup, ( F hesap > F tablo ) % 1 htmal düzeynde anlamlı bulunmuştur (Tablo 3 ve 4). Bu durum bağımsız değşkenler arasında yüksek br lşknn olduğunu ve bu nedenle de marjnal analzlern ve ekonomk yorumların dkkatl yapılması gerektğn ortaya koymaktadır Tablo 3. Pamuk üretm fonksyonu mntap çıktısı (Gündoğmuş, 1998; Zoral, 1973). Determnasyon katsayısı bağımlı değşken olan (Y) pamuk üretm mktarındak değşmelern % 84,7 snn modele dahl edlen değşkenlerle açıklanabldğn fade etmektedr. Değşkenler Katsayı Standart hata t değer P değer Sabt Sayı 1,4170 0,189 7,44 0,000 X1 0,0078 0,009 0,82 0,416 X2-0,0286 0,048-0,59 0,558 X3-0,0071 0,025-0,28 0,777 X4 0,0136 0,013 1,04 0,303 X5 0,0080 0,011 0,69 0,490 X6-0,0118 0,006-1,81 0,075 X7 0,0170 0,011 1,50 0,138 X8 0,1460 0,097 1,50 0,140 X9 0,3763 0,103 3,62 0,001 X10 0,8225 0,137 5,97 0,000 S = 0,0288 R 2 = % 84,7 Düzeltlmş R 2 = % 82,4 Tablo 4. Pamuk üretm fonksyonu varyans analz tablosu Serbestlk Dereces Kareler Toplamı Kareler Ortalama. F değer Pdeğer Regresyon 10 0,2992 0, ,03 0,000 Kalan 65 0,0539 0,0008 Toplam 75 0,3532 Değşkenlern anlamlılık düzeyne bakıldığında X 1, X 2, X 3, X 4, X 5, X 7 ve X 8 statstk bakımdan anlamsız bulunurken, X 6 % 10 düzeynde, X 9 ve X 10 % 1 düzeynde anlamlı bulunmuştur. Modelde statstk bakımdan anlamlı bulunan bağımsız değşkenler, bağımlı değşken olan pamuk üretmnde meydana gelen değşklkler açıklama gücüne sahptr. Bu durum statstk olarak anlamlı olan bağımsız değşkenlerde meydana gelecek %

6 Y. Çelk ve Z. Bayramoğlu / S.Ü. Zraat Fakültes Dergs 21 (41): (2007) lük br değşmenn bağımlı değşkende yapacağı değşklğn tesadüf olarak oluşmadığını fade etmektedr. İstatstk olarak anlamsız olan bağımsız değşkenlerde se meydana gelecek nsp değşklkler bağımlı değşken olan pamuk üretmnde meydana gelen değşklkler açıklamada yeterl değllerdr. Yan statstk olarak anlamsız olan değşkenlerde meydana gelen değşklklern bağımsız değşkende oluşturacağı etk, statstk açıdan anlamsız olup tesadüften ler gelmektedr. Bu durum statstk açıdan anlamsız olan değşkenlern pamuk üretmnde etkl olmadığı veya etkn kullanılmadığı anlamına gelmemektedr. Ayrıca modelde yer alan bazı değşkenlern pamuk üretmn açıklamada öneml olmaması modeldek çoklu bağlantı sorunundan kaynaklanmaktadır. Modelde yer alan değşkenlern aralarındak yüksek lşk çoklu bağlantıya neden olmaktadır. Böyle durumlarda değşken seçm yöntemler uygulanmaktadır. Yapılan fonksyonel analzde değşkenlere at katsayıların anlamsız çıkması modeln tahmn gücünü ve elde edlen katsayıların güvenlrlğn azaltmaktadır. Bu nedenle değşken seçm yöntem olan Stepwse analz uygulanmıştır. Stepwse analz, model oluşturmada, en y sonucu verecek değşkenler belrlemede yardımcı olmaktadır. Bunun sonucunda modelde gereksz değşken yer almamakta ve modeln fonksyonel lşky açıklama gücü yüksek olmaktadır. Zra en y model; az değşkenle açıklanablen ve katsayılarının şaret amaca uygun olan modeldr. Yapılan stepwse analz sonucunda modelde yer alan değşkenler ve değşkenlere at statstk sonuçlar (Tablo 5 ve 6) aşağıdak gbdr; Y = Verm (kg/da) X 6 = İnsektst (lt/da) X 8 = Sulama sayısı (adet) X 9 = Erkek şgücü (saat/da) X 10 = Makne çekgücü (saat/da) Y=1,3488*X -, *X 0, *X 0,3939 0, *X 10 Tablo 5. Stepwse analz sonrasında pamuk üretm fonksyonu mntab çıktısı Değşkenler Katsayı Standart Hata t değer P değer Sabt sayı 1,3488 0,1646 8,20 0,000 X6-0,0093 0,0040-2,27 0,023 X8 0,1717 0,0854 2,01 0,048 X9 0,3939 0,0899 4,38 0,000 X10 0,7955 0,1248 6,37 0,000 S = 0,0284 R 2 = % 83,7 Düzeltlmş R 2 = % 82,8 Tablo 6.Pamuk üretm fonksyonunun varyans analz tablosu Serbestlk Derecesması Kareler Ortala- Kareler Toplamı F değer Pdeğer Regresyon 4 0,2958 0, ,41 0,000 Kalan 71 0,0574 0,0008 Toplam 75 0,3532 İy br modele karar verrken model üç testten Modeln statstk test, R 2, t statstğ ve F statstğ geçmektedr. Bu testler ktsad, statstk ve le modeln değerlendrlmesdr. Fonksyonun ekonometrk testlerdr. İy br model çn en önemls determnasyon katsayısı (R 2 ) % 83,7 olarak belrlenmştr. ktsad testtr. Yan elde edlen modelde yer alan R 2 bağımlı değşken olan vermde meydana değşkenlern katsayılarının ve katsayıların şaretlernn beklentlere uygun olması gerekmektedr. Model bu açıdan ncelendğnde modelde yer alan değşkenlern katsayılarının şaretlernn beklentlere uygun olduğunu görülmektedr. Poztf şaretl (Sulama sayısı) X 8, (EİB) X 9 ve (MİG) X 10 değşkenlernde meydana gelecek % 100 lük br artış, verm sırasıyla % 17,17, % 39,39 ve % 79,55 artıracaktır. İnsektst kullanımındak % 100 lük br artış verm % 0,93 oranında azaltacaktır. Bu durum her ne kadar olumsuz br sonuç gb görünse de, tarımda yaygın olarak görülen azalan verm kanunu le açıklanablmektedr. Dğer gelen değşklklern, % 83,7 snn bağımsız değşkenlerdek değşmelerle açıklanableceğn fade etmektedr. Açıklanamayan dğer % 16,3 lük kısım se, verlerdek ölçüm hatasından, deneklern sağlıklı blg verememesnden ve araştırma yapılan her şletmenn kendne has özellklernn bulunmasından kaynaklanmaktadır. Elde edlen model bütün olarak % 1 düzeynde F statstk değerne (F tablo :3,65<F hesap :91,44) göre anlamlıdır. Modelde yer alan değşkenlern katsayıları, t statstğ açısından değerlendrldğnde X 6 ve X 8 % 5 (t tablo :1.645), X 9 ve X 10 %1(t tablo :2,326) düzeynde anlamlı bulunmuştur. değşkenler sabtken nsektst kullanımındak artış Modeln ekonometrk test se, otokorelasyon, belrl br noktadan sonra verm oransal ve mutlak çoklu bağlantı ve değşen varyans analz le yapılmaktadır. Yapılan araştırma sonucunda değşen olarak azaltacaktır. varyans ve çoklu bağlantı olmadığı tespt edlmştr.

7 Y. Çelk ve Z. Bayramoğlu / S.Ü. Zraat Fakültes Dergs 21 (41): (2007) Değşen varyans çn Whte test yapılmıştır (Whte test= 22.5 < X 2 tablo=23.7). Ancak modelde poztf otokorelasyon olduğu tespt edlmştr. Otokorelasyon y br model çn stenmeyen br ekonometrk sorundur. Ancak bazı durumlarda otokorelasyon göz ardı edleblr. Br modelde otokorelasyon bulunması paremetreler açısından sakıncalıdır. Parametreler etknlk özellğnden uzaklaştırmaktadır. Etknlk özellğnn hlal varyansın büyümesne neden olmaktadır. Bu durum ancak öngörü yapılırken modeln tahmn gücünü azaltır. Bu çalışmada yapılan yapısal analzdr. Yapısal analzde öneml olan parametrelern sapmasızlık özellğdr. Otokorelasyon modelde yer alan parametrelern sapmasızlık özellğn korumaktadır. Bu nedenle bu modelde var olan poztf otokorelasyon kabul edleblr. Elde edlen fonksyonda katsayılar toplamı 1,3518 olarak belrlenmştr. Fonksyondak değşkenlern % Tablo 7. Tahmn fonksyonuna lşkn, faktörlern ortalama ve marjnal vermler 100 artırılması le pamuk üretm mktarında % 135,18 artış meydana gelecektr. Katsayıların toplamı 1 den büyük olduğu çn fonksyon ölçeğe artan getry göstermektedr. Pamuk üretm mktarı üzerne etkler araştırılan faktörlern marjnal vermler Tablo 7 de verlmştr. Tablodan da görüleceğ gb en yüksek marjnal verm sulama sayısına (X 8 ) attr. Bunu sırası le makne şgücü kullanımı (X 10 ), erkek şgücü kullanımı (X 9 ) ve kullanılan nsektst (X 8 ) mktarı zlemektedr. Kullanılan nsektst mktarının şaretnn negatf olması, bu grdnn fazla kullanıldığını şaret etmektedr. Dğer değşkenler sabtken sulama sayısında meydana gelecek 1 brmlk artış, üretm mktarını 7,19 brm artıracaktır. Dğer değşkenlerde aynı şeklde 1 brmlk artış karşısında üretm mktarını marjnal verm değerler kadar artıracaktır. Y = 400,50 X 6 X 8 X 9 X 10 Geometrk Ortalama 2,21 9,56 91,56 67,11 Ortalama üretm 181,22 41,89 4,37 5,98 Marjnal verm -1,69 7,19 1,72 4,76 Faktörlern etknlk katsayılarının hesaplanmasında kullanılan marjnal gelre, kullanılan faktörlern marjnal verm le ürün fyatı (Y) çarpılarak ulaşılmıştır (Tablo 8). İnsektst çn faktör fyatı (X 6 ), 1 dekara atılan nsektst ücret karşılığı, şçlk masrafı ve yakıt masrafı toplanarak (nsektstn faktör fyatı TL) tespt edlmştr. Sulama sayısı (X 8 ) çn faktör fyatı 1 adet Tablo 8. Tahmn edlen fonksyona lşkn, faktörlern etknlk katsayıları sulamada ortaya çıkacak masraflar toplamı (şçlk + su ücret TL) alınmıştır. EİB nn faktör fyatı (X 9 ), 1 dekar pamuk üretmnde kullanılan EİB brm şgücü fyatı le çarpılarak hesaplanmıştır(eib x şgücü fyatı TL). Makne Çekgücü (X 10 ) faktör fyatı çn, 1 dekar pamuk üretm çn kullanılan çek gücünün kra bedel alınmıştır. X 6 X 8 X 9 X 10 Marjnal gelr (000TL) Faktör fyatı (000 TL) Etknlk katsayısı -0,67 3,44 1,01 1,08 Etknlk katsayılarına bakıldığında, nsektst kullanımı (X 6 ) çn -0,67, sulama sayısı (X 8 ) çn 3,44, erkek gücü (X 9 ) çn 1,01, makne şgücü (X 10 ) çn 1,08 olarak belrlenmştr. Etknlk katsayısına göre 1 den az olan faktörlern kullanımı azaltılmalı ve 1 den fazla olan faktörlern kullanımı artırılmalıdır. Bu durumda nsektst kullanımı şaretnn de negatf olması dolayısı le aşırı kullanıldığı tespt edlmştr. Bu duruma göre nsektst kullanımı azaltılmalıdır. İnsektst kullanımının azaltılması pamuk üretm mktarını azaltmayacaktır. Sulama sayısının etknlk katsayısı 1 den büyüktür. Bu da, pamuk üretm çn sulama sayısının yetersz olduğunu göstermektedr. Fakat yörede tuzlulaşma olasılığı dkkate alındığında bu sonucun dkkatl değerlendrlmes gereğ vardır. Erkek şgücü ve makne çek gücü kullanımının etknlk katsayısı bre yakın olarak tespt edlmştr. Bu faktörler etkn olarak kullanılmıştır. SONUÇ İncelenen şletmelerde şletmeler ortalaması olarak şletme büyüklüğü dekar olarak tespt edlmştr. Araştırma yöresndek bu şletme büyüklüğü Türkye ortalaması olan 60 dekardan yaklaşık üç kat daha fazladır. Ayrıca 2001 Tarım sayımı sonuçlarına göre Şanlıurfa l genel çn belrlenen ortalama 194,85 dekar (Anonymous, 2006) şletme büyüklüğüne yakın olarak bulunmuştur. İncelenen şletmeler ortalaması olarak tespt edlen dekar araznn % 58.5 mülk araz, % 32,5 kraya şletlen araz ve % 9 u se ortağa şletlen arazden oluşmaktadır. Türkye ortalamasında se şlenen araznn % 73,96'sı mülk araz olarak şletlmektedr. Bu da araştırma alanında kracılık ve ortakçılığın özellkle fazla mktarda şgücü gereksnm olan pamuğun yüksek oranda yetştrlmesnden dolayı daha yüksek oranda olduğunu göstermektedr. İncelenen şletmelerde ürün desennde en yüksek oranda pamuk yer almaktadır. İncelenen şletmelerde şletme arazsnn % 71.5 nde pamuk, % 19 unda buğday, % 6,7 snde mısır, % 0,8 nde soya, % 2 snde se sebze yetştrlmektedr. Araştırma yöresnde pamuk, nsp karlılığının yüksek, pazarlamasının

8 Y. Çelk ve Z. Bayramoğlu / S.Ü. Zraat Fakültes Dergs 21 (41): (2007) kolay ve prm destekler gb nedenlerden dolayı ekm nöbetne dkkat edlmeden yüksek oranda yetştrlmektedr. Pamuk üretmnde kullanılan grdlerle elde edlen üretm arasındak fonksyonel lşknn analznde Cobb-Douglas üretm fonksyonu kullanılmıştır. Yapılan analzde elde edlen gözlem değerler arasındak lşkden dolayı pamuk üretmn açıklayan bazı faktörler statstk olarak anlamsız çıktığı çn stepwse analz yapılmıştır. Yapılan stepwse analznde, pamuk üretmnde meydana gelen % 100 lük br değşmn % 83,7 s nsektst lacı, sulama sayısı, şgücü ve makne gücü faktörler le açıklandığı tespt edlmştr. Bu faktörlere göre belrlenen fonksyon % 1 düzeynde F statstk değerne göre anlamlı olarak belrlenmştr. Modelde yer alan değşkenlerden nsektst ve sulama sayısı % 5, nsan gücü ve makne çek gücü % 1 düzeynde öneml bulunmuştur. Etknlk analznde nsan emeğ ve makne çek gücünün etkn kullanıldığı, nsektst kullanımının fazla ve sulamanın az olduğu sonucuna varılmıştır. Bu faktörlern etkn kullanımı tarımın en öneml sorunlarından br olan grd malyetlernn düşürülmesne ve kar marjının yükseltlmesne yardımcı olacaktır. Uluslararası rekabete açılmaya hazırlanan Türk tarım sektörünün rekabet açısından zayıf olduğu konulardan brs de grd malyetlernn yüksek olmasıdır. Bugün Türkye de br çok tarım ürünün yurt ç fyatı dünya fyatlarının üzerndedr. Üretclern gelr düzeyn bell br sevyede tutablmek ve tarımsal faalyetlern sürdürüleblrlğn sağlamak amacıyla hazne destekler le dış tcaret korumalarına başvurulmaktadır. Bu destekler de son yıllarda yapılan uluslararası anlaşmalar çerçevesnde azaltılmaya çalışılmaktadır. Çalışma konusu olan pamuğun, dünya üretmnn yaklaşık % 5 Türkye de üretlmektedr. Türkye de pamuk fyatlarının dünya pamuk fyatlarının üzernde olması ve grd malyetlernn yüksek olması pamuk üretclernn rekabette karşılaşılacak en öneml konulardır. Bütün bu nedenlerden dolayı üretm grdlernn etkn kullanımı üzernde çalışmaların artırılması ve daha da önemls yapılacak çalışmaların sağlıklı olablmes çn şletmelern sağlıklı muhasebe kayıtları tutmaları çn gerekl düzenlemelern yapılması gerekllk arzetmektedr. KAYNAKLAR Anonm, GAP DSİ Genel Müdürlüğü Çalışmaları. GAP Tarımsal Kalkınma Sempozyumu Kasım 1986, Ankara. Anonm, T.C. Başbakanlık DPT GAP Master Plan Çalışması. 1. Clt, T.C. Başbakanlık GAP Bölge Kalkınma İdares Başkanlığı, Ankara. Anonm, Tarım Ürünler Pazarlaması ve Btk Desen Planlaması le Pazarlama ve Btk Desen Planlaması Çalışmasının Entegrasyonu. I. Clt, T.C. Başbakanlık GAP Bölge Kalkınma İdares Başkanlığı, Ankara. Anonm, Şanlıurfa DSİ XV. Bölge Müdürlüğü Kayıtları. Şanlıurfa. Anonm, Yılı Genel Tarım Sayımı Tarımsal İşletmeler (Hanehalkı) Anket Geçc Sonuçları. (Erşm tarh; ) Çelk, Y., Karlı, B., Paksoy, S., Harran Ovasında Sulamaya Açılan Alanda ürün Desenndek Değşmeler ve GAP ta Öngörülen Ürün Desen İle Karşılaştırılması. Türkye 3. Tarım Ekonoms Kongres, 7-9 Ekm 1998, Ankara. Çelk, Y., Şanlıurfa İl Harran Ovasında Araz Toplulaştırması Yapılmış Alanlarda Sulu Tarım Yapan ve Yapmayan Tarım İşletmelernn Optmum Üretm Planlarının Tespt Üzerne Br Araştırma. Ankara Ünv. Fen Blmler Ensttüsü, Doktora Tez, Ankara. Erkuş, A., Bülbül, M., Kıral, T., Açıl, A.F., Demrc, R Tarım Ekonoms. Ankara Ünv. Zraat Fakültes Eğtm, Araştırma ve Gelştrme Vakfı Yayınları, No;5, Ankara. GÜL, A., C.SAĞLAM, Adana İl Yüreğr llçesnde Sulanan Alanlarda Pamuk Üretm Malyetler ve İşletme Başarısını Etkleyen Etmenler. Ç.Ü.Araştırma Fonu Projes. Adana. Gündoğmuş, E., Ankara İl Akyurt İlçes Tarım İşletmelernde Ekmeklk Buğday Üretmnn Fonksyonel Analz ve Üretm Malyetnn Hesaplanması. Tr. J.of Agrculture and Foresty, 22(1998), Ankara. Heady, E.O., and Dllon, J. L., Agrcultural Producton Functons. Iowa State Unversty Press, Ames, Iowa, USA Karkacıer, O., Tarım Ekonoms Alanına İlşkn Fonksyonel Analzler ve Bu Analzlerden Çıkartılablecek Bazı Kanttatf Bulgular, Gazosmanpaşa Ünverstes Zraat Fakültes Yayınları No:49, Tokat Karlı, B., Yurdakul, O., Şılbır, Y., Baytekn, H Şanlıurfa Tarım Reformu Uygulama Bölgesnde Sulu ve Kuru Tarım İşletmelernde Br Ale İşletmes İçn Optmum Btksel ve Hayvansal Üretm Desennn Tespt. T.C. Tarım ve Köy İşler Bakanlığı Tarım Reformu Genel Müdürlüğü ve H.Ü. Zraat Fakültes Destekl Proje, Proje No; 91K Şanlıurfa. Karlı, B., Erkan, O., Yudakul, O., Çelk, Y., Harran Ovası Sulu Tarım İşletmelernde Btk Desennn Etkleyen Faktörler ve GAP ta Alınması Gereken Önlemler. GAP I. Tarım Kongres, Mayıs 1999, Şanlıurfa.

9 Y. Çelk ve Z. Bayramoğlu / S.Ü. Zraat Fakültes Dergs 21 (41): (2007) Martn, C. and Martn, R., A Control Theoretc Analyss of The Cotton Aphd: An Economcs Approach. Internatonal Symposum on Intelgent Control, September 5-7, Mexcco Cty, USA. Shaf, M, Rehman, T The Extent of Resource use Ineffcences n Cotton Producton n Pakstan's Punjab: An Applcaton of Data Envelopment Analyss. Agrcultural Economcs Volume 22 Page 321. Yamane, T., Elementary Samplng Theory. Prentce-Hall Inc. Englewood Clffs, New Jersey. Zoral, K.Y., Cobb-Douglas Üretm Fonksyonunun Yukarı Pasnler Ovasındak Patates Üretmne Uygulanması. Atatürk Ü. Yayın No;303, Ankara.