TANIKLIKLAR. İnsan Hakları Belleğimiz İNSAN HAKLARI ARAŞTIRMALARI DERNEĞİ

Transkript

1 TANIKLIKLAR İnsan Hakları Belleğimiz İNSAN HAKLARI ARAŞTIRMALARI DERNEĞİ

2 Bu kitabın bütün hakları saklıdır. Kitap ticari amaçla kullanılamaz. İnsan Hakları Araştırmaları Derneği ismi belirtilerek alıntı yapmak serbesttir. All rights are reserved. This book no commercial use is made. To quote from this book may be disengaged with the name of Human Rights Research Association. Copyright 2009 Human Rights Research Association. Birinci Baskı First Edition Kasım 2009, Ankara November 2009, Ankara ISBN Baskı Printer Baskı : Öztepe Matbaası San. Tic. Ltd.Şti. : Kazım Karabekir Cad. No: 31/107 Ulus / ANKARA Adres Tel : Belge No : Yayına Hazırlayan Prepared for Publication by Selvet ÇETİN Asistan Instructor Gülsün ÖZMEN Grafik Tasarım Graphic Design Elif Özkan İNSAN HAKLARI ARAŞTIRMALARI DERNEĞİ HUMAN RIGHTS RESEARCH ASSOCIATION Adres / Adress : Necatibey C. No:34/14 Sıhhiye-Ankara/Türkiye Telefon / Phone : Faks / Fax : E-posta / info@ihad.org.tr İnternet / Web : Bu kitap Heinrich Böll Stiftung Derneği nin maddi katkılarıyla hazırlanmış ve basılmıştır. This book is published with the contribution of Heinrcih Böll Stiftung Foundation. i

3 Önsöz ve Teşekkürler Türkiye de sivil insan hakları hareketi, geçmişten bugüne uzanan mücadele süreci içinde yeni kazanımlarla gelişmesini sürdürmeye çalışmaktadır. Hak savunucularının çeşitli yöntemlere dayalı ve uzun yıllara yayılmış olan çalışmaları sırasında karşılaştıkları yasal ve fiili engellerin yanı sıra işkence ve kötü muamele gibi insan onuruna aykırı uygulamalara da maruz kaldıklarını hepimiz biliyoruz. Birçok insan hakları aktivistinin hafızasında geçmişin izleri ve acı-tatlı hatıraları iç içedir. Yaşanan bütün bu deneyimler aynı zamanda geleceğin daha güçlü inşa edilmesi için önemli bir fırsattır. İnsan Hakları Araştırmaları Derneği elinizdeki bu mütevazi kitapçık ile sadece bu deneyimlerin genç kuşaklara aktarılmasına değil aynı zamanda yazılı-görsel insan hakları hareketinin belleğinin oluşturulmasına da kendi çapında katkıda bulunmaktadır. Tanıklıklar adını verdiğimiz bu çalışmanın ana eksenini insan hakları savunucuları ile yapılan görüşmelerden yola çıkılarak DVD formatında hazırlanan belgesel film oluşturmaktadır. Kitabın içerdiği metinlerin önemli bir bölümü de bu filmlerdeki konuşma kayıtlarının çözümleriyle hazırlanmıştır. Dolayısıyla anlatımların doğal seyrini mümkün olduğunca korumaya çalışarak insan hakları savunucularındaki duygusal yoğunluğun okuyucu tarafından hissedilmesini sağlamaya çalıştık. Derneğimizin bu mütevazi olduğu kadar anlamlı olan yayını, aşağıda isimlerini belirteceğimiz değerli arkadaşlarımızın katkıları olmasaydı sizlere ulaşamazdı. Tanıklıklar isimli bu çalışmamızın tüm aşamalarında koordinasyon görevini üstlenen değerli insan hakları savunucusu Selvet Çetin e, film çekimlerindeki özverili çabaları ve çekimlerin deşifresinde gösterdikleri özen nedeniyle değerli aktivistler Dilek Erdem Özbek, Gülsün Özmen, Sıddıka Çetin ve Emine Doğan a, Diyarbakır görüşmelerini yöneten değerli Seher Akçınar a, yaptıkları düzeltmelerle kitabın dizgisine önemli katkılar sunan değerli insan hakları aktivistleri Yılmaz Ensaroğlu, Ertuğrul Cenk Gürcan ve Ayşe Bilgen e ve baskı çalışmalarına katkıda bulunan Alptuğ Çalık a şükranlarımızı sunuyoruz. İnsan hakları hareketinin geçmişte yaşadığı acı ve travmaların bir daha yaşanmaması ve hak savunucularının geçmişten ders çıkararak geleceğe umutla bakmaları dileklerimizle Selahattin Üneş İnsan Hakları Araştırmaları Derneği Başkanı i

4 İçindekiler Önsöz ve Teşekkürler... i Kısaltmalar...iii Ayhan Bilgen... 1 Fatma Benli... 5 Fazıl Hüsnü Erdem... 9 Feray Salman Gül Erdost Hülya Şekerci Hidayet Şefkatli Tuksal Hüsnü Öndül Kiraz Biçici Levent Korkut Mustafa Erdoğan Mihdi Perinçek Ömer Faruk Gergerlioğlu Reyhan Yalçındağ Baydemir Sevim Salihoğlu Şimşiruddin Ekinci Ville Forsman Yılmaz Ensaroğlu ii

5 Kısaltmalar AB AİHM AİHS AKDER BM HYD İHD İHAD İHGD İHOP KADER MAZLUMDER ÖZGÜR-DER STK TİHV UAÖ : Avrupa Birliği : Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi : Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi : Ayrımcılığa Karşı Kadın Hakları Derneği : Birleşmiş Milletler : Helsinki Yurttaşlar Derneği : İnsan Hakları Derneği : İnsan Hakları Araştırmaları Derneği : İnsan Hakları Gündemi Derneği : İnsan Hakları Ortak Platformu : Kadın Adayları Destekleme ve Eğitme Derneği : İnsan Hakları ve Mazlumlar İçin Dayanışma Derneği : Özgür Eğitim ve İnsan Hakları Derneği : Sivil Toplum Kuruluşu : Türkiye İnsan Hakları Vakfı : Uluslararası Af Örgütü iii

6 Ayhan Bilgen Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi mezunu. MAZLUMDER Ankara Şube Başkanlığı yaptı yılında MAZLUMDER Genel Başkanı seçildi ve iki yıl genel başkanlık görevini yürüttü. İnsan Hakları Ortak Platformu ve Sivil Toplum Geliştirme Merkezi nde yöneticilik görevlerinde bulundu. Çeşitli yayın organlarında insan hakları konulu makaleleri yayınlanmaktadır. Türkiye de özellikle 90' lı yılların ortalarında bir taraftan 1980 askeri darbesinin travması devam ederken diğer yandan 28 Şubat 1997 post modern darbesi sonucu muhafazakâr çevrelerde de yoğun halk ihlalleri yaşanıyordu. Bu süreç içerisinde her çevrenin sadece kendisiyle ilgili mağduriyetinin ön plana çıkartılması yerine ortak bir zemin üzerinden hak savunuculuğu yapmasını çok daha anlamlı, gerçekçi ve işlevsel olabileceğini düşündüm ve o dönemde MAZLUMDER le tanışma imkânım oldu. MAZLUMDER in ortaya çıkardığı birikimi tanıma fırsatı buldum ve Ankara Şubesi nin kuruluş çalışmalarında yer aldım. Ankara Şubesiyle birlikte genel yönetime katılma ve tabii diğer insan hakları hareketlerini daha yakından tanıma şansı yakaladım. Dolayısıyla Türkiye deki insan hakları örgütlenmesiyle ilgili doğrudan gözlem fırsatına sahip oldum. Türkiye de farklı kesimlerin, polarize edilmiş, kamplaştırılmış ortak sorunların tanınmasında insan hakları mücadelesine katkı sunduğunu düşünüyorum. MAZLUMDER kurucuları itibariyle dini hassasiyetleri daha yoğun bir çevrenin öncülüğüyle ortaya çıkmıştır ama MAZLUMDER vesilesiyle Türkiye de solun, genel olarak Kürtlerin özellikle 90 lı yıllarda yaşadıkları köy boşaltma gibi ihlaller karşısında bir çaba ve duyarlılık içerisine girildiğini düşünüyorum. Böylece sorunu da öğrenmek ve örgütlenmek, etkinlikleri organize etmek gibi bir imkân ortaya çıkmıştır. Aynı şekilde belki İHD nin kurulduğu yıllarda sol çevrelerin Türkiye de din özgürlüğü alanı ile ilgili mesafeli bir duruşa sahip oldukları halde daha sonra bu sorunla yüzleşme ve bu sorun üzerinden toplumun öteki kesimlerinin yaşadıkları mağduriyeti yakından görme ve buna yönelik bir duyarlılık içerisine girme çabaları izlenmiştir. Dolayısıyla ezberlerin ve kamplaşmanın bozulması bile başlı başına bir dinamiği ortaya çıkartabilir ve hak arama bilincinin gelişmesine ciddi bir katkı sağlayabilir. Burada tabiî ki bireysel duyarlılıkların yanı sıra medya çalışanları arasındaki duyarlı gazeteciler, hak temelli çalışan kadın, çocuk, engelli gibi çalışma alanlarındaki örgütlerin çabaları insan hakları hareketi için ön açıcı olmuştur. Öte yandan insan hakları alanında çalışmakla birlikte aslında Türkiye nin siyasal kamplaşmasının ortaya çıkardığı ön yargılarla da yüzleşmiş oluyorsunuz ve ilk tepkileri en yakınlarınızdan görüyorsunuz. Ben daha milliyetçi-muhafazakâr tanımlanacak bir çevrede öğrencilik yıllarımı geçirdim ve bu çevrenin Kürt sorunu ile ilgili taşıdığı korkular benim MAZLUMDER le tanıştığım dönemde çok net bir şekilde karşıma çıktı. 1

7 Beni çok yakından tanıyan ve dostluğumuz olan insanlar bile MAZLUMDER in başörtülüler ve İmam Hatipliler konusunda gösterdiği çabayı önemsediklerini, beğendiklerini ama Kürt sorunu ile ilgili sergilediği tavır yüzünden bölücülerle aynı safa düştüğünü ifade ettiler ve dostane uyarılarda bulundular. Bu tabii ki insan hakları örgütlerinin aşması gereken ve kendi imkânlarıyla aşabileceği bir sorun değil. Bu konuda insan hakları dilinin de yeniden inşa edilmesine ve daha kuşatıcı, yapıcı bir dilin ortaya çıkartılmasına ihtiyaç vardır. Fakat burada ön yargılarını, korkularını aşması gerekenler bu kaygıya ve korkuya sahip olan çevrelerdir. Yani bu konudaki tepkiler sizi korumak niyetiyle ve aldığınız tehditler yüzünden belki bu alandan biraz uzak durmanızın gerektiğini ve bunun tehlikeli bir alan olduğunu, ısrar edilmesi durumunda üzücü olayların başınıza gelebileceği yönündeki uyarılar şeklinde yansımaktadır. Aslında bu tür telkinler bir yönüyle caydırıcı, moral bozucu bir işlevde üstleniyor. Burada tabi kamu otoritesinden kaynaklı kısıtlamalar, engellemeler konusunda benim paylaşmak istediğim bazı ironik örnekler var. Bunlardan biri henüz MAZLUMDER le yeni tanıştığım dönemde bir radyo konuşmasında kitap tanıtımı yaptığımda yaşandı. Kitap, Yurttaşlar Partisinin bir milletvekilinin Kürtlere yönelik eleştirilerini içeren bir kitaptı. Osmanlı nın son dönemlerinde Kürtlerin Ermenilerle birlikte hareket etmesine dair eleştiriler içeriyordu. Benim hakkımda bu kitabın tanıtımını yaptığım radyo konuşması nedeniyle Ermeni propagandası yapmakla ilgili bir soruşturma açıldı. Fakat gerçekten ilginç bir olaydı, çünkü programda o kitabın içerdiği tezin tam tersi bir yorum ortaya konulmuştu. Yine ilginç bir başka örneği MAZLUMDER Şanlıurfa Şubesi nin düzenlediği bir barış koşusunda yaşadık. İnsan hakları savunucuları olarak çokta sportif olmayan kıyafetlerle barışa dair vurgular yapmak için o yürüyüşe katılmıştık. Fakat gençlerle beraber koşmadık, biraz daha yavaş bir yürüyüşle onlara eşlik etmeye çalıştık. Bu etkinlik sonrasında açılan soruşturma ile oradaki yerel yargı siz koşu için izin almışsınız ama yürüyüş için izin almamışsınız dedi. Dolayısıyla izinsiz yürüyüş yapmaktan ve toplantı gösteri yürüyüşleri yasasına muhalefetten 2911 sayılı yasa kapsamında soruşturma açıldı. Anayasa da tanımlanan ve izin almaksızın diye başlayan o temel hakkın ne kadar zihinsel açıdan kısıtlanmaya müsait olduğunu görüyorsunuz. Paylaşmak istediğim bir başka örnekte ise MAZLUMDER Kayseri Şubesi bir dayanışma gecesi düzenlemişti. Bu dayanışma gecesinde ben Şemdinli olayı ile ilgili yaptığım konuşmada altını çizerek şu vurguyu yapmıştım. "Artık Türkiye değişiyor. Şemdinli Savcısına uygulanan muamele kabul edilemez. Ve herkes, her kurum topluma karşı hesap vermeyi öğrenmeli. şeklinde cümleler kullanarak Türkiye de doğrudan doğruya bir hukuk devleti olma talebini ifade eden yargının bağımsızlığını bütün boyutlarıyla vurgulayan bir konuşma yapmıştım. Bu konuşmadan sonra Kayseri de emekli askerlerin kurduğu bir dernek tehdit içeren bir açıklama yaptı ve açıklamada biz silahlarımızı bıraktık ama nereye gömdüğümüzü biliyoruz, gerektiğinde kansızlardan, soysuzlardan hesap sormak için o silahları çıkartırız ifadelerini kullandılar. Ben suç duyurusunda bulundum fakat bu tehdit ve hakaret içeren açıklamanın suç içermediğine kanaat edildi. Ama benim sözlerimle ilgili doğal olarak bir insan hakları savunucusunun her halükarda söylemesi gereken sözlerle ilgili soruşturma açıldı. Bu manzara bence 2

8 Türkiye de yargının durduğu yeri ortaya koyması açısından oldukça ilginç, dikkat çekicidir. Türkiye de insan hakları hareketi tabiî ki bütün sosyal hareketler gibi değişen süreci okumak ve değişen talepler, ihtiyaçlar doğrultusunda kendini yenilemek zorundadır. Bu yenilemeyi yapamadığı takdirde bir kısır döngü ortaya çıkar ve kendini tekrarlayan, yenilemeyen, açılım ortaya koyamayan bir pozisyonu yaşar. Elbette ki her sosyal hareket gibi insan hakları hareketi de doğduğu ortamdaki şartları gerek ülkenin değişmesi dolayısıyla gerek dünya konjonktürünün değişmesi dolayısıyla kendini yenileyebilmelidir. Bundan kaçmak, kafasını kuma gömmek insan hakları savunucularında olmamalıdır. Dünya da iki önemli değişimin olduğunu düşünüyorum insan hakları hareketi açısından. Bunlardan biri özellikle 11 Eylül sonrasında başlayan Irak ve Afganistan a yönelik operasyonlardır ve bu operasyonlarda insan hakları savunuculuğu konusunda öncü ülkelerin kadın hakları için, sivilleşme için, demokratikleşme için, bir askeri operasyonu ve savaşı göze almış olmaları insan hakları dünyasında bir bakıma kırılmaya yol açmıştır. Yani insan hakları söylemi savaş için bir gerekçe yapılabiliyorsa o zaman insan haklarının kendisi sorgulanmalı düşüncesi gündeme gelmiştir. Burada ben insan hakları savunucularının bu rüzgara teslim olmaması gerektiğini düşünüyorum. Yani hangi ülkeden kaynaklanmış olursa olsun insan haklarının araçsal olarak kullanımı insan haklarının kötü bir şey olduğu anlamına gelmez. Söz konusu araçsal kullanıma karşı çok duyarlı olmak, çok dikkatli olmak ve çok net bir dil ortaya koymak gerekir ama bu insan haklarından vazgeçmeyi gerektirmez. Bu tartışmaya karşı kulak tıkayan bir yerde durmak elbette ki insan hakları savunucularının kendi motivasyonları açısından ciddi bir kayıptır. Belki önemli ikinci gelişme, Gürcistan da ve Ukrayna da bir değişim sürecinin yaşanması ve bu değişim sürecinde aslında bir karşı refleksin ortaya çıkmasıdır. Elbette insan hakları alanı sivilleşme ile doğrudan ilişkilidir. Demokratikleşmeyle ve hukuk devleti talebiyle doğrudan ilişkilidir. Bu anlamdaki olumlu gelişmeler elbette ki insan hakları mücadelesinin önünü açar ama siyasi bir takım çatışmaların insan hakları alanında ortaya çıkardığı kamplaşma da toplumların daha tepkisel bir karşı duruş ortaya koymasına sebep olur. Ben bu iki sürecin insan hakları savunucuları açısından doğru okunması gerektiğini düşünüyorum. Son bir gelişme olarak da özellikle dünyada yaşanan krizin bu gün itibariyle ekonomik ve sosyal haklarla ilgili çabaları ön plana çıkarmak açısından çok önemli bir etken olduğunu düşünüyorum. Özellikle ayrımcılığı sivil siyasal haklar üzerinden tanımlayan insan hakları savunucuları bunu aslında bir tercihle yapmadılar. Türkiye de sivil siyasal haklar konusunda çok ciddi sorunlar vardı. 12 Eylül rejiminin ortaya çıkardığı çok ciddi sorunlar vardı. Cumhuriyetin birikmiş sorunları ve anayasadan, resmi ideolojiden kaynaklı çok ciddi sorunlar vardı. Ama yeni bir sorun alanı ile ilgili çalışabilecek bir kapasite ortaya koymak bir açılım, ona dair bir yoğunlaşma ortaya koymak kaçınılmaz bir sorumluluktur. Bu anlamda küresel ekonomik krizle birlikte ekonomik sosyal haklar alanında da insan hakları savunucularının bir duyarlılık ortaya koyması hem bu alanın mağdurları açısından önemli olduğunu hem de insan hakları alanının toplumsal meşruiyeti açısından çok büyük bir anlam ifade edeceğini düşünüyorum. Yani insan hakları alanına yönelik bunlar sadece suçluları, başörtülüleri savunuyorlar gibi birtakım algılamaları kırabilmek için 3

9 ekonomik sosyal haklar alanında gösterilecek çabaların stratejik bir rolü olduğunu düşünüyorum. Bu anlamdaki yeni sorun alanı insan hakları savunucularının gündeminde olan ama çok yoğunlaşmadıkları bir alandır. Yoksulluk gibi daha can yakıcı bir sorun olarak kendini dayatacak bu alanı insan hakları savunucuları çok geç kalmadan okumak ve yine diğer alanlarda olduğu gibi doğru bir perspektif ve doğru bir mücadele zemini doğrultusunda bir çaba içerisine girmeliler diye düşünüyorum. Türkiye de insan hakları savunucuları Türkiye nin örgütlü mücadelesine ve sivil toplum örgütlerine örnek ortaya koyacak bir performans ortaya koymuşlardır. Türkiye nin siyasi kamplaşma dilini aşan bir dayanışmayı ortaya koymuşlardır. Bu çabanın ben sendikal mücadeleye de, kadın hareketine de, diğer hak savunucusu örgütlere de çok önemli bir katkısının olduğunu düşünüyorum. Bundan sonra sivil, örgütlü insan hakları aktivistlerinin hem kamu otoritesi ile ilişkilerinde daha özgüvenli, aynı zamanda sivil direnci diri tutan ve asla eklemlenme ilişkisine dönüşmeyen bir mesafe koyarak, yeni durum okuması yaparak çalışmalarını örgütlemesi gerektiğine inanıyorum. Aktivistlerin bürokrasiyle ve siyasal iktidarla aralarındaki mesafeyi koruyarak insan hakları savunucularıyla ve toplumun diğer örgütlü hak savunucusu yapılarıyla dayanışmanın ve işbirliğinin Türkiye nin önünü açacak katkıyı sağlayacağını ifade etmek istiyorum. 4

10 Fatma Benli Avukat, Kadın Hakları Aktivisti ve AKDER Başkan Yardımcısı. İstanbul Üniversitesi Hukuk Fakültesi mezunu. Kadının insan hakları, düşünce vicdan ve din hürriyeti ve uluslararası hukuk konularında kitap ve makale olarak yayımlanmış çok sayıda çalışması bulunmaktadır. Ayrımcılığa Karşı Kadın Hakları Derneği(AKDER) başkan yardımcısı ve Hukukçular Derneği ve Uluslararası Hukukçular Birliğinin yönetim kurulu üyesidir. Aslında insan haklarıyla ve özelde kadın haklarıyla ilgilenmeye başladığımın net bir tarihini vermem çok kolay olmamakla birlikte mesleğimi icra ederken yaşadığım sıkıntıların etkisiyle insan haklarına ilgi duydum diyebilirim. Hukuk fakültesinden mezun olduğumda böyle bir alanda çalışacağıma dair hiçbir öngörümde yoktu açıkçası, ama içinde yaşadığımız koşullar bunu belirledi. Çünkü avukat olduğum zaman ilk duruşmada bile karşılaştığım muamele tek başına bir avukat olmanın kendi hakkını savunmakta yeterli olmadığını idrak etmemi sağladı. O zaman başörtülü olarak duruşmaya girmeye cesaret edebiliyorduk. Bazı duruşmalara katıldım ama bazılarında da hâkimler tarafından çıkarıldım. Benimle aynı eğitimi almış, aynı kapasiteye sahip insanlar çok rahat bir şekilde çalışma haklarını kullanabilirken, kendi davalarını hiçbir sıkıntıyla karşılaşmadan savunabilirken, hâkimlerin beni dinlemeye başlamadan sadece başörtülü olduğum için beni duruşmadan çıkartması, çok ciddi bir sorunun var olduğu gerçeğini görmemi sağladı. Hem kendim için uğraşmak, hem de haklarını kullanamayan insanların bu haklara erişmesini sağlamak için gayret göstermem gerektiğine inandım. Başörtüsü yasaklarının başladığı dönemde son sınıfa ya da sınıfa gelen insanların okuldan atılmaları söz konusu oldu. Aynı dönemde benimde master ım vardı. Hatta tezimi teslim etmiştim. Tezimi sadece başörtüsü yasağı başladığı için sunamadım ve doktora salonunda başörtüsü ya da başörtüsü üzerine peruk kullanamadığım için çıkmak ve okulu bırakmak durumunda kaldım. Dolayısıyla kendi hakkımı savunurken, birden kendimi başörtüsü yasağından dolayı değişik mağduriyetlere uğrayan insanların haklarını savunurken buldum. Daha sonra AKDER (Ayrımcılığa Karşı Kadın Hakları Derneği) kuruldu ve başörtüsü yasağının kaldırılmasına yönelik çok ciddi çalışmalarımız oldu. Bizler sadece belli bir konuda faaliyet göstermiyoruz zira içinde bulunduğumuz koşullar değişik haklarımızı kullanmamızı engelliyor. Bu bazen başörtüsü oluyor, bazen kadın olmamız nedeniyle oluyor, bazen de sadece insan olmamız yüzünden ihlaller gerçekleşiyor. Dolayısıyla sahip olduğumuz bilgi ve birikimi diğer insanlar içinde kullanmaya başladık. Ve insan hakları daha geniş bir alan olduğu için özelde kadın hakları konusunda neler yapabiliriz diye düşündük. Örneğin töre cinayetleri ile ilgili çalışmalar var, şiddetle ilgili yasalardaki kadın haklarıyla da alakalı sorunlu metinler taranıyor, böyle birbiri ardına devam eden bir süreç yaşıyoruz. Geriye doğru dönüp baktığımızda 1998 yılında AKDER İstanbul Üniversitesi İlahiyat fakültesine sadece siyah çelenk bıraktığı için ceza davası ile karşı karşıya kalabilmişti. El ele eylemini düzenleyip sadece insanları el ele tutuşturdukları için 33 AKDER Üyesi hakkında dava açıldı. 5 sene boyunca bu dava devam etti ve 5

11 halen başörtüsü yasağının yanlış olduğunu söyleyen insanlara karşı açılan ceza davaları vardır yılına geldiğimizde 10 sene geçtikten sonra AKDER yeni bir soruşturmayla karşı karşıya kaldı. Gerekçe de sanırım yılında bizim BM Ayrımcılığa Karşı Kadın Hakları Komitesinde başörtüsüyle ilgili rapor vermemizdi. Soruşturmanın hukuki hiçbir mantığı yoktu, çünkü Türkiye imzaladığı sözleşmeler kapsamında bu tarz kurumlara rapor vermek zorundaydı ve sivil toplum kuruluşlarını da bu yönde teşvik etmesi gerekiyordu. AKDER aynı zamanda BM Ekonomik ve Sosyal Haklar Konseyinde özel danışman üye, yani bizim zaten rapor vermemiz lazım. Biz dernek olarak bu tür soruşturmayla karşı karşıya kaldığımızda duraksayabiliyoruz ve bu tarz görülür müdahaleler olduğu gibi bazen daha sistemli, sessiz ve sakin müdahalelerle de karşılaştığımızı söylemem mümkün. İnsan haklarıyla uğraşmak özel bir uğraş ve çok ciddi derecede emek ve özveri gerektiriyor. Bizim toplumumuzda insanlar başkası için bir şeyler yapmayı lüks olarak değerlendirebiliyorlar. Ya da bunun gereksiz olduğunu düşünüyor ve yapılsa bile sonuç alınamayacak bir çaba olarak görebiliyorlar. AKDER olarak davranışlarımızla gösterdiğimiz şey önemlidir ve asıl olan bizlerin bir şeyler yapma sorumluluğudur. Herkesin içinde bulunduğu ortamda başkalarına yardımcı olması ve insanoğlunun onurundan kaynaklanan hakları kullanması için çaba göstermesi gerekiyor. Şayet haklarımızı kaybedersek onurumuzu da kaybederiz. İnsan hakkı olarak değerlendirdiğimiz şey bize anayasalar, uluslararası sözleşmeler tarafından sağlanan ve devletlerin, mahkemelerin elimizden alabileceği şeyler değil. Anayasalar ve sözleşmeler sadece o hakları tanırlar ve biz aslında zaten bu haklara doğuştan sahibizdir. Dolayısıyla ben herhangi bir hakkımı kullanamıyorsam aynı zamanda benim onuruma karşı bir saygısızlıkta bulunuluyor demektir. Ve ben buna karşı mücadele etmek durumumdayım. Ama yanımdaki insan da düşünceleri, ırkı, dili, dini, mezhebi bakımından tamamıyla farklı olabilir ve onun onuruna karşı saygısızlık gerçekleştirildiğinde benim onun için de çaba göstermem gerekir. Bu sadece onun için yaptığım bir şey değildir aynı zamanda benim kendi şahsım adına gerçekleştirdiğim ve kendime olan saygımı devam ettirmek adına yaptığım bir şeydir. Bütün bireyler bu fikre sahip olurlarsa ve bir şeyler yapmak zorunda olduklarının bilincine varırlarsa Türkiye de yaşadığımız pek çok sorun da ortadan kalkacaktır yılında üniversitelerde başörtüsü yasaklandıktan sonra yaşanan gelişmelere baktığımız zaman son 10 senenin en çok gündemini meşgul eden ve en çok tartışılan konusu başörtülü kadınların üniversitelere girip giremeyecekleri konusu olmuştur.herkesin özgürce haklarını kullanması, kimsenin kıyafetine bakılmaksızın serbestçe eğitim hakkından yararlanması ve ayrımcılığa uğramadan haklarını kullanmaları gerekiyor. Sonuçta Türkiye de ki kadınların % 62 si başını örtüyor. Ama aynı Türkiye de 5 milyondan fazla kadın okuma yazma bilmiyor. Sadece 4 kadından biri çalışıyor ya 6

12 da 3 kadından birinin şiddete uğradığı kabul edilen araştırmaların ortaya koyduğu tabloya göre Türkiye de sığınma evi sayısı 38 de kalıyor belediye başkanından sadece 23 tanesi kadın. Geçenlerde katıldığım toplantılardan birinde söylenen bir söz vardı. "Türkiye de hepimiz aynı trendeyiz ama farklı kompartımanlardayız. Düşüncelerimiz, inançlarımız ve yaşam pratiklerimiz nedeniyle farklı kompartımanlarda seyahat ediyoruz. Tek sorun o kompartımanların kapılarının kapalı olması. İnsanların ayrı yaşam tarzlarının olması çok doğal ama Türkiye deki problem, bizi bu kutucukların içine yerleştirdikleri için birbirimizle olan o yaşam alanını daralttıkları ve o kompartıman kapılarını kapattıkları için birbirimizle bilgi alışverişi ve iletişimden yoksun bırakılmamızdır. Bu da insan hakları mücadelesine ket vuruyor. Örneğin sosyalistler bir eylem yaparken, kendini Müslüman olarak tanımlayanlar daha farklı bir eylem gerçekleştiriyorlar. Ya da feministler bir eylem yaparken başörtülülerin yaptığı eylem ayrı kutucuklar içinde değerlendiriliyor. Aslında ortak amaçlar için beraber çalışabilecekleri pek çok konu varken birbirleri arasına konan o görünmez duvarlar yüzünden bu gerçekleşmiyor. İnsan hakları alanında mücadeleyi etkili bir şekilde gerçekleştirmek istiyorsak insanlar arasındaki o görünmez duvarları kaldırmamız lazım ve kompartımanlar arasındaki o kapıları açmamız gerek. O zaman insanların birbirinden farklı olmasının gayet doğal olduğunu ve önemli olanın onların yaptıkları işlerde beraberce hareket edebilecekleri gerçeğinin bilincine varmaları olduğunu gösterebiliriz. İnsan hakları hareketi son dönemde oldukça önemli aşamalar kaydetmiştir. Çok farklı görüşlerdeki insanların ortak amacı gerçekleştirebilmek için beraber çalışmalar yaptıklarını gözlemlemek mümkün. Mesela AKDER in gerçekleştirdiği eylemlere baktığımda çeşitli sorunlarla mücadele ettiğimizi görüyorum. Sadece başörtülü kadınların birebir uğradığı ihlaller değil bunlar. Mesela bunlardan birinde, İstanbul Barosu yönetiminin kadın hakları merkezini kapatması gündeme geldi. Normalde maddi imkânı olmayan kadınların baroya başvurma ve ücretsiz avukat temin etme hakları var. Bu kadınlar meslek içi seminerlere katılmış ve kadın hakları alanında uzmanlaşmış kadın avukatlara yönlendiriliyor. Dolayısıyla en iyi hukuki hizmeti alma imkânına da sahipler. Ama İstanbul Barosu bu merkezi kapatarak sadece icra işlerine bakan avukatlara yönlendirecek ve bu kadının o ana kadar kullandığı haklarında çok ciddi bir gerilemeye yol açacak. AKDER bir taraftan bu uygulamaya karşı çıkarken, diğer taraftan da KADER e (Kadın Adayları Destekleme ve Eğitme Derneği) yönelik milliyetçi çevrelerden gelen tepkilere karşı onları destekliyor. Mesela KADER şu güne kadar başörtüsü konusunda olumlu bir görüş ifade etmemesine rağmen AKDER olarak onların mağdur edilmelerine karşı çıkıyoruz. Empati yönteminin insan hakları savunucularının kullanması gereken bir töntem olduğunu düşünüyorum. Böylece mesela Gazze de yaşanan olaylarla ilgili Türkiye de yaşayan bizlerin sanki Gazze deymiş gibi bu soruna duyarlı olmamız gerektiğini kavramamız kolaylaşıyor. Başta sözünü ettiğim insan olma onurumuz bunu gerektiriyor. Bu anlamda ön yargılarımızı ortadan kaldırdığımızda ortak 7

13 amaçlar doğrultusunda beraberce hareket edebileceğimiz gerçeğini kavramış olacağız. 8

14 Fazıl Hüsnü Erdem Prof. Dr. Anayasa Hukuku Uzmanı. Dicle Üniversitesi Hukuk Fakültesi Anayasa Hukuku Anabilim Dalı Öğretim Üyesi 1990 ların başlarında, mesleğimin bir gereği olarak demokrasi, insan hakları ve hukuk devleti gibi evrensel siyasi değerlere ilişkin nispi ve daha objektif sayılabilecek nitelikteki kitap ya da makaleleri okuma sürecinde, bu değerlerin bütün insanlık açısından taşıdığı önemi kavramaya başladım. İçinde yaşadığım ve üyesi olduğum farklı toplumsal kesimlerin yaşadığı hak mağduriyetlerinin aşılmasında olduğu kadar; kimliğinden, hayat tarzı tercihinden ya da politik görüşünden dolayı dışlanan ve ötekileştirilen bütün insanlar açısından da bu değerlerin çok büyük önem taşıdığını anladım. Böylesi bir sonuca empati yaparak ulaştım. Diğer yandan uzunca bir süre savunuculuk konusunda, ortak düşüncelere sahip arkadaş çevremden destek aldım. Daha sonraki yıllarda, insan haklarına duyarlı sivil toplum örgütlerinden de destek gördüm.bununla birlikte insan hakları alanı ile ilgilenmek, İslami bir gelenek içerisinden gelen biri olarak benim için hiç de kolay olmadı. Çünkü, insan hakları ve demokrasi gibi kavram ve değerlere karşı, bu geleneğe mensup olanlar arasında yaygın bir antipati mevcuttu. Bu değerlerin, düşman olarak algılanan Batı nın bir icadı olduğu kabul ediliyordu. Bu nedenle, insan hakları savunuculuğum 1990 lı yılların sonlarına kadar İslam karşıtlığı olarak değerlendiriliyordu. Bu camiaya mensup insanların bir kısmı tarafından komünist ve solcu olmakla itham edildim. Bu yaklaşım tarzı, 1990 ların sonlarından itibaren değişmeye başladı. İnsan hakları savunucularının sıkça karşılaştıkları gibi ben de savunuculuk konusunda kamu otoritesi tarafından zaman zaman baskılara maruz kaldım. İki örnek verebilirim. Bunlardan birincisi, bir anayasa hukuku öğretim üyesi olarak yürüttüğüm derslerde insan hakları kavramına değiniyor; onun tarihsel gelişimini, felsefi temellerini ve birey-devlet ilişkisinde neye denk düştüğünü ve ne tür işlevlere sahip olduğunu anlatıyordum. Bunlardan rahatsızlık duyanların ihbarları neticesinde Terörle Mücadele Şubesine mensup emniyet görevlilerince sorguya çekildim. İkincisi ise, insan haklarına ilişkin düzenlenen panel ve konferans türü etkinliklere katılmam birkaç kez üniversite yönetimi tarafından engellendi. Bütün olumsuzluklara rağmen, geçmişle mukayese edildiğinde insan hakları hareketinin ve savunucularının çok daha güçlü bir pozisyonda olduklarını söylemek mümkündür. Geçmişte, Türkiye toplumunun çok küçük bir kesimi tarafından benimsenip desteklenen marjinal bir insan hakları hareketi söz konusuydu. Zaman içerisinde insan hakları düşüncesinin toplumun farklı kesimlerince (özellikle İslami kesimlerce) de kabul görmeye başlaması, bu düşüncenin, dolayısıyla da bu hareketin giderek toplumsallaşması sonucunu doğurdu. İnsan hakları hareketinin spesifik hak ihlalleriyle değil, bir bütün olarak hak ihlalleriyle ilgilenmeleri, insan hakları hareketinin toplumsal meşruiyet 9

15 zeminini ve inandırıcılığını güçlendirdi. Ayrıca, insan hakları savunucuları, geçmişe oranla çok daha fazla donanımlı ve etkin bir durumdalar. İnsan hakları savunucularının en önemli problemlerinden biri, insan hakları kavramının anlam, önem ve özellikle de insanın somut hayatı açısından gördüğü işlevinin halkın anlayacağı bir dille ifade edememeleri; bu konuda basit ve anlaşılır bir dil geliştirememeleri ve buna bağlı olarak da toplumun derinliğine nüfuz edememeleridir. Buna bağlı olarak insan hakları düşüncesinin yeterince toplumsallaşamamasıdır. Bunu aşmak için yeni bir dil ve üslup geliştirilmesi gerekir. İnsan hakları savunucularının kendilerinden kaynaklanan bu sorunun dışında, bir de devletin menfi tutumundan kaynaklanan klasik sorunları vardır. Bu da, hak savunucularının çeşitli baskı ve zorlamalara maruz kalmalarıdır. İnsan hakları savunucuları, karşı karşıya kaldıkları inandırıcılık sorununu aşmada çaba sarf etmeliler; halka bilmediklerini öğreten bir öğretmen; çözemedikleri sorunlarını çözmede onlara önderlik eden bir lider değil, onların içinden ve onlarla birlikte bir şeyler yapmak isteyen sokaktaki bir vatandaş olabilmeliler. 10

16 Feray Salman Orta Doğu Teknik Üniversitesi Şehir Plancılığı Bölümü mezunu. İnsan Hakları Derneği ve Türkiye İnsan Hakları Vakfı nda çeşitli görevler üstlendi. Avrupa Komisyonu Türkiye Delegasyonu ve Sivil Toplum Geliştirme Merkezi nde yöneticilik ve danışmanlık yaptı. Halen İnsan Hakları Ortak Platformu nda Genel Koordinatör olarak görev yapmaktadır. İnsan hakları alanıyla ilk sıcak ilişkiyi yaşadığım zaman dilimi olağanüstü hal dönemine uzanıyor. Olağanüstü hal uygulamasının yürürlükte olduğu dönemde Diyarbakır a gitmiştim. O dönemi hatırlıyorum da, Diyarbakır da ortam çok kötüydü ve o koşullarda bir biçimde ayakta durma mücadelesi veren insanlar vardı. Semih Gemalmaz la birlikte Diyarbakır a gitmiştik ve Semih Gemalmaz olağanüstü hal yöneticileri tarafından kente gelmemesine yönelik açıkça tehdit edilmişti. Diyarbakır daki olağanüstü koşulları görünce birden bire farklı bir yerde olduğunuzu hissediyorsunuz ama yaşayan insanlarla ve onların hikâyeleri ile buluştuğunuz zaman artık bir yüzleşmeyi yaşamış oluyorsunuz. Benim insan hakları serencamım biraz böyle başladı diyebilirim. Daha sonra da İHD ile aktif olarak insan hakları alanında örgütlü bir mücadelenin içerisine girdim. Aynı zamanda Leyla Zana ve DEP li milletvekillerinin davaları başlamıştı. O davalara gidip gelerek Devlet Güvenlik Mahkemeleri ile yüzleşiyorsunuz ve ben de bir dizi yüzleşme yaşadım. Geçmişten ve daha çok üniversiteden doğru gelen birikim, belki çok bilinçli olmayan ama bir hak ve adalet mücadelesinin gerekliliğine olan inançla birleşti ve ben kendimi alanın içerisinde buldum. Açıkça söylemek gerekirse İHD içerisinde kalmak ve derneğin çalışmalarına katılmak son derece motive edici idi ve böylece dernek içerisinde insan hakları çalışmaları yaptım. Hem yüzleşme hem de bu mücadeleyi yapan grupların içerisine girmek beni bu alanda daha aktif olmaya yöneltti. Savunuculuk yaparken ihtiyaç duyulan en önemli konulardan birinin, problem karşısında o probleme aynı perspektiften bakan, aynı dili konuşan ve problemi göz ardı etmeyen insanlarla birlikte sorunun üstüne gitme gayreti olduğunu düşünüyorum. Yani birlikte yapabiliyorsunuz savunuculuğu, kolektif bir mesele olduğunu görüyorsunuz. Dolayısıyla tek tek bireyler de savunucu olabilirler ama ben hem derneğin içerisinde hem derneğin dışında özellikle bir süre sonra kadın hakları mücadelesiyle de buluşunca gördüm ki aslında bu iş ancak birlikte yapıldığında bir anlam ifade ediyor. Bu alanda çalışan hemen herkesin düşündüğü gibi insan hakları konulu çalışmalarda yakın çevrenin desteğinin çok önemli olduğunu biliyorum. Bununla birlikte o dönemde annemin benim insan haklarıyla ilgilenmemden çok kaygılandığını hatta korktuğunu da biliyorum. Türkiye nin çeşitli bölgelerine gidiyor olmam, bu konuları daha fazla konuşmaya ve daha fazla sokakta görünmeye başlamamdan annemin korktuğunu ama aslında benimle çok da 11

17 gurur duyduğunu düşünüyorum. O yüzden korku yaşasa da mesela niye bu işi yapıyorsun? sorusunu hiçbir zaman sormadı. Kolektif destek açısından baktığımızda ise üyesi veya gönüllüsü olduğumuz örgütler, ilişkide bulunduğumuz insanlar vasıtasıyla bu desteğe ulaşıyoruz. Dolayısıyla destek konusunda çok sıkıntı çektiğimi düşünmüyorum. Engellemeler yok muydu? Elbette vardı. Ama bunlar zaten hayatın her alanında insanın karşı karşıya kaldığı şeyler olduğu için çok da önemsenmemesi gerekiyor. Neredeyse 15 yıllık insan hakları aktivistliğim boyunca ortaya çıkan engeller, beni bir şeyden caydırıcı nitelikte değil, aksine benzer düşünce ve kaygıları olan insanlarla buluşmamı sağlayan nitelikte idi. Özellikle hem dernek açısından hem de diğer içinde bulunduğum kadın örgütleri açısından baktığım zaman kolektif olarak bir mücadelenin içinde olmak her zaman benim için motive edici oldu. Devlet kurumlarının tutumlarına gelince; İnsan Hakları Derneği nde yöneticilik yaptığım sürede ve aktif üye olarak kamu otoritesinin baskılarına tanık oldum. İnsan Hakları Derneği nin birçok kez polis tarafından basılması sırasında, birinde genel sekreter yardımcısı idim, ikincisinde genel sekreteri idim. 2001, 2003 ve 2004 yıllarında meşru hiçbir gerekçe olmadan derneğe baskınlar yapıldı. Bir defasında yalan bir haberin yayınlanması yüzünden polis gelip basmıştı. Derneğe gelen ve dernek yöneticisi olan herkesin yüzünü video kameraya çekmişlerdi ve bu durum çok rahatsız ediciydi. Polis memurları ile tartıştık ancak bunun bir karşılığı olmadı, gayet pişkin bir biçimde görevli memur çekmeye devam etti. Aslında baskından önce söz konusu gazetenin yalan haberine karşı sağlam bir savunu hazırlamıştık fakat bu çaba basılmayı önlemeye yetmedi. Çünkü o dönemlerde insan hakları hareketinin faaliyetlerinden rahatsızlık çok daha katı yöntemlerle çok daha açık olarak yansıtılıyordu. Yani size insan haklarını savunduğunuz için bir değer atfetmediklerini, aksine bu değerleri savunmanın neredeyse düşmanlıkla eşdeğer olduğunu gözlemlemek mümkündü. Bilgisayarlarımızı götürdüler ve tabi sonuçta bir şey çıkmadı. İkinci baskın da çok sevimsiz bir baskındı ve tam da demokratikleşme adımlarının atıldığı, reform süreçlerinin yaşandığı, kısacası herkesin birazcık ya evet Türkiye bir yere evriliyor hissine kapılmaya başladığı bir dönemde geldi. Onun da bir nedeni yoktu aslında. Devlet Güvenlik Mahkemesi savcısının elinde açık bir dosya vardı, sürekli gidip sorgulanıyorduk ve o açık dosya nedense hiç kapanmıyordu. Bir başka nedenden ötürü sürekli açık bırakılıyordu sanki. Biz bunları çok somut olarak yaşadık. Ben iki defa yargılandım ve ikisinde de beraat ettim. Birisi kişisel olarak benim Bingöl de yaptığım bir konuşma idi. Konuşmada güvenlik güçlerine hakaretten hakkımda dava açılmıştı. Yani pek çok kişinin başına gelen aslında benim de başıma geldi. Bireysel olarak bana yönelmiş baskıyı, ölümlerle biten, faili meçhullerle biten, sürekli taciz edilen, her söylediği hakkında dava açılan diğer aktivistlerle kıyasladığınız zaman çok önemli değildi aslında. Söylediğim de şu mealde bir cümle idi; işkence vardır, yerinden edilmeler olmuştur, devletin o katı otoriter yapısı, baskıcı yapısı devam etmektedir 2004 yılında bu tür sözleri her yerde sarf ediyorsunuz ama bir biçimde Bingöl de söylediğiniz zaman birileri harekete geçiyor. Ama o konuşmayı Ankara da 12

18 yapsaydım herhalde kimsenin umurunda olmazdı. Bir iki duruşma sonunda da beraat ettirdiler zaten. Şimdi dönüp baktığımız zaman bu baskı değişti mi? diye sorduğumuzda, belki fiziksel olarak insan hakları örgütleri açısından görece bir rahatlık var ama söylediğiniz sözün kimseyi ya da kamu idaresini herhangi bir biçimde etkilemiyor olması da bir baskıdır aslında. Siz sürekli olarak ne söylerseniz söyleyin sizi duymayan bir kulak sizi dışlıyor. Geçen yıl işkence konusunda insan hakları örgütleri itiraz ettiklerinde, yani işkence ortadan kalkmadı dediklerinde meczup diye nitelendirildiler ve toplumsal alanda bu örgütlere karşı bir önyargının pekişmesi, onların yaptığı çalışmaların aslında başka şeylere hizmet ettiğini söylemek gibi bir dizi olumsuzlukla karşılaşıldı. Oysa meczup nitelemesinden sonra, işkence olaylarında birden bire tekrar artış başladı. Çünkü işkence bitmemişti, zaten biz de ona işaret ediyorduk. Belki faili meçhul yok, belki öldürmeler yok, belki daha az saldırı var ama bir biçimde göz ardı etmek, hiç saymak, yok saymanın kendisi bile aslında bir başka baskı biçimini oluşturuyor ve şu anda yaşadığımızın da o olduğunu düşünüyorum. Türkiye de insan hakları hareketi 80 sonrasında başlamış bir hareket ve bu hareketin örgütler bağlamında baktığımız zaman daha çok güçleneceğine ilişkin bir varsayımda bulunabiliriz ama şu anki durumlarına bakıldığı zaman hem üye sayıları hem faaliyet alanları açısından zayıf olduğu söylenebilir. İnsan hakları hareketini bizim gibi ülkelerde var kılmak ve onu devam ettirmek, onun gücünü sürekli korumaya çalışmak çok zor. Çünkü sürekli olarak edindiğiniz kazanımların, aslında bir çırpıda geri alındığını ve dolayısıyla daha önce mücadele ettiğiniz alan için benzer biçimlerde bir daha mücadele etmek zorunda olduğunuz bir yerdesiniz. Mehteran yürüyüşü gibiyiz aslında, üç adım öne gidip bir adım geri gidiyoruz ama bence bir adım ileri gidip üç adım geri gitmeye çok meyilli olan bir durumda yaşıyoruz. Uluslararası ve ülke içerisindeki koşullar gerçek anlamda ilerlemeye, değişmeye engel oluyor diye düşünüyorum. Böyle bir durum içerisinde insan hakları örgütlerinin varlığı bile benim için bir başarıdır. Yani zayıflığını ölçmek için koşullara bakmak gerekiyor. Neye göre zayıflar, neye göre güçlüler, neye göre daha etkililer gibi. Tabi bunun da göstergelerini mutlaka oluşturmak gerekiyor. İşte insan hakları örgütlerinin X durum karşısında sesi çıkmıyor demek onların zayıflıklarını mı gösterir yoksa başka bir şey midir? Bunları iyi değerlendirmek ve çok kolay değerlendirme ve yargılara girmemek gerektiğine inanıyorum. Bence bu günkü durumu, geçmişle kıyasladığımız zaman, 86 da İHD kurulduğunda, onun arkasından MAZLUMDER, Türkiye İnsan Hakları Vakfı, daha sonra 2000 li yıllarda Uluslararası Af Örgütü, İnsan Hakları Gündemi Derneği, daha sonra İnsan Hakları Araştırmaları Derneği gibi biraz daha alanda çoğaldığımızı görüyoruz. Kadın hakları mücadelesi çok güçlendi, çocuk hakları ile ilgili olan mücadele giderek güçleniyor ve toparlanıyor, kültürel haklara yönelik olarak mücadele alanları giderek açıldı, insanlar daha rahat konuşabilir hale geldiler. Daha önce telaffuz edemediğimiz bir sürü şey şimdi bir sürü başka gruplar tarafından, bizim 13

19 örgütlerimize üye olsunlar ya da olmasınlar hiç önemli değil ama konuşuluyor, tartışılıyor. İnsanların dilinde ve bakışında insan hakları ile ilgili kavramlar giderek yerleşmeye başladı. Ama buradan doğru baktığımız zaman zayıflıklar yok mu? Elbette var. Mesela yeni üyelerin gençlerin katılımında benim beklediğim bir hız yok. Bu iki taraflı bir sorun. Yani hem insan hakları örgütlerinin sorunu ama sadece insan hakları örgütlerinin değil, kadın hakları çocuk hakları bakımından da baktığımız zaman böyle hızlı katılımlar olmuyor, toplumsal alandan destek sınırlı. Bu böyle çok kolay açılmıyor ve hareketi, olanaklarını kısıtlayan bir şey. Olanaklara erişmenin önünde kısıtlıklar yaratıyor. Bunun tabi ki yapılan eylemler, yapılmak istenenler konusunda zayıflıklar yarattığını söyleyebiliriz ama 86 ya nazaran daha güçlü bir insan hakları hareketi var. Daha tekil, daha küçük gruplardan oluşan insan hakları hareketi bugün daha zengin ve daha çeşitli. O anlamda insan hakları hareketi güçlü. Savunuculuk ise, Türkiye gibi bir ülkede gerçekten çok zor. Çünkü savunucuların çoğu aslında bu alanda gönüllüler. Yani bir yandan hayatlarını idame ettirmek zorundalar, bir yandan da bu mücadeleyi yürütmek zorundalar. Bu öyle zor bir şey ki, elde ettiğinizi sandığınız sonuçlar, kazanımlar bir süre sonra geri alınmaya başlandığı zaman tekrar tekrar uğraşıyorsunuz. Her ne kadar kadın hakları, çocuk hakları, engelli hakları, cinsiyet hakları veya farklı dini grupların giderek daha hak ve özgürlükler temelinde söz söylemeleri gelişse de bu gruplar arasındaki ilişkisizlik de insan hakları hareketini aslında güçsüzleştiren bir şey. Dolayısıyla bu günkü durumda bu alanın içerisinde var saydığımız herkesin temel bir sorumluluğu üstlenmesi gerekiyor ki ben bunun bir parça eksik olduğunu düşünüyorum. İşte İnsan Hakları Ortak Platformunun (İHOP) temel hedeflerinden bir tanesi de bu alanda mücadele yapanları birbirleri ile paylaşabilir, birbirleri ile dayanışabilir, birbirinin sorununa bakabilir ve burada önyargılarını ortadan kaldırabilir hale gelmesini sağlayacak bir olanağı yaratmakla ilgili. Ne kadar hareketin içerisindeki gruplar birbirlerine kanallarını açarlar, köprüleri kurarlar ve ortak amaçları doğrultusunda dayanışma ağlarını geliştirirlerse o kadar güçlü olurlar diye düşünüyorum. Türkiye de eksik olan bir başka şey ise yerel insan hakları savunuculuğu ve mücadelesi ya da insan hakları hareketi daha ulusal düzeyde yürütülüyor. Yerelde olan şeyin, yereldeki insan hakları sorunlarına daha yakın olması gerekiyor. Mümkün olduğunca yerelin sorunlarına, temel insan hakları ve özgürlükleri sorununa bakabilen, burada kolektiflik ve dayanışma ağlarını çoğaltan mücadelenin gelişmesi lazım ki aşağıdan yukarıya doğru olan baskı daha güçlü hale gelebilsin. Yukarıda yapılan şey aşağıya yansımadığı zaman problem oluyor. Toplumun bireylerinin sizin yaptığınız mücadeleye inanıyor olması ve kendilerini bu mücadelenin parçası olarak hissediyor olmaları gerekir. Bunu yapabilmenin temel yolunun yerel sorunlara bakabilme becerisini geliştirmek olduğunu düşünüyorum. İnsan hakları hareketi içerisindeki bütün örgütlere baktığınız zaman kendi önlerinde bir çalışma stratejileri yok. Yani nereye gidecekler, ne yapacaklar, 14

20 hangi sorunu ele alacaklar, bunun kapasiteleri nedir ve ellerinde bulunan mevcut kapasiteyi en etkili nasıl kullanabilirler ve bunu hangi amaçla kullanırlar? Artık geleneksel yöntemlerle değil stratejili çalışmak gerekiyor, yerelle çalışmak gerekiyor, yerelin kendi potansiyelini insan hakları ile buluşturabilmek gerekiyor. Bunu yaptıkları sürece Türkiye de insan hakları hareketinin meşrulaşması sürecinin de artacağına inanıyorum. Bunun dışında dayanışma çok önemli ve başkaları ile dayanışabilmek ve onların mücadelesine de güç verebilmek herkesin kendi sorumluluğundadır. Mesela işte ifade özgürlüğü bir tek insan hakları örgütlerinin ya da Şanar Yurdatapan ın ya da Bianet in problemi değil, herkesin problemi. Kadın örgütlerinin de problemi, çocuk örgütlerinin de problemi veya diğer engellilerin de problemi ama bir bakıyorsunuz alanlar birbirine paylaştırılmış durumda. Bunu biraz ortadan kaldıracak buluşmalara ihtiyaç var. Buluşmalara açık olmak gerekiyor, önyargıları mutlaka ortadan kaldırmak gerekiyor. 15

21 Gül Erdost İnsan Hakları ve Kadın Çalışmaları Aktivisti Sosyal Hizmet Uzmanı. Başta Türkiye İnsan Hakları Vakfı Kurucu Üyeliği olmak üzere birçok STK üyeliği var. Uzun süredir göç ve sonuçları üzerine, özellikle de kadın yoksulluğu ile ilgili çalışmalar yapıyor. Türkiye'nin her yanında ev eksenli çalışan kadınların güçlenmesi ve örgütlenmesi için çaba harcıyor. Militarizme karşı yapılan her tür çalışmaya da destek veriyor. Çocukluğum büyük bir aile içinde ve haklar konusunda duyarlı bir ortamda geçti. Babam ve annem 7 çocuklarını (ki bunlardan biri erkek altısı kız) yetiştirirken çok dikkat ederlerdi, kimse kimseden fazla yemesin, kimin ihtiyacı varsa onun kıyafeti alınsın diye hep uyarıldık, hep paylaştık. Daha sonra bu gelişerek sürdü. Örgütlülüğün gereğine inandığım için 18 yaşında dernek kurulmasında rol aldım. İlhan Erdost la evlenmem ve onun 12 Eylül 1980 yılında Mamak Askeri Cezaevinde dövülerek öldürülmesi üzerine 1990 yılında kurulan Türkiye İnsan Hakları Vakfı nda (TİHV) işkence görenlere destek olmak üzere önce gönüllü sonra da profesyonel olarak aktif çalışmaya başladım yılında kurulan İnsan Hakları Derneği de zaten benim aktif içinde olmadığım ama ailemden insanların içinde olduğu bir kurumdu. Ülkemizde işkencenin yaygın ve sistematik uygulanması bu alanda çalışmak gerektiği konusunda beni kamçılamıştır. İHD ve TİHV çevresi zaten bu konularda uzman kuruluşlardı. Aynı zamanda kamuda çalışmam sırasında (Sosyal Hizmet Uzmanı olarak SSK Hastanelerinden emekliyim) yakınımda bulunan sağlık elemanı arkadaşlarım ile hak ihlallerini engellemek ve var olanların da izlerini gidermek için (tıbbi tedavi, operasyonlar, fizik tedavi vb.) psikolojik ve sosyal destek (ev iş bulma, çocuklara burs) için ortamlarımız ve kişiler mevcuttu. İnsan Hakları Kurumlarında çalışmak bazen devletin altına dinamit koymakla eşdeğer olarak algılandığı için kendimi, inandıklarımı ve yaptıklarımı bazı arkadaşlarıma ve bazı ortamlara anlatmakta zorlandığım oldu. Bunun nedenlerinin başında düşünceye saygı olmaması, tek tip insan ve düşünce yaratma arzusu gelmektedir. Ayrıca insan hakları savunucuları Türkiye de çoğunlukla hak ihlaline uğrayan ve muhalif kesimlerce yapıldığı için önyargılar bulunmaktadır. İnsan Hakları örgütleri her dönem kamu baskısını değişik dozlarda yaşamışlardır/yaşayacaklardır. Bundan 28 yıl önce eşim İlhan Erdost yasak yayın bulundurmak suçlamasıyla gözaltına alındı ve öldürüldü. Bugün İş Bankası yayınları Karl Marks ın Kapital ini basmaya hazırlanıyor. İnsan hakları hareketinin bundan 15 yıl önce yakaladığı ivmenin çok altında, önemini yitirmiş bir durumda olduğunu düşünüyorum İnsan hakları örgütleri bir dönem projeler yoluyla desteklendiği için parasal sıkıntı yaşamadılar. Ancak şimdi; -Örgütlerin maddi sorunları büyüktür, -Aktif çalışan sayısı çok azalmıştır, -İnsan hakları aktiviteleri ve hak ihlalleri medyada doğru biçimde yer almamaktadır. 16

22 -Çalışmalarda yöntem değişikliğine ihtiyaç vardır. (hak ihlalleri konusunda koruyucu önleyici eğitim çalışmalarına ağırlık verilmelidir.) İnsan hakları alanında yapılan çalışmalardaki olumlulukların altını çizerek vurgulama yapmak gerektiğini önemsiyorum. İnsan hakları örgütlerinin ve aktivistlerinin ilköğrenim ve lise dengi okullarda zorunlu insan hakları derslerinin içeriğine müdahale edebilmeleri ve hak bilincinin yaygınlaştırılması konusundaki çalışmalara ağırlık vermeleri gerekmektedir. İnsan hakları örgütleri ile akademik çalışmalar yapanların daha fazla ve sistemli bir biçimde çalışmalarını ortaklaştırma zeminleri yaratmaları gereklidir. Halk ile diyalogu artırmak için imaj yenilenmesi ve bu ilişkiyi geliştirici yollar aramak gereklidir. Halkın insan hakları örgütlerine Terörist olarak bakmaması için katılımcı yolların denenmesi gerekir. 17

23 Hülya Şekerci Mimar Sinan Üniversitesi nde sosyoloji okudu. Birkaç yıl öğretmenlik yaptıktan sonra da başörtüsü yasağı nedeniyle görevinden ayrıldı. Kuruluşundan beri ÖZGÜR-DER de çalışmalar yaptı. Halen ÖZGÜR-DER Genel Başkanlığı görevini yürütmektedir. Sivil toplum örgütleri batılı bir mücadele sonucunda ortaya çıkmış bir kavram ve bugün Türkiye de de çok yaygın. Çünkü insanlar 3. Dünya ülkelerinde bir insan hakkı ihlaline uğradıkları zaman iktidarlara karşı mücadelenin bir aracı olarak sivil toplum örgütlerini kuruyorlar ve bu noktada çalışmaya başlıyorlar. Ancak birçok yerde emperyalizm sivil toplum kuruluşları aracılığıyla halkı örgütleyip orada bir rejim değişikliğine de gidebiliyor. Bu bağlamda sivil toplum kuruluşlarının emperyalizmin bir Truva atı olup olmadığı tartışılıyor. İnsan hakları mücadelesinin evrensel olup olmadığı da bir başka tartışma konusu ve benim bakış açım insan haklarının tümüyle objektif ve evrensel bir kavram olmadığı yönündedir. Şöyle ki, 1960 lı yıllarda sosyalizmin daha revaçta olduğu zamanlarda insan haklarını daha çok sosyalist politikalar belirliyordu ve insan hakları denince daha çok grup hakları ve sosyal haklar akla geliyordu. Şimdi ise daha çok liberal politikalar insan haklarını belirliyor ve birey hakkı ön plana çıkıyor. Bu bağlamda insan hakları kavramının tümüyle evrensel olmadığını düşünüyorum. Ancak her ne kadar insan hakları batılı bir kavram olsa da insanlığın var oluşundan beri de insan hakkı ihlalini yapanlar ve buna karşı mücadele edenler vardır. Bu olayın tarihi açıdan evrensel bir noktası var. Zulme karşı koyuşun boyutları farklı olabilir, kaynağı farklı olabilir, usulleri farklı olabilir ama böyle fıtri bir durum söz konusu. İnsan bir zulümle karşılaştığı zaman bu zulme karşı fıtri olarak karşı koyma gereği de duyuyor. Erdemli insanlar bunu yapabiliyor. Bu bağlamda da evrensel boyutu var. Batılı insan hakları anlayışı ile uzlaştığımız bazı yönler mutlaka var. Uluslararası insan hakları sözleşmeleri gibi, işkenceye karşıtlık gibi, insanların haksız yere öldürülmesi gibi, kadın haklarının bir kısmı gibi. Ancak biz insan haklarına kendi perspektifimizden bakıyoruz ve bu perspektif de İslami kimlik perspektifidir. Bizim insan hakları mücadelemizi bu belirliyor. Sonuçta herkes insan hakları mücadelesine de bir sınır koymak durumundadır. Yani özgürlükleri tanımlarken de bir sınır koymak durumundasınız. Örneğin ozon tabakasının delinmesiyle alakalı olarak insanlara bir takım sınırlamalar getiriyorsanız ve burada hiç kimse bu benim özgürlük alanım, bir sınırlamayı kabul etmem diyemiyorsa liberal politikaların da, sosyalist politikaların da bir özgürlük tanımı ve bunun sınırları vardır. Bu sınırları biz İslami açıdan, Kur ani açıdan tanımlıyoruz. Türkiye deki insan hakları eylemlerine ve bu konudaki mücadelemize gelirsek, insan hakları mücadelesi yürüten her grup, birey, dernek ya da vakıf netice itibariyle bir iktidar alanına müdahale etmektedir ve iktidarla arasında bir gerginlik yaşanmaktadır. Bu iktidar karşıtlığı sivil toplumla iktidarlar arasında 18