SERBEST YÜZEYLİ AKIMLARDA PÜRÜZLÜLÜK KATSAYISININ BELİRLENMESİ

Ebat: px
Şu sayfadan göstermeyi başlat:

Download "SERBEST YÜZEYLİ AKIMLARDA PÜRÜZLÜLÜK KATSAYISININ BELİRLENMESİ"

Transkript

1 SERBEST YÜZEYLİ AKIMLARDA PÜRÜZLÜLÜK KATSAYISININ BELİRLENMESİ Atıl BULU (*), Ertan YILMAZ (**) ÖZET Serbest yüzeyli akımlarda kanaldaki ortalama akım hızını ve debiyi bulmak için kullanılan Manning formülü 1889 yılında İrlandalı Robert Manning adlı bir mühendis tarafından önerilmiştir. Bu evrensel hız formülü halen de geçerliliğini korumakta ve kullanılmaktadır. Manning formülündeki n pürüzlülük katsayısı değerleri kanalın geçtiği zemin özelliklerine bağlı olarak Tablolar halinde hazırlanarak su mühendisliği kitaplarında verilmiştir. Bu değerler çeşitli deneysel çalışmalar sonunda elde edilen değerlerdir. Uygulamadaki mühendis doğal veya yapay kanalın geçtiği zemin özelliğine bağlı olarak bir n değeri seçer. Bu seçim mühendisin bilgi, görgü ve deneyimine çok bağlıdır. Bu çalışmada, pürüzlülüğün oluşmasına neden olan bir çok etkenler göz önünde tutularak n Manning katsayısı hesabı için bir yöntem verilmiştir. 1. GİRİŞ Serbest yüzeyli akımlarda kanaldan geçen akımın hızının ve debisinin belirlenmesinde kullanılan evrensel formül Manning formülüdür. Kesit karakteristikleri belli olan bir akımda kanaldan geçen akımın hızını bulurken, (1) Manning formülü kullanılmaktadır. Bu denklemde I 0 = Kanalın taban eğimi, R = Kanalın şekli ve su derinliğine bağlı olan hidrolik yarıçap, n = Manning pürüzlülük katsayısıdır. Bu üç büyüklük de kanalı karakterize eden fiziksel özelliklerdir. Kanal taban eğimi ve hidrolik yarıçap ölçümlerle kolaylıkla belirlenebilir. Pürüzlülük katsayısı ise doğal veya yapay kanalın bir çok özelliğine bağlı olarak hazır tablolardan alınan bir katsayıdır [1]. Pürüzlülük katsayısının seçimi, seçimi yapan mühendisin bilgi, deneyim ve öngörme yetisine çok bağlıdır. Bu çalışmada n pürüzlülük katsayısının seçiminde göz önünde tutulması etkenler ve elde edilmesine yardımcı olacak bilgiler verilmeye çalışılacaktır. (*)Prof.Dr., (**)İnş.Müh.,İTÜ İnşaat Fakültesi, İstanbul 2. MANNING PÜRÜZLÜLÜK KATSAYISINA ETKİ EDEN FAKTÖRLER Yapay ve doğal kanalların hızını ve debisini bulurken kanal en kesitinin R hidrolik yarıçapı ve kanal eğimi bulunduktan sonra n Manning katsayısı seçilerek hesaplar yapılır. Yapay kanallarda bu seçim nispeten kolaydır. Kanal kaplamasına bağlı olarak alışıla gelen değerlerden biri seçilebilir. Doğal ırmakların ve derelerin hız ve debisini bulurken de aynı şekilde bir n katsayısı seçilir. Bu seçim genelde oldukça kaba ve kanal boyunca değişmediği kabul edilerek yapılır. n katsayısının seçiminde aşağıdaki etkenlerin etkisini de göz önünde tutmak gerekir. a) Yüzeyin Pürüzlülüğü Yüzey pürüzlülüğü ıslak çevreyi oluşturan malzeme danelerinin boyut ve şeklini ifade eder ve akımı yavaşlatıcı etki oluşturur. Genellikle pürüzlülük katsayısının seçiminde tek etken olarak düşünülse de belli başlı etkenlerden sadece birisidir. Genellikle ince daneli malzemelerde n katsayısı düşük, iri daneli çeper malzemesinde n katsayısı yüksek bir değerdedir. Eğer çeper malzemesi ince daneli ise, su seviyesindeki değişimlerde n katsayısı değişmez. Çeper malzemesi çakıl ve kayalardan oluşuyorsa, düşük su seviyelerinde n pürüzlülük katsayısı aynı kesit için daha büyük, yüksek su seviyelerinde bu kesit için daha ufak bir değerdedir. Genel olarak doğal kanallarda n seçiminde bu durum göz önünde tutulmaz. b) Bitki Örtüsü Kanal içindeki bitki örtüsü de pürüzlülük katsayısı seçiminde önemli bir etkendir. Yapay kanallarda seçilen pürüzlülük katsayısı kanal içinde hiçbir bitki örtüsü olmadığı düşünülen durum için yapılır. Zamanla çeperde oluşan çeşitli bitki gelişimi akımın hareketine engel oluşturur, yani n pürüzlülük katsayısını arttırır. Doğal akım yataklarında bu durum çok daha belirgindir. Bir kesitten akan bir debi yaz ve kış aylarında farklı oluşan bitki örtüsünden dolayı farklı derinlik ve hızlarda geçer. Yani n pürüzlülük katsayısı aynı kesit için yaz ve kış aylarında çok farklı değerler almaktadır. Bitki örtüsünün değişiminin kanalın geçirimliliğine etkisinin çarpıcı bir örneği aşağıda bir uygulama olarak verilecektir. - TÜRKÝYE MÜHENDÝSLÝK HABERLERÝ SAYI / 2002/

2 c) Kanal Düzensizliği Kanal düzensizliği, kanal boyunca kesit, boyut ve şekildeki değişimleri ve ıslak çevredeki düzensizlikleri kapsar. Doğal kanallarda bu tip düzensizlikler kanal yatağında oluşmuş kum yığınları, tümsekler, çukurlar ve boşluklardır. Bu düzensizlikler yüzey pürüzlülüğünü arttırır. d) Kanal Eğriliği Kanal ekseninin akım boyunca eğriliği n pürüzlülük katsayısına etki eder. Eksendeki bu kıvrımlar sürüntü malzemesi birikimine neden olarak n pürüzlülük katsayısını da arttırır. Eğer akım hızı az ise, n katsayısının kıvrımlı kanallarda çok değişmediği kabul edilebilir. e) Birikim ve Aşınma Kanal yatağında biriken alüvyonlar düzensiz bir kanalı pürüzlülüğü azaltarak, n katsayısını düşürerek, düzenli bir duruma getirebilir. Aşınma durumunda ise n katsayısı artar. Yatakta oluşan birikimin nasıl oluştuğu da önemlidir. Eğer birikimler kum tepecikleri şeklindeyse bu durumda pürüzlülük artar. Kanal yatak malzemesi birikim ve aşınmada önemli bir etkendir. f) Engeller Yatakta biriken kütükler, köprü ayakları ve benzeri engeller n pürüzlülük katsayısını arttırır. Artışın miktarı engelin cinsine, şekline, sayısına ve dağılımına bağlıdır. g) Kanal Enkesitinin Boyut ve Şekli Kanalın boyut ve şeklinin n katsayısına etkisinin olmadığı kabul edilebilir. Yalnız, hidrolik yarıçaptaki değişim kanalın şekline bağlı olarak n katsayısını arttırabilir veya azaltabilir. h) Seviye ve Debi Genel olarak n katsayısının değeri seviye ve debi arttıkça düşer. Yatakta ki su sığ ise, kanal tabanındaki düzensizlikler açığa çıkar ve pürüzlülük etkisi artar. Fakat yüksek su seviyelerinde kanal şevlerindeki düzensizlikler ve bitki örtüsü pürüzlülüğü arttırır.bu durum doğal kanallarda ortaya çıkar. Yapay sel yataklı kanallarda ise ana yatak ve sel yatağı aynı kaplama malzemesiyle kaplı ise n katsayısını sabit kabul edebiliriz. i) Mevsimsel Değişimler Kanallarda oluşan ağaç, ot ve bitki örtüsünün mevsimsel değişimlerine göre n katsayısının değeri de önemli değişiklik gösterir. Bütün bu etkenler göz önünde tutularak n pürüzlülük katsayısı tahmin edilir. Aynı zamanda kanal tipi, akım durumu ve özellikle yapay kanalların bakım sıklığı n pürüzlülük katsayısının tespitinde dikkate alınmalıdır. 3. COWAN YÖNTEMİ Pürüzlülük katsayısına etki eden önemli etkenleri dikkate alarak n pürüzlülük katsayısı hesabı için [2] bir yöntem önermiştir. Bu yönteme göre n katsayısı, denklemiyle hesaplanır. n 0 katsayısı kanalın geçtiği zeminin özelliğine bağlı olarak tablolardan alınan pürüzlülük katsayısıdır. n 0 pt katsayısına eklenen n 1 katsayısı ise kanal düzensizliğinin etkisini içerir. n 2 katsayısı kanal kesitinin şekil ve boyutundaki değişme derecesini kapsar. n 3 değeri kanalda mevcut engellerin etkisini içerir. n 4 düzeltme faktörü ise bitki örtüsü ve akım durumlarını kapsar. m katsayısı ise kıvrım faktörüdür. Bu katsayılar kanalın özelliğine göre Tablo 1. de verilmiştir. n 0 katsayısı seçiminde toprak kanallarda n 0 = 0.020, kaya zeminde açılan kanallarda n 0 = 0.025, çakıl zeminler için n 0 = ve kumda açılan kanallar için n 0 = değerleri alınabilir. n 1 katsayısı : Bu katsayı kanal düzensizliğini içeren düzeltme katsayısıdır. Kanalı kaplayan malzeme için elde edebilecek en iyi yüzey pürüzsüz; iyi düzlenmiş kanallar, kenar şevleri biraz aşınmış ise önemsiz; kenar şevleri orta derecede düzeltilmiş kanallar için orta; şev göçmeleri oluşmuş, aşınmış, şekli bozulmuş ve düzensiz kazılmış kaya kanallar için şiddetli sütunundaki değerler kullanılabilir. n 2 katsayısı : Kanal kesitinin şekil ve boyutundaki Kanal Koşulları Tablo 1 Değerler Toprak Kanalın içerdiği Kaya n malzeme Kum Çakıl Pürüzsüz Düzensizlik Önemsiz n derecesi Orta Şiddetli Kanal Aşamalı yarıçapındaki Ara Sıra Değişen n değişimler Sık Değişen İhmal Edilebilir Engellerin benzer Önemsiz n etkiler Kayda Değer Şiddetli Düşük Bitki örtüsü Orta n Yüksek Çok Yüksek Önemsiz Kıvrım derecesi Kayda Değer m Şiddetli (2) 80 - TÜRKÝYE MÜHENDÝSLÝK HABERLERÝ SAYI / 2002/4-5-6

3 değişmeyi içeren düzeltme faktörüdür. Kanal boyutu ve şeklindeki değişim aşamalı olarak oluşmuş ise aşamalı; geniş ve dar kesitler birbirini takip ediyorsa veya şekil değişimi akımın yönünü değiştiriyorsa ara sıra değişen; geniş ve dar kesitler çok sık oluşuyorsa veya şekil değişimi akımın yönünü ani değiştiriyorsa sık değişen terimlerindeki değerler kullanılır. n 3 katsayısı : Kanalda mevcut engelleri içeren düzeltme faktörüdür. Bu katsayının seçiminde kanalda var olan birikintiler, tümsekler, kütükler, kayalar ve köprü ayakları gibi engeller göz önünde tutulur. Engellerin kapladığı alan, engellerin özellikleri ve engellerin enine ve boyuna kapladıkları alan göz önünde tutularak Tablo1 den bu katsayısı seçilir. n 4 katsayısı : Bu katsayının seçiminde kanal içindeki bitki örtüsünün etkisi dikkate alınır. a) Düşük şu durumlarda geçerlidir. Ortalama akım derinliği yosun ve yabani otların derinliğinin 2-3 katı iken veya ortalama akım derinliği esnek fide ve söğüt fidelerinin 3-4 katı olduğu durumlarda, b) Orta şu durumlarda geçerlidir. Ortalama su derinliği mevcut yosun ve yabani ot tabakasının 1-2 katı olduğu, ortalama su derinliğinin köklü otlar ve ağaç fidelerinin 2-3 katı olduğu ve hidrolik yarıçapın 0.60 m yi geçmediği hafif çalı toplulukları ve 1-2 yaşındaki söğütlerin bulunduğu durumlarda, c) Yüksek şu durumlarda geçerlidir. Bitki örtüsü yüksekliğinin ortalama su derinliğine eşit olduğu, hidrolik yarıçapın 0.60 m yi aştığı söğüt ve yapraksız fidanlar varken ve hidrolik yarıçapın 0.60 m yi aştığı bol 1 yaşına kadarki bol yapraklı söğütlerin bulunduğu durumlarda, d) Çok yüksek şu durumlarda geçerlidir. Ortalama su derinliğinin bitki örtüsünden az olduğu, hidrolik yarıçapın 3-4 m olduğu gür söğütler ve bol yapraklı çalı örtüsü ve hidrolik yarıçapın 2-4 m olduğu büyüme sezonundaki bol yapraklı ağaçlar. m katsayısı : Bu katsayı kanaldaki mendereslenme (kıvrım) düzeyini içerir. Mendereslenme (kıvrımlılık) düzeyi kanal boyunca kıvrımlı uzunluğun düz uzunluğa oranına bağlıdır. Kıvrımlılık 1.0 den 1.2 ye kadar önemsiz, 1.2 den 1.50 değerine kadar önemli ve 1.5 dan fazla ise şiddetli olarak kabul edilir. Bu yöntemle n katsayısı bulunurken bir çok etken göz önünde tutulmalıdır. Yöntem yataktaki sürüntü malzemesi birikimini ve askı maddesi etkisini göz önünde tutmamaktadır. Genelde orta büyüklükte kanallar için geçerlidir. Hidrolik yarıçapın 4.5 m yi geçtiği durumlarda dikkatle kullanılmalıdır. Bu yöntem kaplamasız doğal kanallar, taşkın yatakları ve drenaj kanallarında uygulanabilir ve bu tip kanallarda n için minimum 0.02 değeri elde edilir. Bilindiği gibi kaplamalı kanallarda minimum n değeri dir. 4. UYGULAMA Taban eğimi I 0 = , taban genişliği B = 4 m, şev eğimleri m = 2 olan trapez bir kanalda su derinliği h = 1 m alalım. Kanal toprak zeminde açılmış yapay bir kanal olsun. Kanalda bitki örtüsünün değişimine göre hız ve debi değişimlerini inceleyelim. Yeni açılmış toprak kanal için n 0 katsayısı Tablo 1 den n = 0.02 olarak bulunur. Tablodan bitki örtüsü değişimi ile n4 değerlerini alarak ve 2 denklemini kullanarak yeni n değerleri hesaplanıp 1 denklemiyle hız ve debi hesaplarını yaparsak Tablo 2 deki değerler elde edilir. Yeni açılmış kanaldan n = 0.02 için Q = 4.77 m³/s debi geçerken, düşük bitki örtüsünde n = 0.03 ve Q = 3.17 m³/s, orta bitki örtüsünde n = ve Q = 2.12 m³/s, yüksek bitki örtüsünde n = 0.07 ve Q = 1.36 m³/s ve çok yüksek bitki örtüsünde n = 0.12 ve Q = 0.79 m³/s olmaktadır. Görüldüğü gibi hiç bakım görmeyen, yoğun bitki örtüsü oluşan bir kanalın debisi 6 kat azalmaktadır. 2 denklemini kullanarak Manning katsayısını düzeltme, bu uygulama da yalnız bitki örtüsünü içermektedir. Diğer etkenleri de dikkate alırsak geçen debinin çok daha fazla azalacağı açıktır [3]. 5. SONUÇLAR Bu yazı uygulamadaki mühendislere bazı çarpıcı örnekleri göstermek için hazırlanmıştır. Mevcut bir akarsuyun bir kesitinden geçen debiyi hesaplarken ortalama kesit alanını, ıslak çevreyi ve kanal taban eğimini oldukça hassas hesaplamak olanaklıdır. n Manning katsayısını kanalı inceleyerek tahmin etmek mühendislerin bilgi ve deneyimine çok bağlıdır. Aynı şekilde yapay bir kanal projelendirirken bulunan ebatların, zamanın eskitmesiyle geçirilmesi istenen debiyi geçiremeyeceği dikkate alınmalıdır. Kanalın bulunduğu yöre ve hizmet edeceği kuruluşa bağlı olarak sürekli bakım yapılıp yapılamayacağı gibi etkenlerde göz önünde tutulmalıdır. Aynı zamanda n değerini seçerken %100 de yanılmak her zaman olasıdır. Su mühendisliğinde görgü, bilgi ve deneyim birikiminin diğer mühendislik dallarına göre çok daha önemli olduğu görüşündeyim. 6. KAYNAKLAR Tablo 2 n ile Hız ve debi Değişimi n Hız (m/s) Debi (m³/s) [1] Chow, C.T. (1959). Open Channel Hydraulics, Mc Graw Hill, Company Inc. [2] Cowan, L.W. (1956) Estimating hydraulic roughness coefficients, Agricultural Engineering, Vol. 37, No. 7, pp [3] Yılmaz, E.(2002). Açık Kanallarda Manning Katsayısının Seçimine Etki Eden Faktörlerin İncelenmesi ve Abaklar, Bitirme Ödevi, İTÜ İnşaat Fakültesi. - TÜRKÝYE MÜHENDÝSLÝK HABERLERÝ SAYI / 2002/

4 TOPRAK DOLGU BARAJ GÖVDESİ ÜZERİNDEN SULARIN SAVAKLANMASI DURUMUNDA KULLANILAN GÖVDE KORUMA METODLARI İhsan KAŞ (*), Dursun YILDIZ (**) ÖZET Su yapılarının boyutlandırılmasında teknolojik gelişimlerin kazandırmış olduğu avantajlar, yeni inşaat teknikleri ve hesap yaklaşımları zaman geçirmeden kullanılmalıdır. Son yıllarda orta yüksekli baraj ve gölet tipi kabartma yapılarının dolusavaklarının tasarımı, gelme olasılığı çok düşük olan taşkın tekerrür aralığı uzun büyük taşkın debilerine göre yapılması tercih edilmemektedir. Bunun yerine baraj gövdesinin mansap yüzünün kaplanması şeklinde alınan önlemlerle taşkın tekerrür debisinin önemli bir kısmını baraj gövdesi üzerinden savaklanmasına izin verilmektedir. Taşkın debisinin bir bölümünün gövde üzerinden savaklanması, yapılacak olan ve oldukça yüksek maliyetler oluşturan dolusavak yapısının proje debisini düşürmektedir. Proje debisini düşmesi beraberinde daha küçük bir dolusavak yapısı boyutlandırma ve maliyet düşüşü anlamına gelmektedir. Baraj gövdesi üzerinden suyun savaklanması durumunda yapılan gövde koruma metodu tipleri sınıflandırılacaktır. Türkiye de henüz bu yaklaşımla yapılmış veya yeniden düzenlenmiş olan baraj yapımızın olmayışı ve son yıllarda dünyada yaygın bir şekilde kullanılmaya başlanılması bu konu ile doğrudan ilişikli olan mühendislere yararlı olacağı görüşünü taşımaktayız. 1. GİRİŞ Tekerrür aralığı çok uzun olan büyük taşkın debileri için projelendirilen dolusavaklar çok büyük ve pahalı yapılar olmakta ve proje ekonomisini zorlamaktadır. Olası maksimum taşkın debisini (PMF) geçirmek üzere projelendirilen klasik dolusavaklar özellikle ABD de artık oldukça pahalı dolusavak projeleri olarak değerlendirilmektedir. Bu nedenle bu konu araştırmacılar tarafından ele alınmış ve çeşitli çözüm alternatifleri önerilmiştir. Halen mevcut dolusavaklarda yapılacak düzenlemeler ve yeni dolusavak projeleri bu bakış açısı ile ele alınmaktadır. (*) DSİ Teknik Araştırma ve Kalite Kontrol Dairesi, Ankara (**) DSİ İçme Suyu ve Kanalizasyon Dairesi, Ankara Son yıllarda bazı projelerde proje hidrolojisinin ortaya çıkardığı verilerle baraj ömrü boyunca kullanılma olasılığı düşük görünen klasik dolusavaklar yerine geometrileri farklı ve deşarj kapasiteleri daha fazla olan labirent, radyal, T tipi ve U tipi dolusavakların kullanılması yönünde eğilimler başlamıştır. Deşarj kapasitesini artırma yönünde yapılan çalışmaların yanında bir de çeşitli metodlarla korunmuş baraj gövdesi üzerinden suyun aşması gibi daha düşük maliyetli ve taşkın debisi değerinin bir bölümünün gövde üzerinden emniyetli bir şekilde savaklanmasına izin vererek dolusavak yapısı proje debisi değerinin düşmesine olanak tanıyan yeni yaklaşımlar kabul görmektedir. Bu yöntemlerden birisi olan ve ani tehlike savağı gibi fonksiyon gösteren korunmuş bir baraj gövdesi, diğer hidrolik yapıların inşaatına olan ihtiyacı da en aza indirmektedir. ABD de yapılan barajlarının güvenliği, son yıllarda 100 yıllık baraj ömrü için modern hidroloji teknikleri kullanılarak elde edilen değerler ile yeniden gözden geçirilmektedir. Bu çalışmalarda birçok baraj için daha önce kabul edilen olası maksimum taşkın debisinin çok büyük oranlarda arttığı ve bazı barajların dolusavak kapasitelerinin yetersiz kaldığı tespit edilmiştir. Bu durum, bu debinin gelmesi durumunda birçok toprak dolgu barajın gövdesinin üzerinden suyun aşacağını ortaya koymuştur. Bu durumda mevcut projelerde çeşitli tedbirler alınmaya başlanmış ve yeni projeler için de bu debileri geçirerek daha düşük maliyetli dolusavak alternatiflerinin uygulanması kabul görmeye başlamıştır. 2. GÖVDE KORUMA METODLARI Baraj gövdesinin taşkın debilerinde, suyun gövde üzerinden aşmasına dayanacak şekilde korunması veya barajın bu anlayışla projelendirilmesi son zamanlarda uygulanan düşük maliyetli bir alternatif olarak kabul görmektedir. ABD de bugüne değin 107 irili ufaklı toprak dolgu kabartma yapısı, bu yapıların gövdelerinin üzerinden suyun aşması ile yıkılmıştır. Bunun üzerine bu projelerin hidrolojileri yeniden gözden geçirilmiş ve dolgu ve beton baraj gövdelerinin ani tehlike dolusavakları olarak projelendirilmesi amacı ile USBR tarafından oldukça geniş bir araştırma 82 - TÜRKÝYE MÜHENDÝSLÝK HABERLERÝ SAYI / 2002/4-5-6

5 Şekil 1 - Gövde Koruma Metodları çalışması yapılmıştır. Gövde üzerinden suyun aşması durumunda toprak dolgu barajların kretini ve mansap yüzünü erozyona karşı koruma metodları son yıllarda oldukça detaylı bir araştırma konusu olmaktadır. Genel olarak gövde koruma metodu tipleri Şekil 1 de de görüldüğü gibi 4 gruba ayrılmaktadırlar. Bunlar beton ile riprap ve donatılı dolgu, bitkiler ve jeotekstiller ile yapılan gövde korumalarıdır. Yapılış şekli ve kullanılan malzeme cinsine göre gövde koruma metodlarından beton ile yapılan gövde korumaları silindirle sıkıştırılmış beton (SSB), ön yapımlı beton blok, Wedge-Shape beton blok ve yerinde dökme beton ile yapılan olmak üzere 4 değişik tipte; riprap ve donatılı dolgu ile yapılan gövde korumaları ise eğimli gabionlar, basamaklı gabionlar ve donatılı kaya dolgu olmak üzere üç değişik tipte yapılmaktadırlar. Bu bildiride sadece beton ile yapılan gövde koruma sistemleri ayrıntılı olarak ele alınacak diğer gövde koruma sistemlerine değinilmeyecektir. Taşkın debilerinin toprak dolgu baraj gövdesi üzerinden savaklanması durumunda gövde koruma metodları için 1983 yılından bu yana İngiltere, ABD ve eski Sovyetler Birliğinde çeşitli alternatifler üzerinde çalışmalar yapılmıştır, [1]. Bu konuyu ele alan ve maliyeti düşük bir yöntem arayışı içinde olan araştırmacılar, dolgu üzerine koruyucu bir tabaka kaplayarak baraj gövdesi üzerinden suyun aşmasına izin verilmesi doğrultusunda çalışmalar yapmıştır. Günümüzde bazı projelerde gövde dolgusunun mansap yüzünün korunarak akımın gövde üzerinden aşmasına izin verilmesi, taşkın koruma amaçlı dolusavakların kapasitelerinin arttırılması için gövde dolgusunun yükseltilmesi veya savak kapasitesinin arttırılması gibi daha pahalı ve zaman alıcı metodlara bir alternatif olarak kabul görmektedir. Günümüzde gölet ve orta yüksekli barajlar olan ve gövde yükseklikleri 30 m'ye kadar su toplama sistemlerinde bu koruma sistemleri uygulama alanı bulmaktadır. 30 m den daha yüksek dolgu barajlarda kullanılacak gövde koruma sistemleri yüksek debi ve hızlarda koruma tabakası stabilitesinin sağlanabilmesi için detaylı analizlerde ihtiyaç gösterirler. Daha yüksek barajların gövde koruma metodları için çeşitli ülkelerde araştırma çalışmaları devam etmektedir. - TÜRKÝYE MÜHENDÝSLÝK HABERLERÝ SAYI / 2002/

6 2.1. Silindirle Sıkılanmış Beton ile Yapılan Gövde Koruması Son yıllarda, toprak dolgu barajların üzerinden suyun aşması durumu için kullanılan koruma metodlarından en yaygını silindirle sıkılanmış beton (SSB) (Roller Compacted Concrete) uygulaması olmuştur. Yakın geçmişte SSB teknolojisinde yaşanan gelişmeler, bu metodun toprak dolgu baraj gövdesinin düşük maliyetli bir şekilde korunmasına olanak tanıyan bir alternatif olarak da ele alınmasını sağlamıştır. Bu metodla yapılan birçok uygulamada baraj kreti ve baraj gövdesi mansap yüzü korunmuş ve taşkın anında suyun gövde üzerinden güvenli bir şekilde mansaba bırakıldığı tespit edilmiştir. Tablo 1 - ABD de SSB Kullanılarak Gövde Dolguları Akımın Gövde Üzerinden Aşmasına Karşı Korunan Toprak Dolgu Barajlar, [1] Maksimum SSB Gövde SSB Hacmi Maliyeti Barajın İsmi, İnşa Tarihi Şehir/Eyalet Yüksekliği (m) (m³) (m³/$) Addicks (1988) Houston,TX Addiks and Barker Ashton (1991) Ashton, ID Barker (1988) Houston, TX Addicks and Barker Bishop Creek No,2(1989) New Emergency Spillway Bishop, CA 12, Boney Falls(1989) Escanaba, MI 7, Brownwood Country Club (1984) Brownwood, TX Butler Reservoir (1992) Camp Gordon, GA Comanche (1990) New Spillway Estes Park,CO Comenche Trail (1988) Big Spring, TX Goose Lake (1989) Naderland, CO 10, Goose Pasture (1991) Breckenridge,CO Harris Park No.1 (1986) Bailey, CO 5, Holmes Lake Dam (1991) Marshall, TX 9, Horsethief (1992) Rapid City, SD Kemmerer City (1990) Kemmerer,WY 9, Lake Diversion (1992) New Emergency Spillway Wchita Falls,TX Lake Lenape (1991) Mays Landing,NJ Lima(1993) Dell, MT 16, Meadowlark Lake (1992) Ten sieep, WY 8, North Fark Toutle River (1980) Replacement Service Spillway Castle Dele, WA 11, North Potato Diversion (1992) New Spillway Copperhill, TN 10, Phillipsburg Dam No:3 (1992) Phillipburg, PA Ringtown No.5 (1991)Combinend Principal and Emergency Ringtown, PA Rosebud (1993) Rosebud, SD Saltick (1991) Two Emergency Spillways Johnsontown, PA 33, Spring Creek (1986) Gunnison, CO Thompson Park No.3 (1990) Amarillo, TX Umbarger (1993) Canyon, TX White Cloud (1990) White Cloud, MI 4, White Meadow Lake (1991) Rockaway, NJ TÜRKÝYE MÜHENDÝSLÝK HABERLERÝ SAYI / 2002/4-5-6

7 Gövde Mansap Yüzü Basamaklı Olarak Yapılan SSB ler ABD de SSB kullanılarak gövde dolguları akımın gövde üzerinden aşmasına karşı korunan barajlar ve özellikleri Tablo 1 de verilmiştir. Bugüne değin SSB ile korunan birçok toprak dolgu barajda Şekil 2 de verilen tipik sistem uygulanmıştır. Bu sistemde öncelikle gövde kreti belirli bir kota kadar alçaltılmakta ve sonra gövde mansap yüzü ile topuk bölgesi, koruma tabakası için hazırlanmaktadır. Daha sonra tecrit tabakası ve gerektiğinde filtre tabakası ile delikli drenaj borularını içeren drenaj sistemi kurulmaktadır. Bu işlemden sonra mansap yüzüne topuk bölgesinden başlayarak 30 veya 60 cm kalınlığındaki SSB tabakaları serilmektedir. Bu serme ve sıkıştırma işlemi en az 2,5 m genişliğinde yapılmaktadır. Gövde dolgusu mansap yüzü eğimine bağlı olarak bu tabakalar, gövdeye dik doğrultuda 70 ile 98 cm kalınlığında bir koruma tabakası oluştururlar. SSB tabakaları, gövde dolgu yüzeyi boyunca sağ ve sol sahile kadar serilirler. Ancak gerektiğinde sağ ve sol sahil yüzeylerini de korumak amacıyla bu yüzeylerde belirli bir mesafeye kadar da uzatılabilirler. Bu sistemin gövdeyi koruması yanında diğer bir avantajı da gövde üzerinden aşan akımın enerjisinin büyük bir bölümünü basamaklar yardımı ile sönümlemesidir. Bu durum, mansaptaki büyük enerji kırıcı yapılara ve koruma yapılarına duyulan ihtiyacı da azaltmaktadır. Bu sistemde kullanılan ve koruma tabakası altında yer alan drenaj sistemi gövde ve SSB tabakası birleşimindeki boşluk basıncını azaltmaktadır, (Şekil 2). Standart SSB serme teknikleri, inşaat ekipmanını yerleştirmek için geniş serme alanına ihtiyaç duymaktadır. Bundan dolayı SSB koruması normal olarak 2,5 m veya daha geniş tabakalar halinde serilir. Bu da maliyetin düşürülmesi çabalarını ve bu Şekil 2 - Silindirle sıkılanmış basamaklı beton kaplama tabakası, [1] metodun daha yüksek toprak dolgu barajlar için uygun bir alternatif olmasını kısıtlamaktadır. Dolgu üzerine geçirimsiz bir malzeme tabakasının uygulandığı her türlü koruma projesi, dolgudaki drenajı ve kaldırma kuvvetlerinin (uplift pressure) etkilerini de gözönüne almak durumundadır. Klasik silindirle sıkılanmış beton uygulanması durumunda SSB de oluşabilecek çatlaklara ve drenaj sisteminin yerleştirilmesine özel önem verilmektedir. Suyun gövde üzerinden aşması durumunda gövde üzerinden veya SSB tabakasının çatlakları arasından geçen suyun gövde içerisinde hidrostatik basınçlar oluşturması önlenmelidir. Bu durumda pahalı drenaj toplama ve iletim sistemleri yerine doğrudan koruma tabakası içerisinde oluşturulan dren sistemi tercih edilebilir. SSB tabakasının basamak şeklindeki tipik geometrisi, basamağın mansap ucunda akımın yapıdan ayrıldığı alçak basınç bölgeleri yaratır. Ancak 2/1 (yatay/düşey) dolgu eğiminde yatay basamaklar üzerinde yapılan çalışmalarda, en düşük basınçların bile pozitif kaldığı görülmüştür SSB ile yapılan eğimli koruma tabakası Dolgu barajların mansap gövde yüzünü koruma metodlarından birisi de SSB nin doğrudan dolgu yüzeyine tatbik edilmesidir. Bu metodda SSB malzeme eğimli gövde mansap yüzeyi genişliğince ve aşağıdan yukarıya doğru serilip sıkıştırılmaktadır. Ancak α=21.8 veya daha düşük eğimlerde serme ve vibrasyon ekipmanını işletebilmek için bir vinç sisteminin kurulması gerekli olmaktadır. Bu metodda kullanılan malzeme miktarı yine SSB kullanılarak yapılan basamak tipli koruma tabakasından önemli ölçüde az olmaktadır. Ancak bu şekilde serilen SSB tabakasının daha az enerji sönümlemesi ve serme işleminin daha zor olması nedenleriyle birim maliyeti daha yüksek olmaktadır. ABD nin Teksas eyaletindeki Addicks ve Barker göletlerinin gövde mansap yüzleri bu yöntemle korunmuştur, [1]. SSB ile gövde mansap yüzü korumasının maliyeti büyük oranda, proje bölgesi koşullarına, agrega malzemesi yatağının bölgeye uzaklığına ve serilecek SSB miktarına bağlı olarak değişmektedir. SSB ile yapılan toprak dolgu baraj korumasının 1 m³ ünün maliyeti 39$ ile 108$ arasında değişmektedir. Şimdiye değin SSB ile koruma yapılan en yüksek baraj gövdesi yüksekliği 20 m olmasına rağmen daha yüksek barajlarda da bu yöntemin teknik olarak uygulanabilmesinin mümkün olduğu ve daha yüksek barajlar için daha düşük birim maliyetler elde edilebilceği ileri sürülmektedir, [1]. - TÜRKÝYE MÜHENDÝSLÝK HABERLERÝ SAYI / 2002/

8 2.2. Ön Yapımlı Beton Blok Sistemleri (Precast Concrete Blocks) ile Yapılan Gövde Koruması Baraj gövdesi koruma alternatifleri arasında yer alan tekil bloklarla koruma veya silindirle sıkıştırılmış beton ile koruma yöntemlerinin, ön yapımlı beton basamak kaplaması yöntemi ile maliyet açısından rekabet içindedir. Bu tipler diğer koruma metodlarına göre daha etkili çalışmaktadır. Bu tiplerde yapılan uygulamalara örnek eski Sovyetler Birliğinde özellikle kama şeklinde birbiri üzerine oturan beton bloklar (Wedge Shape Block), servis ve ani tehlike dolusavaklarıdır. Bunlar gövdenin ve batardoların üzerinden su aşması durumuna karşı gövdenin korunması amacı ile çok başarılı bir şekilde kullanılmıştır. Bir diğer çalışma ise 1986 yılında İngiltere Yapı Endüstriyel Araştırma ve Bilgi Birliğinde de (CIRIA), parçalı beton blok sistemleri ile ilgili olarak hidrolik araştırmalara başlanmış ve kıyılarda, limanlarda ve büyük rezervuarlarda dalga etkisi hasarlarını en aza indirmek için çalışmalar yapılmıştır, [2]. USBR ın Baraj Güvenliği Bölümü de CIRIA nin yaptığı bu araştırmalara bir teknik işbirliği programı çerçevesinde katılmıştır. Daha sonra USBR mühendisleri, ABD Federal Karayolları Kuruluşunun (US.Federal Highway Administration) ve SLA müşavirlik şirketinin yol şevlerinin erozyona karşı korunması çalışmalarından haberdar olmuş ve bu organizasyonlar ile ilişki kurmuştur. Bu ilişkiler sonrasında USBR, bu sistemin dolgu barajların korunması amacı ile uygulanabilirliğini düşünerek SLA tarafından yürütülen parçalı beton blok sistemleri ile ilgili araştırmalara başlamıştır. Genel olarak İngiltere, eski Sovyetler Birliği ve ABD de bu alanda yapılan araştırma çalışmaları, parçalı beton blok sisteminin yüksek hız ve gerilmeler altında düşük bir maliyet ile yapıya büyük bir stabilite sağlayacağını ortaya koymuştur. Bloklarla koruma sistemi USBR da 1993 yılında açık havadaki büyük deney düzeneğinde teste tabi tutulmuştur. Koruma sistemi yapılan testler boyunca stabil kalmıştır. Daha sonra daha olumsuz koşullardaki durumun görülmesi amacıyla düzenekteki bazı bloklar kırılmış ve yerleri değiştirilmiştir. Buna rağmen koruma sisteminin mükemmel bir performans gösterdiği ileri sürülmektedir [3]. Laboratuvar sonuçları ve açık havadaki prototip deneyi setinden elde edilen sonuçların kıyaslanması ile α=26.56 eğiminde bir toprak dolgu gövdenin mansap yüzünün korunması için elde edilen proje kriterleri aşağıdaki bölümlerde verilmiştir. Koruma blokları a- Basamak yüksekliği, b- Basamak yüzeyinin uzunluğu ve eğimi, c- Gövde dolgu eğimi, d- Drenaj yarıkları ve e- Blok kalınlığın bir fonksiyonu olarak projelendirilir. Yapılan çalışmalarda α=26.56 eğimli bir gövde mansap yüzü için en uygun blok şekli 15 eğimli blok olarak elde edilmiştir, [3]. Blokların projelendirilmesinde en önemli kriter dolgu barajın eğimi ve blok tabakası üstü eğimi arasındaki farkı sabit tutmak olarak açıklanmaktadır. Yapılan çalışmalarda etkili bir drenaj için bloklar ve gövde dolgusu eğimleri arasındaki en uygun açı 11 olarak elde edilmiştir, [3]. Ancak bu kriter sadece bu farkın 11 den daha fazla oluştuğu gövde mansap yüzü eğimleri için geçerlidir. Uygun seçilmeyen blok eğimleri, çok düşük normal kuvvetler ve çok geniş negatif basınç bölgeleri oluşturmak suretiyle yapının stabilitesini bozabilirler. Buna ek olarak diğer bir genel proje kriteri ise basamak uzunluğu/basamak yüksekliği oranının 4-6 arasında bir değer olması şeklinde önerilmiştir, [4]. Bu kriter, seçilecek basamak yüksekliği ve uzunluğu ile jetin basamak üzerine uygun bir bölgeye çarpmasının sağlanması açısından önem taşımaktadır. Dolgu barajların gövdelerinin bloklarla korunmasındaki en önemli konulardan birisi de koruma tabakasının stabilitesidir. Bu tabakanın stabilitesinde herhangi bir bozulma gövde üzerinden suyun aştığı durumda barajın yıkılması sonucunu doğurabilir. Bu nedenle blok geometrisi için tabandaki kaldırma kuvvetini azaltacak ve bloklar üzerine gelen hidrolik yükleri arttıracak bir optimum çözüm aranmıştır. Laboratuvar çalışmaları, blokların kaldırma kuvvetine karşı dirençleri ile birlikte akımın blok yüzeyine uyguladığı kuvvetin blokları doğal olarak stabil tuttuğunu ortaya koymuştur. Foto 1 - Açık Havadaki Test Düzeneğinde Kullanılan Beton Bloklar, [5] 86 - TÜRKÝYE MÜHENDÝSLÝK HABERLERÝ SAYI / 2002/4-5-6

9 2.3. Hücre Tipi Beton Hasırlar (Cellular Concrete Mats) ile Yapılan Gövde Koruması, [1] Hücre tipi beton hasır koruma metodu orijinal olarak sahil koruması için geliştirilmiş olup daha sonra toprak dolgu baraj gövdelerinin mansap yüzünün korunması amacıyla kullanılmıştır. Bu beton koruma hücreleri aynı zamanda mafsallı beton bloklar (articulated concrete blocks) olarak da adlandırılmaktadır. Bu koruma sistemi kablolarla birbirlerine bağlanan hücre tipi prefabrik beton bloklardan oluşan ve serildiği yere sabitlenen hasır tabakalardan ibarettir. Bu sistem daha çok dalgakıranlarda, sulama kanalı şev korumasında ve deniz kıyısı korumasında kullanılmaktadır. Missisipi nehri boyunca şev erozyonunu önlemek amacıyla da bu metod kullanılmıştır. Sistemdeki beton blokların imalatı aşağda belirtilen iki ayrı şekilde yapılmaktadır a- Mekanik olarak basitçe birbirine geçmeli tip b- Kablolarla birbirine bağlanan tip Blok tasarımı dolu gövdeli olarak yapılabildiği gibi kaldırma basınçlarını sönümlemek ve aynı zamanda aralarında bitki yetişmesine olanak tanımak amacıyla boşluklu olarak da yapılmaktadır. Bu koruma tabakası altına jeotekstil serilerek bloklar ankraj ile zemine bağlanmış ve bloklar arasında bulunan boşluklar çim tabakaları ile kaplanmıştır. Hücre tipi beton hasırlar kohezyonlu bir zemin üzerine döşenerek 8 m/s lik akım hızına kadar test edilmiş ve herhangi bir problem oluşmadığı gözlenmiştir. Hücre tipi beton hasır sisteminin tasarımında, gövde kretinin hemen mansabında oluşan negatif basınç bölgesi etkisinin de gözönüne alınması önem taşımaktadır. Gövde üzerinden aşan akım derinliğinin 60 cm olduğu bir durum için yapılan araştırmalar sonunda, gerekenden daha hafif bloklar kullanılarak yapılan koruma tabakasının hasara uğradığı tespit edilmiştir. Gövde üzerinde oluşan negatif basınç değeri, akım derinliğine, akım hızına ve gövde eğimine bağlı olarak değişmektedir. Hücre tipi beton blokların boşluklu yapısı nedeniyle su, hem dolgu malzemesi içine hemde dolgu dışına doğru sızabilmektedir. Bu nedenle bu tip koruma sistemi jeotekstil filtre malzemesi, ankrajlar ve bitki koruma tabakası ile birlikte uygulanmaktadır (Şekil 3). Şekil 3 - Hücre Tipi Beton Hasır Koruma Tabakası Sisteminin Şematik görünüşü,[6] Hücre tipi beton hasır ile gövde korumanın ABD deki ilk uygulaması Blue Ridge Parkway göletinde gerçekleştirilmiştir. Bunun yanısıra Bass Lake, Price Lake ve Trout Lake Göletlerinde de prefabrik beton bloklar ile gövde koruması yapılmıştır Wedge Shape Beton Bloklar ile Yapılan Gövde Koruması [1] Eski Sovyetler Birliğinde özellikle yerleşim birimlerine çok uzak bölgelerdeki barajlarda betonarme beton bloklar yerine prefabrik beton blok kullanımının çok daha ekonomik bir alternatif olabileceği değerlendirilmiştir. Bugüne değin yapılan araştırmalar, beton bloklardaki hasarların büyük bir bölümünün blokların uygun yerleştirilmemesinden kaynaklanan türbülanslı akım koşullarında oluştuğunu ortaya koymuştur. Bir bloğun diğerinden daha yüksek bir konumda olması nedeni ile dinamik kuvvetlerin itkisini alması ve bu itkiyi diğer bloklara da yayması, stabilitenin bozulmasının başlangıcı olmaktadır. Hızlı akım koşulları altında bu dinamik itkiyle birlikte tabandaki kaldırma kuvveti toplamının, blok ağırlığı ve bağlantı yerlerindeki sürtünme kuvvetini yenmesi halinde blok memba yüzünden itibaren kalkmaya başlamaktadır. Bu durum mansaptaki diğer blokların stabilitesini de bozarak sistemin tümüyle hasara uğramasına neden olmaktadır. ABD ve İngiltere de de yapılan çalışmalarda bu tip hasarların düz yüzeyli veya bloğun memba ucunun stabilitesi bir üstündeki diğer blok tarafından korunan wedge-shape bloklarla önlenebileceği düşünülmüştür. Bu tip yapılarda gövde kreti, beton malzeme kullanılarak keskin kenarlı veya hafif bir eğrilik verilmiş dolusavak kreti şeklinde yapılmaktadır. Beton kretin memba bölümü ise yaklaşım akımının aşındırma etkisini en aza indirebilmek için hızın düşük olduğu bölgeye kadar uzatılmaktadır. Bu tasarımda akımın üzerine düştüğü herbir basamak platformu akımın bir bölümünü etkili bir şekilde membaya doğru bir çevrim bölgesi içerisine yönlendirir. Basamak yüzeyine akım doğrultusunda bir eğim verilmesi durumunda akım ipçiklerinin çarpma sonrasında membaya dönen bölümünün gücü azalır. Bu durum her bir basamağın memba ucunda oluşan basıncın büyük oranda düşmesine neden olur. Konu ile ilgili araştırmacılardan Pravdivets de kama şeklindeki kaplama bloklarını geliştirirken bu prensipleri gözönüne almıştır. Basamaklı bloklar granüler malzemeli gövdelerde α=26.5 ve α=14 lik eğimlerde başarı ile kullanılmaktadır. Wedge Shape bloklarla yapılan gövde koruma sistemleri 23 m/s lik akım hızlarına kadar denenmiş ve sistemin sorunsuz bir şekilde çalıştığı belirlenmiştir (Şekil 4). - TÜRKÝYE MÜHENDÝSLÝK HABERLERÝ SAYI / 2002/

10 Şekil 4-Dolgu Gövdeli Barajlara Uygulanan Wedge Shape Bloklu Koruma Sistemi, [1] Basamaklı beton blok koruma sistemlerinin sağladığı temel avantajlar aşağıda verilmiştir. a- Bu beton blokların memba ucu geometrisi ve yerleşim şekli, akımın blok yüzeyine blokları kaldırmaya yönelik ek bir dinamik kuvvet uygulamasına olanak tanımazlar. b- Akım, her bir bloklu basamağın mansap ucunda düşük basınçlı ayrılma bölgeleri oluşturur. Bu bölgeler altta yeralan drenaj boruları ile bağlantılı olup dolgu içine sızan akımın oluşturacağı kaldırma kuvvetini kontrol ederler Yerinde Dökme Beton ile Yapılan Gövde Koruması (Cast in Place Concrete) Situ beton olarak da adlandırılan yerinde dökme beton sistemi, basamaklı veya düz yüzeyli sürekli donatılı beton (CRS) ve basamaklı ve düz yüzeyli silindirle sıkıştırılmış beton (SSB) tiplerini kapsar. SSB ler ile yapılan gövde koruması ile ilgili olarak Bölüm 2.1 de bilgi verilmiş olup CRS ile yapılan korumalardan ise bu bölümde söz edilecektir. Bu güne kadar CRS ile koruma yapılan bazı projelerin listesi Tablo 2 de verilmiştir. Bu projelerin bir çoğunda, yüzeyi beton kaplı Tablo 2 - ABD de Gövde Koruması İçin Yerinde Dökme Beton Kullanılan Projeler (USBR), [1] Üzerinden Baraj Aşan Su Yüksekliği Derinliği Proje Adı Baraj Tipi (m) (m) Proje sahibi A.R.Bowman Barajı (Oregon (1)) Toprak dolgu 75 6 USBR Baldhill Barajı (Kuzey Dakota) Toprak dolgu 12,50 2 CEO Coralville Lake Toprak dolgu 31 8 CEO Buckeye FRS No. (2), (Arizona) Toprak dolgu 6,5 0,5 Bölge Taşkın Kont. Servisi/ SCS Meeks Cabin Zonlu toprak Barajı (Wyoming) ve kaya dolgu 57 (2) USBR Cabin Creek Barajı Zonlu toprak Halkla İlişkiler Ser. Barajı (Colorado) ve kaya dolgu 21 2 Şirketi Harza Müh. (1) Önerilen, (2) Gövde dolgusu içerisinden geçen 9x4,5 m lik beton menfez kaya dolgu barajlarda sıkca kullanılan memba yüzü kaplamalarına benzer şekilde, barajın masap yüzeyinin tamamına sürekli bir beton kaplama uygulanmıştır. Donatılı koruma betonu, diğer koruma alternatiflerine nazaran bazı teknik avantajlar sağlamaktadır. Bu sistemdeki sürekli donatılama, çatlak açılmalarını kontrol ederek yapının yekpare olarak davranmasını sağlamanın yanısıra, alt yüzey drenajı, uygun kret profili ve topuktaki hidrolik sıçrama bölgesinde uygun koruma olanağı gibi bazı tasarım avantajları da sağlamaktadır [7] Riprap ve Donatılı Kaya Dolgu ile Yapılan Gövde Koruması Ripraplar genel olarak, yoğun yağışlar süresince gövdenin mansap yüzünü erozyondan korumak için kullanıldığından gövde üzerinden aşan akımlara karşı gövde koruması için yetersiz kalırlar. Dik eğimli gövde üzerindeki akımlar için standart akım ve sediment taşınım eşitlikleri ile analizler yapmak mümkün olmamaktadır. Riprap malzeme ile yapılacak gövde korumalarındaki riprap tasarım kriterinde ana ilke, kullanılan taşın hareketinin önlenmesi ve riprap tabakasının hasar görmemesini sağlamak olmalıdır. Riprapın gövde üzerinden aşan akıma karşı direnci malzeme özelliklerine (ortalama büyüklük, şekil, dane dağılımı, porozite ve birim ağırlık), hidrolik karakteristiklere veya gövde mansap yüzü eğimine, ve birim debiye bağlı olarak değişmektedir. Bu konuda çalışma yapanlardan Knauss riprapı boyutlandırmak için birim debi, eğim, kaya istiflenmesi ve hava konsantrasyonuna bağlı olarak bir kaya stabilitesi fonksiyonu geliştirmiştir. Knauss bir dik eğimli gövde üzerindeki riprap stabilitesinde, kritik hızın artmasıyla akımın havalanması arasındaki ilişkiyi belirlemeye çalışmıştır. Ayrıca USBR da, 15,24 m yükseklikli ve α=26.56 mansap eğimli bir gövde üzerinde prototip boyutlarındaki kayalarla büyük ebatlı bir test Moricopa Şehri kanalı kurulmuştur. Bu çalışmada çeşitli eğimler ve 3,72 m²/s nin üzerindeki birim debiler için Knauss ın tasarım eğrileri tahkik edilmiştir, [8]. USBR da, α=9.46 eğimli ve 9 m uzunluğunda bir kanalda uygun bir filtre tabakasının üzerine serilen cm lik riprap tabakanın stabilitesi de test 88 - TÜRKÝYE MÜHENDÝSLÝK HABERLERÝ SAYI / 2002/4-5-6

11 edilmiştir. Bu çalışmada q= 3,72 m²/s lik bir birim debide riprapın derhal akıma karışarak (fluizidized) taşındığı gözlenmiştir. Çalışmalarda 9,15 m/s yi aşan akım hızlarına kadar çıkılmıştır, [8]. Bu çalışmalardan sonra Colarado State Üniversitesinde prototipe yakın boyutlardaki bir test kanalında tg α=0.01, 0.02, 0.08, 0.10 ve 0.20 eğimli şev üzerine yerleştirilmiş ripraplarla yapılan çalışmalarda ripraplar, alt tabaka kumu ve yatak çakılı meydana çıkıncaya kadar akıma maruz bırakılmıştır, [1]. Köşeli taşlar kullanılarak yapılan 21 adet test sonucu esas alınarak D 50 (inch) riprap tabaka ortalama taş boyutu için elde edilen eşitlik aşağıda verilmiştir, [1]. Burada q f (ft²/s) cinsinden birim debi, S ise gövde mansap yüzü eğimidir. D 50 = 5,23 * S 0,43 * q f 0,56... (2.10) Riprap tabaka stabilitesinde diğer önemli bir parametre de taş şeklidir. Köşeli taşlar kamalanan veya birbirine kenetlenen ve benzer dane çaplı köşeli olmayan taşlarla karşılaştırıldıklarında boşlukların dolması açısından avantaj sağlamaktadır. Bu durum detaylı hazırlanmış riprap şartnamelerinin stablite açısından önemini ortaya koymaktadır. Witter ve Abt yaptıkları çalışmada [1] riprap tabakanın stabilitesindeki malzeme gradasyonu etkisini araştırmıştır. Stabilite katsayısı, hasar anındaki birim debinin, Cu=2,15 iken hasar gören riprapdaki birim debiye oranı olarak belirlenmiştir. Yapılan çalışmalarda stabilitenin, üniformluluğun azalması ile arttığı, 1,8 ile 3,0 arasındaki Cu değerleri için stabilitede %10 civarında bir artış ve azalma olduğu bulunmuştur Eğimli Gabion ile Yapılan Gövde Koruması Gövde üzerinden suyun aşması durumu için yapılan analizlerde riprapın tek başına stabil olmadığı ortaya çıkarsa stabiliteyi sağlamak amacıyla Gabion koruma sistemleri değerlendirilmektedir. Gabion koruma sistemlerinin değişik tipleri üzerinde yapılan testlerde bu sistemin q= 3,72 m²/s lik birim debi ve 9 m/s lik akım hızlarına kadar güvenli bir şekilde çalıştığı tespit edilmiştir. Ancak bu durumda gabion malzemelerin yeterli büyüklükte olması ve toprak dolguya sağlam bir şekilde ankrajlanması gerekmektedir. Gabionlarda tel örgünün deformasyonu sonucunda kaya dolguların mansaba hareketini ve alt tabakadaki filtre malzemesinin meydana çıkmasını önlemek için gabionların köşeli taşlarla sıkıca istiflenmesine özen gösterilmesi tavsiye edilmektedir. ABD de New Jersey de Lake Valhalla üzerinde 4,57 m yüksekliğindeki toprak dolgu gövdenin mansap yüzü, akımın gövde üzerinden aşması durumu için 30,48 cm kalınlığında gabion koruma tabakası ile korunmuştur. Bu kabartma yapısında önce gövdenin mansap yüzündeki bitki örtüsü ve üst zemini sıyrılmıştır. Daha sonra serilen jeotekstil üzerine 2,54-1,25 cm lik çakılların yerleştirilmesi ile düşük olan orijinal eğim doldurularak mansap yüzü α=26.56 lik bir eğime getirilmiştir. Bölge piknik ve dinlenme yeri olarak planlandığından gövdenin mansap eğimi ve topuktan itibaren 2.7 m uzunluğundaki bölge PVC kafesli 1,90 cm lik gabionlar ile kaplanmış ve rekreasyon alanlarının yanı 20 cm kalınlığında bir çim tabakası ile örtülmüştür. Bu projede uygulanan 1338 m² lik gabion koruma ve diğer yapısal düzenlemelerin inşası 1988 yılında 15 haftalık bir sürede tamamlanmıştır [1] Donatılı Kaya Dolgu ile Yapılan Gövde Koruması Gövde üzerinden aşan akımlara maruz kalan kaya dolgu barajların mansap yüzlerini korumak için donatılı ankrajlanmış çelik ağ sistemleri dünyada yaygın olarak kullanılmaktadır. Bu sistemler, gövde üzerinden suyun aşması süresince yüzey erozyonunu önlemekte ve kaya dolgunun kayma hasarlarına karşı korunmasını sağlamaktadır. Avustralya Qucesland daki Borumba Barajı ve ABD deki Pit 7 Afterday Barajında her bir tabakada ankrajlanmış çelik çubuklu bir grid sistem kullanılmıştır. Avustralya Tasmania da bulunan Cethana Barajında ve Pallona Barajı memba batordosunda ise birbirine geçmeli bir gabion ağı kullanılmıştır. Güney Afrika daki Xonxa ve Bridle Drift barajlarında ve Batı Avustralya daki Ord Nehri Barajında ankrajlanmış kaynaklı çelik ağ şeklinde bir koruma sistemi kullanılmıştır. Bu projelerin herbirinde toprak dolgu üzerinden suyun aşması durumunda koruma tabakasının performansları Fokkema [10] tarafından tespit edilmiştir. Bu barajlardan Cethane Barajında başlangıçta zincir bağlantılı bir ağ sistemi kullanılmış ancak bu sistemde gövde üzerinden suyun aşması sonrasında hasarların oluştuğu gözlenmiştir. Bu konudaki bir diğer çalışma ise Avustralya daki Quenbeyan nehri üzerinde yer alan 60 m yüksekliğe ve 360 m uzunluğa sahip toprak ve kaya dolgu tipindeki Googong Barajında yapılmıştır, (Şekil 5). İnşaat esnasında gövde yüksekliği dere yatağından itibaren 17 m ve 40 m arasında iken mansaptaki risk değerlendirilerek gövdenin tamamlanmış olan bölümü, gövde üzerinden suyun aşması olasılığına karşı korunmuştur Basamaklı gabion ile yapılan gövde koruması Koruma sisteminde çok büyük bir yapısal stabilite ve aynı zamanda basamaklar üzerinde enerji sönümlenmesinin istendiği durumlarda, gövde koruması için basamaklı gabion savaklar önerilmektedir. Bu konuda 15 ve 23 cm lik taşların yeraldığı 3 m lik altıgen ağlı sepetler kullanılarak değişik basamak konfigrasyonları için 1/5 ölçekli hidrolik model çalışmaları yapılmıştır. Yapılan çalışmalar, tan α=1/1, - TÜRKÝYE MÜHENDÝSLÝK HABERLERÝ SAYI / 2002/

12 Şekil 5 - Googong Barajı Mansap Yüzü Eğiminde Betonarme Donatı Detayı, (USBR), [1] 1/2 ve 1/3 eğimli şevler üzerinden 3,05-4,88 m lik yüksekliklerden 0,7-2,78 m²/s lik debiler savaklanarak yapılmıştır. Bu araştırmalarda, akım koşullarının tespitine yönelik, mansapta arta kalan enerji yüksekliği ölçümleriyle basamaklar boyunca sönümlenen enerji miktarını belirlemeye yönelik ve enerji kırıcı havuz tasarım kriterlerinin belirlenmesine yönelik çalışmalar yapılmıştır [11]. Yapılan çalışmalarda nap ve sıçramalı (skimming flow) akım olmak üzere iki tip akım oluşmuştur. Nap akımında, akımın aşağıdaki basamağa çarpıp dağılması sonucu oluşan türbülans ile akımın enerjisinin büyük bir bölümü sönümlenmektedir. Yüksek debilerde ve 5,50-6,10 m/s hızda, nap akımı sıçramalı akım (skimming flow) tipine geçmiştir. Gabion tasarımında ek yükleri karşılaması bakımından emniyetli tarafta kalmak amacıyla basamaklar üzerindeki koruma betonlarına 5-10 cm ilave edilmesi de önerilmektedir. Bunun yanısıra stabilitenin ve sönümlenen enerji miktarının arttırılması için gabionların uç kısımlarının membaya doğru yaklaşık %10 kadar kalınlaştırılması ve tasarımda kullanılacak maksimum birim debinin ise 2,78 m²/s ile sınırlandırılması önerilmektedir, [1]. Tablo 3 - Bitkilendirilmiş baraj gövdeleri ve rıhtım şevleri üzerinden su aşması durumunda elde edilensonuçlar, [1] Gövde Üzerinden Akımın Gövde Yapı Yapıda Aşan Maksimum Üzerinden Yüksekliği Kullanılan Akımın Derinliği Aşma Süresi Hasarın Adı (m) Malzeme (m) (saat) Boyutu Little Blue Nehri Rıhtımı, MO Kil O / B (2) Elm Fork, Tex. Site Kil MD Colorado Taşkın Öteleme Yapısı M SC-CL O S SC-CL O W SC-CL MD (1) B = Bozulmuş, MD = Makul Hasar, O = Çok az hasar veya hasarsız (2) 1977 yılında üzerinden su aşmasında bozulma yok, 1982 yılında üzerinden su aşmasında 12.nci saatten sonra bozulma başladı Diğer Koruma Sistemleri ile Yapılan Gövde Koruması Bitkiler ile Yapılan Gövde Koruması Dolgu baraj gövde mansap yüzü koruma alternatiflerinden biri de bitkilerle yapılan korumalardır. Kohezif malzemeli gövdelerde uygulanan bazı bitki kaplamaları ile gövdenin 2.75 m/s yeye kadar akım hızına karşı emniyetli bir şekilde korunduğu gözlenmiştir, [12]. Ancak bu koruma yöntemi sadece kısa süreli akımlar için yeterli koruma sağlayabilmektedir. Çimlendirilmiş baraj gövdesi ve rıhtım şevleri için yapılan bazı uygulamalarda akımın gövde üzerinden aşma süreleri ve koruma 90 - TÜRKÝYE MÜHENDÝSLÝK HABERLERÝ SAYI / 2002/4-5-6

13 tabakasının davranışları hakkındaki çalışmaların sonuçları özetlenerek Tablo 5 de verilmiştir. Bunun yanısıra 25 m uzunluğunda ve α=21.8 şev eğimine sahip 1 m genişlikli trapez kesitli ve sadece çimle kaplanmış bir deney kanalında yapılan çalışmalardan elde edilen sonuçlar da özetlenerek Tablo 4 de verilmiştir. Tablo 4 - CIRIA Tarafından Çimlendirilmiş Kanalda Yapılan Testlerin Sonuçları [1] Deney Süre Debi Debi* Çalışma sonrasında No (saat) (lt/s) (lt/s) kanalın durumu Bastırılmış Bastırılmış Bastırılmış Hasar görmüş veya aşınmış Hasar görmüş veya aşınmış * Kreten itibaren 15 m uzunluktaki kanalda yapılan çalışma. Bu tip gövde koruma yöntemi kullanılan yüzeylerin çimlendirilmesinde zayıf alanların daha sık (yoğun) olarak çimlendirilmesine özen gösterilmelidir. Bu koruma yönteminde gübreleme, biçme ve hasar görmüş bölgelerin onarılması ile sistemin sürekliliğinin sağlanması zorunluluğu vardır. Ayrıca bitki kaplamanın hayvanlar ve motorlu araçlar gibi dış kaynaklı hasarlara karşı da çok iyi korunması gerekmektedir. ABD Ziraat Araştırma Servisi tarafından eğimli yüzeylerde bitki kaplamaların oyulma analizi için bir yöntem geliştirilmiştir [13]. Bu çalışmalarda zemin yüzeyindeki efektif kesme gerilmesi belirlenmiş ve zeminin izin verilebilir kayma gerilmesi ile karşılaştırılmıştır. Bu koruma yönteminde izin verilebilir hız değerleri, kaplamada kullanılan bitki türüne bağlı olarak erozyona dayanıklı zeminlerde 1.00 m/s ile 2.50 m/s arasında, kolayca aşınan zeminlerde ise 0.75 m/s ile 1.80 m/s arasında değişmektedir. İzin verilebilir kayma gerilmesi ise bitkisel kaplamanın sınıfına bağlı olarak 1,71 kg/m² ile 18 kg/m² arasında değişmektedir Jeotekstiller ile Yapılan Gövde Koruması Jeotekstil malzemeler şevlerin erozyona karşı direncini artırmak amacıyla kullanılmaktadır. Gövde koruma amacı için kullanılan jeotekstiller üç ana kategoride sınıflandırılmaktadır. - Ara boşluklarında bitki yetişmesine olanak tanıyan doğal veya sentetik (polimer) fiber kullanılarak yapılan örgü ağ ve dokuma. - Altı zeminle doldurulmuş ve çim tohumu atılmış açık sentetik hasır kafes sistem. - İçi asfalt veya kaya ile doldurulmuş sentetik hasır veya kapalı tel kafes sistem. Yapılan araştırmalar, jeotekstilin uygulandığı koşullarda alt zemin ile malzeme arasında, alttan kaldırma kuvveti iletmeyen bir ortamın sağlandığını göstermiştir. Burada dikkat edilecek en önemli husus, akım boyunca zeminin altındaki jeotekstil sisteminin korunmasıdır. Bunun için de sık bir dokuma veya kök sistemi kurulması önerilmektedir. Sistemin etkili ve sorunsuz bir şekilde çalışması çevre koşullarına, koruma ve bakım çabalarına bağlı bulunmaktadır. CIRIA tarafından Jackhouse Barajı nda gövde koruması olarak uygulanan jeotekstillerin, çok farklı doğal koşullarda ve gövde üzerinden aşması durumunda etkili bir şekilde çalıştığı gözlenmiştir. Çimlendirilmiş kanallarda sürekli basamaklı 4 tip Tablo 5 - Sürekli Basamaklı Çimlendirilmiş Kanallarda CIRIA Tarafından Yapılan Çalışmaların Sonuçları, [1] Süre Kanal (saat) Lotrak Netion Enkamat 7220 Enkamat A20 Debi Akım hız (lt/s) (2) (m/s) Performans 0.75, 1, İyi 0.75, 1.50, İyi 5 dakika İyi 0.75, 1.50, Çökme belirtisi 0.75, 1.50, Çökmüş Hasarlı 0.75, 1.50, İyi İyi İyi İyi 1, 1.50, Çökme belirtisi Hasarlı İyi İyi İyi İyi 0.75, 1.50, Çökme belirtisi Çökme belirtisi 1.50, Çökme belirtisi Hasarlı 0.75, 1.50, İyi 0.75, İyi Hasar No İyi İyi İyi 10 dakika Hasar No 3 Not: 1. Akım hızları kanalın orta yarısındaki ortalama akım derinlikleri ile hesaplanmıştır. 2. Kretten itibaren eğimli uzunluğu 15 m olan kesitteki akım hızını ifade etmektedir. - TÜRKÝYE MÜHENDÝSLÝK HABERLERÝ SAYI / 2002/

14 jeotekstille CIRIA nın yapmış olduğu testlerin sonuçlarının özetini içeren bilgiler Tablo 5 de verilmiştir. Jeotekstil ile koruma sisteminin m/s lik hızlara sahip akımlara karşı gövdenin erozyondan korunması çalışmalarında oldukça tatminkar sonuçlar verdiği belirlenmiştir. 3. SONUÇLAR Son yıllarda gövde mansap yüzü korunarak dolgu barajların üzerinden akımın aşmasına izin verilmesi metodu yaygın olarak kullanılmaya başlanmıştır. Bu amaçla uygulanan gövde koruma alternatifleri aşağıda sıralanmıştır. [8] a- SSB (Silindirle Sıkılanmış Beton) b- Ön yapımlı beton blok sistemleri (Precast Concrete Block) c- Yerinde dökme beton (cast-in place concrete) d- Riprap kaplama ve sürekli betonarme betonu ile kaplama (CRCS) e- Bitkisel koruma tabakası f- Jeotekstiller Bu metodlardan en yaygın olarak kullanılanları beton ile yapılan kaplamalar olmaktadır. Gerek uygulama teknikleri ve gerekse akıma maruz kalmaları durumundaki dayanımları yönünden tercih edilen bu kaplama tiplerinin kullanım alanları giderek yaygınlaşmaktadır. Conference, Nashville, Tennessee, pp , [8] Eggers, Gregory, Michael Newbery, and Eugene Geinperline, Twice the Spillway at Half the Price, Modifications of Dams to Accommodate Major Floods, Twelfth Annual USCOLD Lecture Series, Fort Worth, Texas, April [8] Dodge, R.A., Overtopping Flow on Low Embankment Dams-Summary Report of Model Tests Report REC-ERC-88-3, Bureau of Reclamation, Denver, Colorado,1988. [10] Fokkema, A., M. R. Smith, and J. Flutter, Googong Dam Flood Diversion and Embankment Protection During Construction, Technical Session on Flow over Rockfill Dams: 17th A.G.M., Adelaide, Australia. [11] Peyras, L., P. Royet and G. Degoutte, Flow and Energy Dissipation Over Stepped Gabion Weirs, Journal of Hydraulic Eng. American Society of Civil Eng.Volume 118, No. 5, May [12] Powledge, George, et. al., Mechanics of Overflow Erosion on Embankments, I) Research Activities, II) Hydraulic and Design Considerations, American Society of Civil Engineers, Journal of Hydraulic, Vol. 115, No. 8, August [13] Temple, D.M.1 et al, Stablility Design of Grass-Lined Zopen Channels, USDA, Agric. Handbook No. 667, Agric. Res. Serv., Beltsville, M.D., KAYNAKLAR [1] Alternatives for Overtopping Protection of Dams, ASCE, 1994, Newyork - USA. [2] Clopper E.P., Protecting Embankment Dams with Concrete Block System, Hydro Rewiew, April, [3] Frizell H.K., Stepped Overlays Can Protect Your Embankment Dam During Overtopping, [4] Baker R., Performance of Wedge- Shaped Blocks in High Velocity Flow CIRIA Research Project 407 Stage 2, Universty of Salford, England, August [5] Yıldız D., Environmental, Dam Safety and River Operation Technical Training Programme Evaluation Report, Mayıs-1992, DSİ TAKK Dairesi Başkanlığı, ANKARA. [6] Wooten, R. Lee, George R. Powledge, and Stephen L. Whiteside, Dams Going Safely Over the Top, Civil Engineering, Volume 62, No. 1, pp , January [7] Hensley, Perry J. and Charles C. Hennig, Overtopping Protection for A. R. Bowman Dam, ASCE Proceedings of the 1991 National 92 - TÜRKÝYE MÜHENDÝSLÝK HABERLERÝ SAYI / 2002/4-5-6

15 ÇİNE BARAJI BASAMAKLI DOLUSAVAĞI MODELİ HİDROLİĞİ Yakup DARAMA (*) 1. GİRİŞ Türkiye nin güneybatı kesiminde Aydın İli sınırları içinde ve Menderes Nehrinin ana kolunu oluşturan Çine Irmağı üzerinde inşaatı devam eden Çine Barajı 1462 km² lik bir havzayı drene etmektedir (Şekil 1). Aydın şehrinin 16 km güneyinde inşaatı devam eden bu baraj sulama suyu, taşkın koruma, yılda 118 GWh hidroelektrik enerji üretmek amacıyla planlanmış ve yapılmaktadır. Son on yıllık sürede silindirle sıkıştırılmış beton barajların (Roller Compacted Concrete) inşaatındaki teknolojik gelişmelerden ve bu tip barajların dolgu barajlara göre daha avantajlı olmasından dolayı, planlama aşamasında kil çekirdekli kaya dolgu olarak tasarlanan Çine Barajı ve HES in silindirle sıkıştırılmış beton (SSB) olarak inşaa edilmesine karar verilmiştir. SSB tipi barajların dolgu barajlara göre avantajlarına ek olarak DSİ Teknik Araştırma ve Kalite Kontrol Dairesi Başkanlığı Hidrolik Model Laboratuvarında bu konuda yapılan çalışmalardan (Kaş, 1999; Darama, 2001) ve literatürdeki bazı diğer çalışmalarda (Chanson 1994a; Christodoulon 1993; Rajaratnam 1990; Sorensen 1985) elde edilen bilgilere göre SSB tipi basamaklı dolusavaktan akan suyun enerjisinde meydana gelen sönümlenme konvensiyonel dolusavaktakine oranla oldukça fazladır. Dolusavak üzerinde akan akımın enerjisindeki bu sönümlenme, dolusavağın mansabına yapılacak olan enerji kırıcı havuzun boyutlarının küçülmesine de oldukça etkili olmakta ve bu durumda da barajın ve enerji kırıcı yapısının inşaat süresi ve maliyeti önemli ölçüde azalmaktadır. Şekil 1 - Çine Barajı ve HES İnşaat Sahasının Yeri. (*) Dr., DSİ Teknik Araştırma ve Kalite Kontrol Dairesi Başkanlığı, Ankara Yukarıda açıklanan nedenlerden dolayı gövde üzerindeki basamaklı dolusavakta ve gövdenin her iki yanında tasarlanan basamaklı yan kanallarda çeşitli debilerin deşarjı sırasında hidrolik açıdan oluşabilecek olumsuzları belirleyebilmek için fiziksel model yapılarak bu model üzerinde deneysel çalışmalar yapılmasına karar verilmiştir. Bu nedenle, DSİ Teknik Araştırma ve Kalite Kontrol Dairesi Başkanlığı Hidrolik Model Laboratuvarında Çine Barajının 1/60 ve 1/30 ölçekli iki fiziksel modeli inşaa edilmiş ve deneyler yapılmıştır. Bu çalışmanın amacı, Çine Barajının basamaklı dolusavak deşarj kanalı ve enerji kırıcı havuzunda akımın hidroliğini etkileyen önemli fiziksel parametreleri fiziksel modeller yardımıyla belirlemektir. Bu amacı gerçekleştirmek içinde ölçekleri birbirinden farklı iki fiziksel model yapılmıştır. 2. PROJE KARAKTERİSTİKLERİ Çine Barajı drenaj alanının bazı hidrolojik özellikleri ve barajın fiziksel özellikleri Tablo 1 de özetlenmiştir. Tablo 1 - Çine Barajı Projesinin Bazı Ana Özellikleri Drenaj Alanı Yıllık Ortalama Yağış 1462 km² 633 mm 10 Yıllık Tekerrür Süreli Taşkın 460 m³/s 100 Yıllık Tekerrür Süreli Taşkın 690 m³/s Maksimum Feyezan (PMF) Ötelenmiş Maksimum Feyezan 3578 m³/s 2570 m³/s Kret seviyesindeki depolama hacmi 350 x 106 m³ Kret Seviyesinde Göl Yüzey Alanı Baraj Gövdesi Tipi Talvegden İtibaren Baraj Yüksekliği Kret Uzunluğu Kret Genişliği Dolusavak Tipi Dolusavak Kapasitesi 9.34 km² Ağırlık -SSB 130 m 300 m 150 m Basamaklı Dolusavak 2578 m³/s - TÜRKÝYE MÜHENDÝSLÝK HABERLERÝ SAYI / 2002/

16 3. MODEL Çine Barajı basamaklı dolusavağındaki akımın hidroliğini çalışmak için 1/60 ve 1/30 ölçekli iki ayrı fiziksel model inşa edilmiştir. 1/60 ölçekli ilk modelde orijinal proje durumundaki dolusavak ve yan kanallardaki, ve enerji kırıcı havuzdaki genel akım koşulları gözlemlenmiş ve çalışılmıştır. (Foto 1). 1/30 ölçekli ikinci modelde dolusavak ve enerji kırıcı havuzun birim genişliği alınarak, 1/60 ölçekli model çalışmalarında belirlenemeyen ve dolusavak basamakları üzerindeki, enerji kırıcı havuza girişteki ve enerji kırıcı havuz içindeki akım koşullarının detaylı olarak belirlenmesi için yapılmıştır. Tablo 2 - Modelle Prototip Arasındaki Benzeşim İlişkileri ve Ölçek Oranları 3.2. Model Çalışmaları Yukarıda belirtildiği gibi, Çine Barajı basamaklı dolusavağı deneysel çalışmaları 1/60 ölçekli ve birim genişlikteki 1/30 ölçekli modeller kullanılarak yapılmıştır. 1/60 ölçekli ilk model dolusavakta, enerji kırıcı havuzda ve kuyruksuyu kanalındaki genel akım koşullarının çalışılması ve gerektiği takdirde yapıya etkiyebilecek kararsız hidrodinamik koşulları oluşturabilecek olumsuz akım koşullarını önlemek için yapının çeşitli bölümlerinde yapılması gerekli geometrik değişimi belirlemek için kullanılmıştır. Bu modeldeki çalışmaların tamamlanmasından sonra 1/30 ölçekli birim genişlikteki model inşaa edilerek dolusavakta akım rejimine etki eden fiziksel parametrelerin belirlenmesi için çalışmalar yapılmıştır. Foto 1-1/60 ölçekli Çine Barajı Basamaklı Dolusavak Modelinin Genel Görünüşü Model Ölçeği ve Benzeşim Bağıntıları Yapılması planlanan hidrolik yapıların model çalışmalarından elde edilen bilgiler tasarımcılara çok yararlıdır. Bu çalışmalar akımın gözlemlenmesine ve akım derinliği, hız dağılımı, enerji kayıpları ve hidrolik yapıların çeşitli bölümlerini etkileyen dinamik veya statik basınç gibi parametrelerin sayısal büyüklükleri ile ilgili verilerin elde edilmesine olanak sağlar. Model çalışmasında doğru veri elde etmek için modelle prototip arasındaki dinamik benzeşim sağlanmalıdır. Bu benzeşim, modelle prototip arasında tam bir geometrik benzeşimin sağlanmasını ve dolusavak ve enerji kırıcı havuz gibi yapılarda Froude sayılarının modelde ve prototipte aynı olmasını gerektirir. Bu koşul dinamik benzeşimin sağlanmasında oldukça iyi bir yaklaşımdır. Bu nedenle, hem Froude benzeşimi hem de laboratvuar olanakları göz önünde bulundurularak Çine Barajının model ölçeği, model ve prototip arasındaki geometrik benzeşimin oluşturulmasıyla belirlenmiştir. Uzunluk, hız, debi, zaman ve yüzey pürüzlülüğü ölçekleri Froude kanunu ve geometrik benzeşimin sağlanması için 1/30 ve 1/60 ölçekler için hesaplanmış ve Tablo 2 de verilmiştir Orijinal Proje Durumunda 1/60 Ölçekli Modelde Yapılan Çalışmalar Orijinal proje durumunda yapılan çalışmalar kret kesiminde, basamaklı dolusavakta, enerji kırıcı havuzda ve kuyruksuyu kanalında yıllık tekerrür süreli taşkınların oluşması sırasında meydana gelen akım koşullarını kapsamaktadır. Bu nedenle kret bölümünden başlayarak dolusavak basamaklarında, yan kanalarda ve enerji kırıcı havuzda meydana gelebilecek dinamik basınçlar ölçülerek değerlendirilmiştir. Bunun yanı sıra, kuyruksuyu kanalındaki akım hızları ve akım derinlikleri, basamakların meydana getirdiği toplam enerji kaybının hesaplanması için ölçülmüştür. Basınçlar, kret boyunca, basamaklar üzerine ve enerji kırıcı havuz tabanına monte edilen toplam 26 adet piezometreden (Şekil 2) ölçülerek değerlendirilmiş ve Tablo 3 te verilmiştir. Bu tabloda verilen basınç değerleri çeşitli taşkın debilerinde oluşabilecek ortalama basınç değerleridir. Bu tablodan da görüldüğü gibi dolusavağın çalışması durumunda kavitasyona sebep olabilecek herhangi bir kritik negatif değer oluşmamıştır. Model ölçeğinin yetersiz olmasından dolayı basamaklar üzerinde hava konsantrasyonunun, basamaklar arasında dönüşen vorteks hızının ve dolusavakdaki hava su karışımı akım hızının belirlenmesinin mümkün olmamasına rağmen basamaklardan dolayı dolusavak üzerinde toplam enerji kaybı modelde (nihai proje durumunda) ölçülen parametreler yardımıyla hesaplanabilmiştir. Ek olarak, dolusavakdaki havalanmanın başlangıç noktası belirlenmiş ve dolusavak ve yan kanallardaki genel akım koşulları gözlenmiştir TÜRKÝYE MÜHENDÝSLÝK HABERLERÝ SAYI / 2002/4-5-6

17 Tablo 3 - Ortalama Dinamik Basınçlar Ortalama Dinamik Basınç (mss) Piezo Q=100 Q=300 Q=500 Q=1000 Q=2000 Q=2570 No (m³/s) (m³/s) (m³/s) (m³/s) (m³/s) (m³/s) Şekil 2 - Çine Barajının Orijinal Proje Durumundaki Planı Literatürde verilen çalışmalara (Rajaratnam, 1990; Chanson 1994a; ve Chanson 1994b) dayanarak modeldeki deneysel çalışmalardan da belirlendiği gibi SSB tipi basamaklı dolusavaklarda iki tip akım rejimi oluşabilir. Bu akım rejimleri nap (nappe) ve sıçramalı (skimming) akım rejimleridir (Şekil 3). Nap rejimi, debinin ve kanalın taban eğiminin düşük olduğu durumlarda oluşur ve Şekil 3a'da görüldüğü gibi su bir basamaktan diğerine akarken hidrolik sıçrama oluşarak basamaklar üzerinde enerji kaybına neden olur. Debi ve kanal tabanı eğimi yükseldikçe akımın rejimi nap rejiminden sıçramalı akım rejimine değişir. Bu rejimde, basamaklar arasında akımla aynı yönde çevrinti vorteksi oluşur ve bu vorteksin kararlı ve sürekli olması durumunda akım basamak uçlarının ve bu vortekslerin oluşturduğu izafi bir sınır tabakası üzerinden akar. Bu durum tam gelişmiş sıçramalı akım koşul kriterini oluşturur ve Chanson (2000)'un ampirik bağıntısıyla tanımlanabilir. (1) Burada, d c kritik akım derinliğini, h basamak yüksekliğin, l basamak genişliğini, ve (d c ) onset /h ise akım koşulunu tanımlar. - TÜRKÝYE MÜHENDÝSLÝK HABERLERÝ SAYI / 2002/

18 Şekil 3 - Nap Akımı ve Sıçramalı Akım Rejiminin Sistematik Tanımı Çine Barajı için, h=1.2 m ve l=1.02 m değerlerinin (1) bağıntısında yerine konmasıyla sıçramalı akım kriteri aşağıdaki bağıntıyla tanımlanabilir. Chanson (2000) (1) bağıntısının belirsizliğini ±30% olarak tanımlamıştır. Eğer (d c ) onset /h değerleri bu bant aralığında bulunuyorsa, akım nap akımı ile sıçramalı akım arasındaki geçiş rejiminde bulunmaktadır. Bu durumda Çine barajı için nap akım rejimi, ve sıçramalı akım rejimi ise (2) (3) Bu kriterlere göre eğer d c <0.53 Çine Barajı dolusavağındaki akım nap akımı rejiminde ve d c >0.98, ise akım sıçramalı akım rejiminde, ve eğer 0.53 d c 0.92 ise akım geçiş (transition) akımı rejimindedir. Bu kritere göre Çine Barajı dolusavak debisinin 170 m³/s den düşük olması durumunda akım nap akımı rejiminde ve 450 m³/s den büyük olması durumunda sıçramalı akım rejiminde 170 m³/s ile 450 m³/s arasında ise geçiş akımı rejimindedir. Bu kriter 1/60 ölçekli modelde nap akımı ile sıçramalı akım arasındaki sınırın tanımlanmasının oldukça zor olmasından dolayı yeterli doğrulukta tanımlanamamıştır. 1/60 ölçekli modelde yapılan gözlemler ve ölçümlere göre nap akımında havalanmanın başlangıcı kret ekseninin 5 m mansabında başlamaktadır. Bu nokta sıçramalı akımın başlangıcında kret ekseninin 10 m mansabına, debi Q 100 =690 m³/s iken kret ekseninin 15 m mansabına, ve Q max =2570 m³/s için ise kret ekseninden 39 m mansaba ötelenmiştir. Çine Barajı dolusavağının her iki tarafına ötelenmiş feyezan debisinin bir bölümünü dolusavak birim debisini sabit tutacak şekilde dar vadi tabanında bulunan enerji kırıcı havuza yönlendirmesi için basamaklı yan kanallar yerleştirilmiştir. Şekil 2 de verilen dolusavak planında da görüldüğü gibi 260 m kotundaki dolusavağın başlangıcındaki genişliği 150 m dir. Bu genişlik sol sahilde kotun 210 m olduğu yere kadar sabit olarak devam etmekte ve bu kotta vadinin topografyasından dolayı azalmak zorundadır. Eğer dolusavak genişliği vadinin topografik yapısına göre bu kottan itibaren azaltılsaydı, feyezan durumundaki birim debi bu kottan itibaren basamaklı dolusavaklar için önerilen üst limit değerini üzerinde olacaktı. Bu nedenle, basamaklı dolusavaklar için önerilen debi kriterine uygunluk sağlamak için dolusavak genişliğini sabit tutmak gereklidir. Bu koşul ancak dolusavak birim debisini sabit tutacak kapasitede ve formda yan savaklarla mümkündür. Benzer şekilde sağ sahilde de 180 m kotunda vadi daralmaya başlamaktadır ve yukarıda açıklanan nedenle sağ sahilde de 180 m kotundan başlayan bir yan savak tasarlanmıştır. Bu noktalar orijinal proje durumunda düşünülmüş ve yan deşarj kanalları söz konusu kotlardan itibaren ana dolusavak kanalına bitişik olarak tasarlanmıştır. Düşünce aşamasında bu tasarımın çalışacağı varsayılsa bile, deneysel çalışmalar bu yan kanalların hidrolik açıdan tasarımlarının doğru olarak yapılmadığını göstermiştir. Deneylerde, dolusavak debisinin 500 m³/s den büyük olması durumunda yan kanallardaki akım koşullarının oldukça bozuk olduğu görülmüştür (Foto 2). Dolusavaktan deşarj olan debinin sahip olduğu kinetik enerjinin kalan bölümünün sönümlenmesi için inşa edilen enerji kırıcı havuzun kapasitesinin yetersiz (4) Foto 2 - Orijinal Proje Durumunda Q=2250 m³/s de Yan Kanallarda, Enerji Kırıcı Havuzda ve Kuyruksuyu Kanalındaki Akım Koşulları 96 - TÜRKÝYE MÜHENDÝSLÝK HABERLERÝ SAYI / 2002/4-5-6

19 olmasından dolayı bu enerjiyi sönümleyemediği tespit edilmiştir. Bu durumda dolusavak debisi 2000 m³/s ile 2570 m³/s değerleri arasındayken, enerji kırıcı havuz çıkışındaki akım hızlarının da 7 m/s ile 9 m/s arasında değiştiği belirlenmiştir. Ek olarak, dolusavak ekseni ile enerji kırıcı havuz ekseni farklı olduğu için enerji kırıcı havuzda simetrik olmayan akım koşulları oluşmuş ve bu aksi simetrik akım koşulları dolusavak çıkışındaki yüksek hıza sahip akımı kuyruk suyu kanalının dış kurbuna yönlendirdiği tespit edilmiştir. Bu durum sol sahilde yüksek oranda şev erozyonuna neden olabileceği için ve barajın stabilitesi açısından olumsuz koşullar oluşturabilirdi (Foto 2) Nihai Proje Durumundaki Çalışmalar Orijinal proje durumunda yan kanalların ve enerji kırıcı havuzun simetrik olmayışından dolayı meydana gelen ve hidrolik açıdan uygun olmayan karmaşık akım koşullarının meydana getirebileceği olumsuzlukları büyük oranda ortadan kaldırmak için modelde yapısal değişimler yapılmıştır. Bu değişimler Şekil 4 te de görüldüğü gibi membadan mansaba doğru yapılmıştır. Şekilde görüldüğü gibi dolusavağın her iki tarafında bulunan yan kanalların geometrik formları ve pozisyonları simetrik olacak şekilde yeniden tasarlanarak kanallardaki düzensiz akım koşullarının gideriliştir. Ayrıca yan kanallardaki ve dolusavakdaki son üç basamakların enerji sönümlenmesine hiçbir katkısı olmadığı tespit edilmiş ve kaldırılmıştır. Bu değişimler enerji kırıcı havuzun eksenini dolusavak eksenine oldukça fazla oranda yaklaştırmış ve aynı Şekil 4 - Nihai proje durumunda Çine barajı dolusavağının genel vaziyet planı Foto 3 - Nihai proje durumunda modelin üstten görünüşü zamanda da havuzu büyütmüştür (Şekil 4 ve Foto 3). Bu yapısal değişimlerden sonra debinin 100 m³/s ile 2570 m³/s değerleri aralığında deneyler tekrarlanmış ve orijinal projede dolusavak yan kanallarında, enerji kırıcı havuzda ve kuyruk suyu kanalında görülen düzensiz akım koşulları büyük oranda ortadan kaldırılmıştır. (Foto 4). Revize edilmiş modelde debinin 100 m³/s ile 2570 m³/s aralığında yapılan deneylerde dinamik basınçlar 26 adet piezometreden ölçülmüştür. Ölçülen basınç değerlerinin değerlendirilmesinden sonra varılan sonuca göre nihai proje durumunda ölçülen basınçlarla orijinal proje durumunda ölçülen basınçlar arasında hissedilir derece farklar olmadığı tespit edilmiş ve dolusavağın çalışması sırasında oluşacak negatif basıncın değerinin yapıya herhangi bir kavitasyon riski oluşturmayacağı sonucuna ulaşılmıştır. Enerji kırıcı havuzun çıkışında ve kuyruksuyu kanalında üç ayrı kesitte Q=690 m³/s, 1500 m³/s ve 2570 m³/d debi değerlerinde akım hızları ölçülmüştür. Ölçülen bu akım hızlarının büyüklüğü orijinal proje durumundaki hızlara göre biraz daha düşük olduğu buna karşın tüm en kesitte çok daha uniform olduğu ve akımın dış kurba yönlenmediği tespit edilmiştir. Çine Barajı basamaklı dolusavağın da sönümlenen toplam enerji Q max =2570 m³/s debi değeri için hesaplanmıştır. Bunun için dolusavak kretindeki kritik - TÜRKÝYE MÜHENDÝSLÝK HABERLERÝ SAYI / 2002/

20 Hesaplanan y 2 derinliğini ve ölçülen y 3 değerini (6) denkleminde yerine konmasıyla, E SB değeri 20.4 m olarak hesaplanmıştır. Kuyruksuyu kanalının memba kesimindeki spesifik enerji, E S3 değeri m olarak ve kret kesimindeki spesifik enerji ise E S1 =268.4 m olarak hesaplanmıştır. Bu değerlerin 5 denkleminde yerine konmasıyla E S = m bulunur. Foto 4 - Q max =2570 m³/s debide dolusavak, enerji kırıcı havuz, kuyruk suyu kanalındaki koşulları akım derinliği ölçülmüş, sıçramalı akım rejiminde dolusavağın enerji kırıcı havuzla birleşim yerinde hidrolik sıçramadan önceki akım derinliği ve kuyruksuyu kanalındaki akım derinlikleri ölçülmüştür. İlk olarak, kret kesimindeki spesifik enerji hesaplanmış, ve daha sonra enerji kırıcı havuz tarafından sönümlenen enerji ile kuyruksuyu kanalının hemen başlangıcındaki spesifik enerji hesaplanmıştır. Son olarak, kret kesimindeki spesifik enerji ile enerji kırıcı havuzda sönümlenen enerji ve kuyruksuyu kanalının başlangıcındaki spesifik enerji arasındaki fark basamaklar tarafından sönümlenen enerjiyi verir. Burada E S basamaklı dolusavakta sönümlenen toplam enerji, E S1 kretteki spesifik enerji, E S3 kuyruksuyu kanalındaki spesifik enerji, ve E SB de enerji kırıcı havuzda hidrolik sıçrama sırasında meydana gelen enerji kaybıdır. E SB enerji kaybı Chow (1959) tarafından hidrolik sıçrama sırasındaki eşlenik derinliklerden aşağıda verilen bağıntıyla hesaplanabilir. (5) (6) Burada y 2 hidrolik sıçramadan hemen önceki akım derinliğidir. y 3 derinliğinin ortalama değeri modelde Q max =2570 m³/s değeri için ölçülmüştür. y 2 ise y 3 ün eşlenik derinliği olarak aşağıda verilen bağıntı yardımıyla hesaplanabilir (Chow, 1959), (7) /30 Ölçekli Model Çalışmaları Dolusavak basamakları üstündeki akım ile ilgili detaylı hidrolik gözlemleri yapabilmek amacıyla dolusavağın ve enerji kırıcı havuzun 1/30 ölçekli birim genişlikte modeli yapılmıştır. Laboratuvar şartları sınırlaması içinde bu ölçekte yapılan modelde hidrolik sıçramadan önce dolusavaktaki sıçramalı akımın derinliği 1/60 ölçekli modeldekine oranla daha doğru olarak belirlenebilecek ve dolayısıyla basamaklar tarafından sönümlenen enerji bu ölçekli modelden elde edilen verilerle daha doğru olarak belirlenebilecektir. 1/30 ölçekli modelde yapılan deneyler dolusavak debisinin m³/s arasında durumda akımın nap akımı rejiminde, m³/s arasında geçiş rejiminde ve Q>350 m³/s olduğu zamanda sıçramalı akım rejiminde olduğunu göstermiştir. Bu analizle Chanson (2000) tarafından (d c ) conset /h parametresi için verilen kriterin bu vaka için yeterli doğrulukta olduğunu göstermiştir. Tablo 4 akım rejimini ve dolusavakta havalanmanın başlangıç noktasını vermektedir. Bu tablodan da görüldüğü gibi Çine Barajı için yapılan 1/30 ölçekli modelde ve 1/60 ölçekli modelde ölçülen havalanmanın başlangıç noktasını veren uzunluklar (L I ) birbirinden çok fazla farklılık göstermemektedir. Tablo 4 - Çine Barajı 1/30 Ölçekli Birim Genişlikte Dolusavak Modelinde Ölçülen Havalanmanın Başlangıç Noktaları (L I ) Dolusavak Havalanmanın başlangıç debisi noktasının kret eksenine Q (m³/s) Akım rejimi mesafesi, L I, (m) <150 Nap akımı Nap akımı <Q<350 Geçiş akımı Sıçramalı akım Sıçramalı akım Sıçramalı akım Sıçramalı akım Bu model aynı zamanda da Q 100 =690 m³/s, Q=1500 m³/s ve Q max =2570 m³/s dolusavak debi değerleri için basamaklar tarafında sönümlenen toplam enerji miktarının hesaplanması için gerekli olan akım derinliklerinin ve akım hızlarının ölçülmesinde de kullanılmış ve sonuçlar Tablo 5'de verilmiştir. Tablo 5'de de görüldüğü gibi dolusavak debisi azaldığı zaman basamaklar tarafından sönümlenen enerji 98 - TÜRKÝYE MÜHENDÝSLÝK HABERLERÝ SAYI / 2002/4-5-6

Hidrolik Yapılarda (Kanallar, Kıyı Koruma Yapıları, Göletler) Erozyon Koruması

Hidrolik Yapılarda (Kanallar, Kıyı Koruma Yapıları, Göletler) Erozyon Koruması HİDROLİK YAPILAR»» Taşkın Kanalları Yeterli mesafenin olmadığı durumlarda hücre içleri beton veya kırmataş ile doldurularak Flexi HDS istinat duvarı uygulaması yapılabilir.»» Dere ve Akarsular»» Hendek

Detaylı

Yüzeyaltı Drenaj (Subsurface Drainage) Prof.Dr.Mustafa KARAŞAHİN

Yüzeyaltı Drenaj (Subsurface Drainage) Prof.Dr.Mustafa KARAŞAHİN Yüzeyaltı Drenaj (Subsurface Drainage) Prof.Dr.Mustafa KARAŞAHİN Neden gerekli? Hat üstyapısının drenajı için Yer altı suyunu kontrol etmek için Şevlerin drene edilmesi için gereklidir. Yüzeyaltı drenaj,

Detaylı

Bahar. Yrd. Doç. Dr. Burhan ÜNAL. Yrd. Doç. Dr. Burhan ÜNAL Bozok Üniversitesi n aat Mühendisli i Bölümü 1.

Bahar. Yrd. Doç. Dr. Burhan ÜNAL. Yrd. Doç. Dr. Burhan ÜNAL Bozok Üniversitesi n aat Mühendisli i Bölümü 1. Su Yapıları II Dolgu Barajlar Yrd. Doç. Dr. Burhan ÜNAL Bozok Üniversitesi Mühendislik Mimarlık Fakültesi İnşaat Mühendisliği Bölümü Yozgat Yrd. Doç. Dr. Burhan ÜNAL Bozok Üniversitesi n aat Mühendisli

Detaylı

DRENAJ YAPILARI. Yrd. Doç. Dr. Sercan SERİN

DRENAJ YAPILARI. Yrd. Doç. Dr. Sercan SERİN DRENAJ YAPILARI Yrd. Doç. Dr. Sercan SERİN DRENAJ Yapımı tamamlanıp trafiğe açılan bir yolun gerek yüzey suyu ve gerekse yer altı suyuna karşı sürekli olarak korunması, suyun yola olan zararlarının önlenmesi

Detaylı

INS13204 GENEL JEOFİZİK VE JEOLOJİ

INS13204 GENEL JEOFİZİK VE JEOLOJİ 1 INS13204 GENEL JEOFİZİK VE JEOLOJİ Yrd.Doç.Dr. Orhan ARKOÇ e-posta: orhan.arkoc@kirklareli.edu.tr Web : http://personel.kirklareli.edu.tr/orhan-arkoc 2 BÖLÜM 12 Baraj Jeolojisi 3 Barajlar ve Baraj inşaatlarında

Detaylı

Açık Drenaj Kanallarının Boyutlandırılması. Prof. Dr. Ahmet ÖZTÜRK

Açık Drenaj Kanallarının Boyutlandırılması. Prof. Dr. Ahmet ÖZTÜRK Açık Drenaj Kanallarının Boyutlandırılması Prof. Dr. Ahmet ÖZTÜRK Drenaj kanalları, drenaj alanına ilişkin en yüksek yüzey akış debisi veya drenaj katsayısı ile belirlenen kanal kapasitesi gözönüne alınarak

Detaylı

BÖLÜM 7. RİJİT ÜSTYAPILAR

BÖLÜM 7. RİJİT ÜSTYAPILAR BÖLÜM 7. RİJİT ÜSTYAPILAR Rijit Üstyapı: Oldukça yüksek eğilme mukavemetine sahip ve Portland çimentosundan yapılmış, tek tabakalı plak vasıtasıyla yükleri taban zeminine dağıtan üstyapı tipidir. Çimento

Detaylı

Akarsu Geçişleri Akarsu Geçişleri

Akarsu Geçişleri Akarsu Geçişleri Akarsu Geçişleri Akarsu Geçişleri Akarsu Geçişleri Akarsu Geçişleri Akarsu Geçişleri Akarsu Geçişleri KÖPRÜLER Köprü yapımı ile; Akarsu tabanında oyulmalar Yatak değişmeleri Membada su kabarmaları meydana

Detaylı

DERİVASYON VE DİPSAVAK TASARIMI İnş. Y. Müh. MURAT IŞILDAK

DERİVASYON VE DİPSAVAK TASARIMI İnş. Y. Müh. MURAT IŞILDAK KONU: SUNUM YAPAN: DERİVASYON VE DİPSAVAK TASARIMI İnş. Y. Müh. MURAT IŞILDAK Sunum İçeriği o Derivasyon Tipleri ve Kullanıldıkları durumlar Açık kanallı derivasyon Kondüvi (Aç-kapa Tünel) Tünel o Alpaslan

Detaylı

Su seviyesi = ha Qin Kum dolu sütun Su seviyesi = h Qout

Su seviyesi = ha Qin Kum dolu sütun Su seviyesi = h Qout Su seviyesi = h a in Kum dolu sütun out Su seviyesi = h b 1803-1858 Modern hidrojeolojinin doğumu Henry Darcy nin deney seti (1856) 1 Darcy Kanunu Enerjinin yüksek olduğu yerlerden alçak olan yerlere doğru

Detaylı

KARAYOLLARINDA YÜZEY DRENAJI. Prof. Dr. Mustafa KARAŞAHİN

KARAYOLLARINDA YÜZEY DRENAJI. Prof. Dr. Mustafa KARAŞAHİN KARAYOLLARINDA YÜZEY DRENAJI Prof. Dr. Mustafa KARAŞAHİN Drenajın Amacı Yağmur veya kar suyunun yolun taşkına neden olmasına engel olmak ve yol yüzeyinde suyun birikmesine engel olmak, Karayolu üstyapısı

Detaylı

YAVAŞ DEĞİŞEN ÜNİFORM OLMAYAN AKIM

YAVAŞ DEĞİŞEN ÜNİFORM OLMAYAN AKIM YAVAŞ DEĞİŞEN ÜNİFORM OLMAYAN AKIM Yavaş değişen akımların analizinde kullanılacak genel denklem bir kanal kesitindeki toplam enerji yüksekliği: H = V g + h + z x e göre türevi alınırsa: dh d V = dx dx

Detaylı

BÖLÜM 6. ASFALT BETONU KAPLAMALARDA MEYDANA GELEN BOZULMALAR, NEDENLERİ VE İYİLEŞTİRİLMELERİ 6.1. Giriş Her çeşit kaplamada; -trafik etkisi -iklim

BÖLÜM 6. ASFALT BETONU KAPLAMALARDA MEYDANA GELEN BOZULMALAR, NEDENLERİ VE İYİLEŞTİRİLMELERİ 6.1. Giriş Her çeşit kaplamada; -trafik etkisi -iklim BÖLÜM 6. ASFALT BETONU KAPLAMALARDA MEYDANA GELEN BOZULMALAR, NEDENLERİ VE İYİLEŞTİRİLMELERİ 6.1. Giriş Her çeşit kaplamada; -trafik etkisi -iklim şartları - don etkisi - yol inşaatının uygun olmayan mevsimde

Detaylı

Akarsu Düzenlemesi. Akarsu Düzenlemesi. Akarsu Düzenlemesi Akarsu Düzenlemesi. Bir akarsudan Yararlanmak Korunmak Korumak

Akarsu Düzenlemesi. Akarsu Düzenlemesi. Akarsu Düzenlemesi Akarsu Düzenlemesi. Bir akarsudan Yararlanmak Korunmak Korumak Bir akarsudan Yararlanmak Korunmak Korumak amacı ile yapılan çalışmaların tümü akarsu yatağı düzenlemesi veya akarsu düzenlemesi olarak tanımlanır. Akarsu düzenlemesi ile Taşkın zararlarının önlenmesi

Detaylı

Ders Notları 2. Kompaksiyon Zeminlerin Sıkıştırılması

Ders Notları 2. Kompaksiyon Zeminlerin Sıkıştırılması Ders Notları 2 Kompaksiyon Zeminlerin Sıkıştırılması KONULAR 0 Zemin yapısı ve zemindeki boşluklar 0 Dolgu zeminler 0 Zeminin sıkıştırılması (Kompaksiyon) 0 Kompaksiyon parametreleri 0 Laboratuvar kompaksiyon

Detaylı

HİDROLİK. Yrd. Doç. Dr. Fatih TOSUNOĞLU

HİDROLİK. Yrd. Doç. Dr. Fatih TOSUNOĞLU HİDROLİK Yrd. Doç. Dr. Fatih TOSUNOĞLU Ders Hakkında Genel Bilgiler Görüşme Saatleri:---------- Tavsiye edilen kitaplar: 1-Hidrolik (Prof. Dr. B. Mutlu SÜMER, Prof. Dr. İstemi ÜNSAL. ) 2-Akışkanlar Mekaniği

Detaylı

Kar Mücadelesi. Prof.Dr.Mustafa KARAŞAHİN

Kar Mücadelesi. Prof.Dr.Mustafa KARAŞAHİN Kar Mücadelesi Prof.Dr.Mustafa KARAŞAHİN Yüzey Kaplaması Yüzey Dokusu Kaplamanın yüzeysel dokusu ve pürüzlülüğü hem sürüş konforunu hem de sürüş emniyetini belirler. Kaplama yeterince düzgün ama gerekli

Detaylı

Ders Notları 3 Geçirimlilik Permeabilite

Ders Notları 3 Geçirimlilik Permeabilite Ders Notları 3 Geçirimlilik Permeabilite Zemindeki mühendislik problemleri, zeminin kendisinden değil, boşluklarında bulunan boşluk suyundan kaynaklanır. Su olmayan bir gezegende yaşıyor olsaydık, zemin

Detaylı

Prof. Dr. Osman SİVRİKAYA Zemin Mekaniği I Ders Notu

Prof. Dr. Osman SİVRİKAYA Zemin Mekaniği I Ders Notu B - Zeminlerin Geçirimliliği Giriş Darcy Kanunu Geçirimliği Etkileyen Etkenler Geçirimlilik (Permeabilite) Katsayısnın (k) Belirlenmesi * Ampirik Yaklaşımlar ile * Laboratuvar deneyleri ile * Arazi deneyleri

Detaylı

TAŞKIN KONTROLÜ. Taşkınların Sınıflandırılması Taşkın Kontrolü

TAŞKIN KONTROLÜ. Taşkınların Sınıflandırılması Taşkın Kontrolü TAŞKIN KONTROLÜ Akarsuyun yatağından taşarak çevredeki arazileri ve yerleşim birimlerini su altında bırakması taşkın olarak tanımlanır. Taşkın Kontrolü Taşkınların Sınıflandırılması Oluşturan sebeplere

Detaylı

AÇIK KANAL AKIMI. Hopa Yukarı Sundura Deresi-ARTVİN

AÇIK KANAL AKIMI. Hopa Yukarı Sundura Deresi-ARTVİN AÇIK KANAL AKIMI Hopa Yukarı Sundura Deresi-ARTVİN AÇIK KANAL AKIMI (AKA) Açık kanal akımı serbest yüzeyli akımın olduğu bir akımdır. serbest yüzey hava ve su arasındaki ara yüzey @ serbest yüzeyli akımda

Detaylı

Kar Mücadelesi-Siperler. Prof.Dr.Mustafa KARAŞAHİN

Kar Mücadelesi-Siperler. Prof.Dr.Mustafa KARAŞAHİN Kar Mücadelesi-Siperler Prof.Dr.Mustafa KARAŞAHİN Yüzey Kaplaması Yüzey Dokusu Kaplamanın yüzeysel dokusu ve pürüzlülüğü hem sürüş konforunu hem de sürüş emniyetini belirler. Kaplama yeterince düzgün ama

Detaylı

Bölüm 8: Borularda sürtünmeli Akış

Bölüm 8: Borularda sürtünmeli Akış Bölüm 8: Borularda sürtünmeli Akış Laminer ve Türbülanslı Akış Laminer Akış: Çalkantısız akışkan tabakaları ile karakterize edilen çok düzenli akışkan hareketi laminer akış olarak adlandırılır. Türbülanslı

Detaylı

MAKİNA MÜHENDİSLİĞİ BÖLÜMÜ AKIŞKANLAR MEKANİĞİ II FİNAL SINAVI 22.05.2015 Numara: Adı Soyadı: SORULAR-CEVAPLAR

MAKİNA MÜHENDİSLİĞİ BÖLÜMÜ AKIŞKANLAR MEKANİĞİ II FİNAL SINAVI 22.05.2015 Numara: Adı Soyadı: SORULAR-CEVAPLAR MAKİNA MÜHENDİSLİĞİ BÖLÜMÜ AKIŞKANLAR MEKANİĞİ II FİNAL SINAVI 22.05.2015 Numara: Adı Soyadı: 1- (24 Puan) Şekildeki 5.08 cm çaplı 38.1 m uzunluğunda, 15.24 cm çaplı 22.86 m uzunluğunda ve 7.62 cm çaplı

Detaylı

SU YAPILARI. 2.Hafta. Genel Tanımlar

SU YAPILARI. 2.Hafta. Genel Tanımlar SU YAPILARI 2.Hafta Genel Tanımlar Havzalar-Genel özellikleri Akım nedir? ve Akım ölçümü Akım verilerinin değerlendirilmesi Akarsularda katı madde hareketi Prof.Dr.N.Nur ÖZYURT nozyurt@hacettepe.edu.tr

Detaylı

INS13204 GENEL JEOFİZİK VE JEOLOJİ

INS13204 GENEL JEOFİZİK VE JEOLOJİ 1 INS13204 GENEL JEOFİZİK VE JEOLOJİ Dr.Öğr.Üyesi Orhan ARKOÇ e-posta: orhan.arkoc@kirklareli.edu.tr Web : http://personel.kirklareli.edu.tr/orhan.arkoc 2 BÖLÜM 12 Baraj Jeolojisi 3 12.1.Baraj nedir? Barajlar

Detaylı

Doç. Dr. Halit YAZICI

Doç. Dr. Halit YAZICI Dokuz Eylül Üniversitesi Đnşaat Mühendisliği Bölümü ÖZEL BETONLAR RCC-SSB Doç. Dr. Halit YAZICI http://kisi.deu.edu.tr/halit.yazici/ SİLİNDİRLE SIKI TIRILMI BETON (SSB) Silindirle sıkıştırılmış beton (SSB),

Detaylı

ÇİNE BARAJI BASAMAKLI DOLUSAVAĞI MODELİ HİDROLİĞİ

ÇİNE BARAJI BASAMAKLI DOLUSAVAĞI MODELİ HİDROLİĞİ ÇİNE BARAJI BASAMAKLI DOLUSAVAĞI MODELİ HİDROLİĞİ Yakup DARAMA (*) 1. GİRİŞ Türkiye nin güneybatı kesiminde Aydın İli sınırları içinde ve Menderes Nehrinin ana kolunu oluşturan Çine Irmağı üzerinde inşaatı

Detaylı

Konsol Duvar Tasarımı

Konsol Duvar Tasarımı Mühendislik Uygulamaları No. 2 06/2016 Konsol Duvar Tasarımı Program: Konsol Duvar Dosya: Demo_manual_02.guz Uygulama: Bu bölümde konsol duvar tasarımı ve analizine yer verilmiştir. 4.0 m yüksekliğinde

Detaylı

INSA354 ZEMİN MEKANİĞİ

INSA354 ZEMİN MEKANİĞİ INSA354 ZEMİN MEKANİĞİ Dr. Ece ÇELİK 1. Kompaksiyon 2 Kompaksiyon (sıkıştırma) Kompaksiyon mekanik olarak zeminin yoğunluğunu artırma yöntemi olarak tanımlanmaktadır. Yapı işlerinde kompaksiyon, inşaat

Detaylı

Üst yapı yüklerinin bir bölümü ya da tümünü zemin yüzünden daha derinlerdeki tabakalara aktaran

Üst yapı yüklerinin bir bölümü ya da tümünü zemin yüzünden daha derinlerdeki tabakalara aktaran Üst yapı yüklerinin bir bölümü ya da tümünü zemin yüzünden daha derinlerdeki tabakalara aktaran temel derinliği/temel genişliği oranı genellikle 4'den büyük olan temel sistemleri derin temeller olarak

Detaylı

ÖN ÇÖKTÜRME HAVUZU DİZAYN KRİTERLERİ

ÖN ÇÖKTÜRME HAVUZU DİZAYN KRİTERLERİ ÖN ÇÖKTÜRME HAVUZU DİZAYN KRİTERLERİ Ön çöktürme havuzlarında normal şartlarda BOİ 5 in % 30 40 ı, askıda katıların ise % 50 70 i giderilmektedir. Ön çöktürme havuzunun dizaynındaki amaç, stabil (havuzda

Detaylı

Prof. Dr. Osman SİVRİKAYA Zemin Mekaniği I Ders Notu

Prof. Dr. Osman SİVRİKAYA Zemin Mekaniği I Ders Notu HAFTALIK DERS PLANI Hafta Konular Kaynaklar 1 Zeminle İlgili Problemler ve Zeminlerin Oluşumu [1], s. 1-13 2 Zeminlerin Fiziksel Özellikleri [1], s. 14-79; [23]; [24]; [25] 3 Zeminlerin Sınıflandırılması

Detaylı

SULAMA YAPILARI SULAMA YAPILARI. 1) Su Depolama Yapıları Kestel Barajı- İzmir Sulama amaçlı, toprak dolgu

SULAMA YAPILARI SULAMA YAPILARI. 1) Su Depolama Yapıları Kestel Barajı- İzmir Sulama amaçlı, toprak dolgu SULAMA YAPILARI Prof. Dr. Halit APAYDIN Tarımsal Yapılar ve Sulama Bölümü Bir su kaynağından yararlanma talebinin karşılanması için dört ana unsurun saptanması gerekir: Miktar: talep edilen su miktarı

Detaylı

Bahar. Su Yapıları II Hava Payı. Yrd. Doç. Dr. Burhan ÜNAL. Yrd. Doç. Dr. Burhan ÜNAL Bozok Üniversitesi n aat Mühendisli i Bölümü 1

Bahar. Su Yapıları II Hava Payı. Yrd. Doç. Dr. Burhan ÜNAL. Yrd. Doç. Dr. Burhan ÜNAL Bozok Üniversitesi n aat Mühendisli i Bölümü 1 Su Yapıları II Yrd. Doç. Dr. Burhan ÜNAL Bozok Üniversitesi Mühendislik Mimarlık Fakültesi İnşaat Mühendisliği Bölümü Yozgat Yrd. Doç. Dr. Burhan ÜNAL Bozok Üniversitesi n aat Mühendisli i Bölümü 1 Hava

Detaylı

ZEMİN SUYU Zeminde Su Akımı ve Akım Ağları. Y.Doç.Dr. Saadet A. Berilgen

ZEMİN SUYU Zeminde Su Akımı ve Akım Ağları. Y.Doç.Dr. Saadet A. Berilgen ZEMİN SUYU Zeminde Su Akımı ve Akım Ağları Y.Doç.Dr. Saadet A. Berilgen 1 Zeminde Su Akımının Matematiksel İfadesi Laplace Denklemi ve iki boyutlu akım (2D- Seepage) Yer altı suyu akım bölgesi içinde bir

Detaylı

1. Temel zemini olarak. 2. İnşaat malzemesi olarak. Zeminlerin İnşaat Mühendisliğinde Kullanımı

1. Temel zemini olarak. 2. İnşaat malzemesi olarak. Zeminlerin İnşaat Mühendisliğinde Kullanımı Zeminlerin İnşaat Mühendisliğinde Kullanımı 1. Temel zemini olarak Üst yapıdan aktarılan yükleri güvenle taşıması Deformasyonların belirli sınır değerleri aşmaması 2. İnşaat malzemesi olarak 39 Temellerin

Detaylı

Surface Processes and Landforms (12.163/12.463) Fall K. Whipple

Surface Processes and Landforms (12.163/12.463) Fall K. Whipple MIT Açık Ders Malzemeleri http://ocw.mit.edu 12.163./12.463 Yeryüzü Süreçleri ve Yüzey Şekillerinin Evrimi 2004 Güz Bu materyallerden alıntı yapmak veya Kullanım Şartları hakkında bilgi almak için http://ocw.mit.edu/terms

Detaylı

TEMEL (FİZİKSEL) ÖZELLİKLER

TEMEL (FİZİKSEL) ÖZELLİKLER TEMEL (FİZİKSEL) ÖZELLİKLER Problem 1: 38 mm çapında, 76 mm yüksekliğinde bir örselenmemiş kohezyonlu zemin örneğinin doğal (yaş) kütlesi 155 g dır. Aynı zemin örneğinin etüvde kurutulduktan sonraki kütlesi

Detaylı

KARAYOLLARINDA YÜZEY DRENAJI. Prof. Dr. Mustafa KARAŞAHİN

KARAYOLLARINDA YÜZEY DRENAJI. Prof. Dr. Mustafa KARAŞAHİN KARAYOLLARINDA YÜZEY DRENAJI Prof. Dr. Mustafa KARAŞAHİN Drenajın Amacı Yağmur veya kar suyunun yolun taşkına neden olmasına engel olmak ve yol yüzeyinde suyun birikmesine engel olmak, Karayolu üstyapısı

Detaylı

HİDROLOJİ. Buharlaşma. Yr. Doç. Dr. Mehmet B. Ercan. İnönü Üniversitesi İnşaat Mühendisliği Bölümü

HİDROLOJİ. Buharlaşma. Yr. Doç. Dr. Mehmet B. Ercan. İnönü Üniversitesi İnşaat Mühendisliği Bölümü HİDROLOJİ Buharlaşma Yr. Doç. Dr. Mehmet B. Ercan İnönü Üniversitesi İnşaat Mühendisliği Bölümü BUHARLAŞMA Suyun sıvı halden gaz haline (su buharı) geçmesine buharlaşma (evaporasyon) denilmektedir. Atmosferden

Detaylı

SU YAPILARI. 3.Hafta. Bağlama Yapıları. Bağlama nedir? Barajdan farkları Bağlamaların genel özellikleri ve türleri Bağlamaların projelendirilmesi

SU YAPILARI. 3.Hafta. Bağlama Yapıları. Bağlama nedir? Barajdan farkları Bağlamaların genel özellikleri ve türleri Bağlamaların projelendirilmesi SU YAPILARI 3.Hafta Bağlama Yapıları Bağlama nedir? Barajdan farkları Bağlamaların genel özellikleri ve türleri Bağlamaların projelendirilmesi Prof.Dr.N.Nur ÖZYURT nozyurt@hacettepe.edu.tr Derivasyon Derivasyon;

Detaylı

KAYMALI YATAKLAR I: Eksenel Yataklar

KAYMALI YATAKLAR I: Eksenel Yataklar KAYMALI YATAKLAR I: Eksenel Yataklar Prof. Dr. İrfan KAYMAZ Mühendislik Fakültesi Makine Mühendisliği Bölümü Giriş Bu bölüm sonunda öğreneceğiniz konular: Eksenel yataklama türleri Yatak malzemeleri Hidrodinamik

Detaylı

KRT GEOCELL HDS EROZYON KONTROLÜ ZEMİN GÜÇLENDİRME İSTİNAT DUVARLARI HÜCRESEL DOLGU SİSTEMİ HİDROLİK YAPILAR EROZYON KONTROLÜ www.krthds.com

KRT GEOCELL HDS EROZYON KONTROLÜ ZEMİN GÜÇLENDİRME İSTİNAT DUVARLARI HÜCRESEL DOLGU SİSTEMİ HİDROLİK YAPILAR EROZYON KONTROLÜ
www.krthds.com EROZYON KONTROLÜ ZEMİN GÜÇLENDİRME İSTİNAT DUVARLARI HİDROLİK YAPILAR Bu belgede ve internet sitesinde yer alan tüm metin, görsel ve logoların kullanımı 5846 sayılı Fikir ve Sanat Eserlerini Koruma kanunu

Detaylı

SU YAPILARI. 2.Hafta. Genel Tanımlar

SU YAPILARI. 2.Hafta. Genel Tanımlar SU YAPILARI 2.Hafta Genel Tanımlar Havzalar-Genel özellikleri Akım nedir? ve Akım ölçümü Akım verilerinin değerlendirilmesi Akarsularda katı madde hareketi Prof.Dr.N.Nur ÖZYURT nozyurt@hacettepe.edu.tr

Detaylı

İSTİNAT DUVARLARI YRD.DOÇ.DR. SAADET BERİLGEN

İSTİNAT DUVARLARI YRD.DOÇ.DR. SAADET BERİLGEN İSTİNAT DUVARLARI YRD.DOÇ.DR. SAADET BERİLGEN İstinat Duvarı Zemin kütlelerini desteklemek için kullanılır. Şevlerin stabilitesini artırmak için Köprü kenar ayağı olarak Deniz yapılarında Rıhtım duvarı

Detaylı

HİDROJEOLOJİ. Hidrolojik Çevrim Bileşenleri Akış ve süzülme. 3.Hafta. Prof.Dr.N.Nur ÖZYURT

HİDROJEOLOJİ. Hidrolojik Çevrim Bileşenleri Akış ve süzülme. 3.Hafta. Prof.Dr.N.Nur ÖZYURT HİDROJEOLOJİ 3.Hafta Hidrolojik Çevrim Bileşenleri Akış ve süzülme Prof.Dr.N.Nur ÖZYURT nozyurt@hacettepe.edu.tr Hidrolojik Çevrim Bileşenleri Buharlaşma-terleme Yağış Yüzeysel akış Yeraltına süzülme ve

Detaylı

İNŞAAT MÜHENDİSLİĞİNE GİRİŞ (Bölüm-3) KÖPRÜLER

İNŞAAT MÜHENDİSLİĞİNE GİRİŞ (Bölüm-3) KÖPRÜLER İNŞAAT MÜHENDİSLİĞİNE GİRİŞ (Bölüm-3) KÖPRÜLER Yrd. Doç. Dr. Banu Yağcı Kaynaklar G. Kıymaz, İstanbul Kültür Üniversitesi İnşaat Mühendisliği Bölümü Ders Notları, 2009 http://web.sakarya.edu.tr/~cacur/ins/resim/kopruler.htm

Detaylı

BÖLÜM : 9 SIZMA KUVVETİ VE FİLTRELER

BÖLÜM : 9 SIZMA KUVVETİ VE FİLTRELER ZEMİN MEKANİĞİ 1 BÖLÜM : 9 FİLTRELER SIZMA KUVVETİ VE Akan suların bir kuvvete sahip olduğu, taşıdığı katı maddelerden bilinmektedir. Bu sular ile taşınan katı maddelerin kütlesi, hidrolik eğime göre değişen

Detaylı

Bahar. Su Yapıları II Dolusavaklar. Yrd. Doç. Dr. Burhan ÜNAL. Yrd. Doç. Dr. Burhan ÜNAL Bozok Üniversitesi n aat Mühendisli i Bölümü 1

Bahar. Su Yapıları II Dolusavaklar. Yrd. Doç. Dr. Burhan ÜNAL. Yrd. Doç. Dr. Burhan ÜNAL Bozok Üniversitesi n aat Mühendisli i Bölümü 1 Su Yapıları II Dolusavaklar Yrd. Doç. Dr. Burhan ÜNAL Bozok Üniversitesi Mühendislik Mimarlık Fakültesi İnşaat Mühendisliği Bölümü Yozgat Yrd. Doç. Dr. Burhan ÜNAL Bozok Üniversitesi n aat Mühendisli i

Detaylı

BÖLÜM 9 AÇIK KANAL AKIMLARI

BÖLÜM 9 AÇIK KANAL AKIMLARI BÖLÜM 9 AÇIK KANAL AKIMLARI Atmosferle Temasta Olan Serbest Yüzeyli Akımlar. Sulama Kanalları, Kanalizasyon Boruları, Dren Borularındaki Akımlar Ve Tabi Akarsular Açık Kanal Akımlarıdır. Açık Kanaldaki

Detaylı

AKIŞ REJİMLERİNİN SINIFLANDIRILMASI KRİTİK DERİNLİK KAVRAMI

AKIŞ REJİMLERİNİN SINIFLANDIRILMASI KRİTİK DERİNLİK KAVRAMI AKIŞ REJİMLERİNİN SINIFLANDIRILMASI KRİTİK DERİNLİK KAVRAMI Açık kanallarda akış, yerçekimi-eğim ortak bileşeni nedeniyle oluşur, bu nedenle kanal taban eğiminin sertliği (dikliği), kesinlikle akışın hızını

Detaylı

Ermenek Barajı Göl Alanı Genel Görünümü

Ermenek Barajı Göl Alanı Genel Görünümü Ermenek Barajı Göl Alanı Genel Görünümü Ermenek Barajı nın Konumu Ermenek Barajı tamamlanma tarihi itibari ile Türkiye deki en yüksek barajdır. Ermenek Barajı Avrupa nın en yüksek 6. barajıdır. Ermenek

Detaylı

UYGULAMA EL KİTABI LINEFLEX EPDM MEMBRAN

UYGULAMA EL KİTABI LINEFLEX EPDM MEMBRAN UYGULAMA EL KİTABI LINEFLEX EPDM MEMBRAN GİRİŞ Bu kılavuz Lineflex EPDM Membranın uygulama esaslarını içerir. İlk bölümde Lineflex EPDM Membran uygulama alanları ve uygulaması yapılacak bölgenin hazırlanmasına

Detaylı

Şevlerde Erozyon Kontrolü

Şevlerde Erozyon Kontrolü EROZYON KONTROLÜ»» Yarma/Dolgu Yüzeyleri»» Hendek ve Çukurlar»» Kıyı Koruma Yapıları»» Menfez/Tünel Çıkışları»» Atık Depolama Alanları»» Peyzaj Uygulamaları»» Estetik Taş Uygulamaları»» Kara ve Demir Yolu

Detaylı

AKM 205 BÖLÜM 8 - UYGULAMA SORU VE ÇÖZÜMLERİ

AKM 205 BÖLÜM 8 - UYGULAMA SORU VE ÇÖZÜMLERİ AKM 205 BÖLÜM 8 - UYGULAMA SORU VE ÇÖZÜMLERİ Doç.Dr. Ali Can Takinacı Ar.Gör. Yük. Müh. Murat Özbulut 1. Yoğunluğu 850 kg/m 3 ve kinematik viskozitesi 0.00062 m 2 /s olan yağ, çapı 5 mm ve uzunluğu 40

Detaylı

BSK Kaplamalı Yollarda Bozulmalar P R O F. D R. M U S T A F A K A R A Ş A H İ N

BSK Kaplamalı Yollarda Bozulmalar P R O F. D R. M U S T A F A K A R A Ş A H İ N BSK Kaplamalı Yollarda Bozulmalar P R O F. D R. M U S T A F A K A R A Ş A H İ N Çatlaklar Yorulma çatlağı Blok kırılma Kenar kırılması Boyuna kırılma (tekerlek izinde) Boyuna kırılma (tekerlek izi dışında)

Detaylı

Bir esnek üstyapı projesi hazırlanırken değerlendirilmesi gereken faktörler: - Trafik hacmi, - Dingil yükü, - Dingil yüklerinin tekrarlanma sayısı -

Bir esnek üstyapı projesi hazırlanırken değerlendirilmesi gereken faktörler: - Trafik hacmi, - Dingil yükü, - Dingil yüklerinin tekrarlanma sayısı - BÖLÜM 5. ESNEK ÜSTYAPILARIN PROJELENDİRİLMESİ Yeni bir yol üstyapısının projelendirilmesindeki amaç; proje süresi boyunca, üzerinden geçecek trafiği, büyük deformasyonlara ve çatlamalara maruz kalmadan,

Detaylı

YOL İNŞAATINDA GEOSENTETİKLERİN KULLANIMI

YOL İNŞAATINDA GEOSENTETİKLERİN KULLANIMI YOL İNŞAATINDA GEOSENTETİKLERİN KULLANIMI Erhan DERİCİ Selhan ACAR Tez Danışmanı Yard. Doç. Dr. Devrim ALKAYA Geotekstil Nedir? İnsan yapısı bir proje, yapı veya sistemin bir parçası olarak temel elemanı,

Detaylı

İSTİNAT YAPILARI TASARIMI

İSTİNAT YAPILARI TASARIMI İSTİNAT YAPILARI TASARIMI İstinat Duvarı Tasarım Kriterleri ve Tasarım İlkeleri Yrd. Doç. Dr. Saadet BERİLGEN İnşaat Mühendisliği Bölümü Geoteknik Anabilim Dalı Devrilmeye Karşı Güvenlik Devrilmeye Karşı

Detaylı

RÜZGAR ETKİLERİ (YÜKLERİ) (W)

RÜZGAR ETKİLERİ (YÜKLERİ) (W) RÜZGAR ETKİLERİ (YÜKLERİ) (W) Çatılara etkiyen rüzgar yükleri TS EN 1991-1-4 den yararlanarak belirlenir. Rüzgar etkileri, yapı tipine, geometrisine ve yüksekliğine bağlı olarak önemli farklılıklar göstermektedir.

Detaylı

Yüzeysel Akış. Giriş 21.04.2012

Yüzeysel Akış. Giriş 21.04.2012 Yüzeysel Akış Giriş Bir akarsu kesitinde belirli bir zaman dilimi içerisinde geçen su parçacıklarının hareket doğrultusunda birçok kesitten geçerek, yol alarak ilerlemesi ve bir noktaya ulaşması süresince

Detaylı

TEMEL (FİZİKSEL) ÖZELLİKLER

TEMEL (FİZİKSEL) ÖZELLİKLER TEMEL (FİZİKSEL) ÖZELLİKLER Problem 1: 38 mm çapında, 76 mm yüksekliğinde bir örselenmemiş zemin örneğinin doğal kütlesi 165 g dır. Aynı zemin örneğinin etüvde kurutulduktan sonraki kütlesi 153 g dır.

Detaylı

Taşınım Olayları II MEMM2009 Akışkanlar Mekaniği ve Isı Transferi bahar yy. borularda sürtünmeli akış. Prof. Dr.

Taşınım Olayları II MEMM2009 Akışkanlar Mekaniği ve Isı Transferi bahar yy. borularda sürtünmeli akış. Prof. Dr. Taşınım Olayları II MEMM009 Akışkanlar Mekaniği ve Isı Transferi 07-08 bahar yy. borularda sürtünmeli akış Prof. Dr. Gökhan Orhan istanbul üniversitesi / metalurji ve malzeme mühendisliği bölümü Laminer

Detaylı

508 HİDROLOJİ ÖDEV #1

508 HİDROLOJİ ÖDEV #1 508 HİDROLOJİ ÖDEV #1 Teslim tarihi: 30 Mart 2009 16:30 1. Yüzey alanı 40 km 2 olan bir gölde Haziran ayında göle giren akarsuyun ortalama debisi 0.56 m 3 /s, gölden çıkan suyun ortalama debisi 0.48 m

Detaylı

Prof. Dr. Cengiz DÜNDAR

Prof. Dr. Cengiz DÜNDAR Prof. Dr. Cengiz DÜNDAR BASİT EĞİLME ETKİSİNDEKİ ELEMANLARIN TAŞIMA GÜCÜ Çekme çubuklarının temel işlevi, çekme gerilmelerini karşılamaktır. Moment kolunu arttırarak donatının daha etkili çalışmasını sağlamak

Detaylı

ÇÖZÜMLER ( ) ( ) ( ) ( ) ( ) ( ) ( ) İnşaat Mühendisliği Bölümü Uygulama VII

ÇÖZÜMLER ( ) ( ) ( ) ( ) ( ) ( ) ( ) İnşaat Mühendisliği Bölümü Uygulama VII Soru 1 : Şekildeki hazne boru sisteminde; a- 1, 2, 3 noktalarındaki akışkanın basınçlarını bulunuz. b- Rölatif enerji ve piyezometre çizgilerini çiziniz. Sonuç: p 1=28.94 kn/m 2 ; p 2=29.23 kn/m 2 ; p

Detaylı

SULAMA YAPILARI. Prof. Dr. Halit APAYDIN Tarımsal Yapılar ve Sulama Bölümü

SULAMA YAPILARI. Prof. Dr. Halit APAYDIN Tarımsal Yapılar ve Sulama Bölümü SULAMA YAPILARI Prof. Dr. Halit APAYDIN Tarımsal Yapılar ve Sulama Bölümü 1 Bir su kaynağından yararlanma talebinin karşılanması için dört ana unsurun saptanması gerekir: Miktar: talep edilen su miktarı

Detaylı

BİLECİK ŞEYH EDEBALİ ÜNİVERSİTESİ MÜHENDİSLİK FAKÜLTESİ MAKİNE VE İMALAT MÜHENDİSLİĞİ BÖLÜMÜ

BİLECİK ŞEYH EDEBALİ ÜNİVERSİTESİ MÜHENDİSLİK FAKÜLTESİ MAKİNE VE İMALAT MÜHENDİSLİĞİ BÖLÜMÜ BİLECİK ŞEYH EDEBALİ ÜNİVERSİTESİ MÜHENDİSLİK FAKÜLTESİ MAKİNE VE İMALAT MÜHENDİSLİĞİ BÖLÜMÜ MÜHENDİSLİKTE DENEYSEL METOTLAR-II BORU ve DİRSEKLERDE ENERJİ KAYBI DENEYİ 1.Deneyin Adı: Boru ve dirseklerde

Detaylı

Yatak Katsayısı Yaklaşımı

Yatak Katsayısı Yaklaşımı Yatak Katsayısı Yaklaşımı Yatak katsayısı yaklaşımı, sürekli bir ortam olan zemin için kurulmuş matematik bir modeldir. Zemin bu modelde yaylar ile temsil edilir. Yaylar, temel taban basıncı ve zemin deformasyonu

Detaylı

Tech Block Ön Yüz Kaplamalı İstinat Duvarları

Tech Block Ön Yüz Kaplamalı İstinat Duvarları Tech Block Ön Yüz Kaplamalı İstinat Duvarları Geosentetik donatılı MSE (Mechanically Stabilized Earth) duvarlar dünyada hızla yaygınlaşıyor. İlk örnekleri FHWA (ABD Karayolları İdaresi) tarafından uygulanan,

Detaylı

SU YAPILARI. Su alma yapısı nedir?

SU YAPILARI. Su alma yapısı nedir? SU YAPILARI 5.Hafta Su Alma Yapıları Doç.Dr.N.Nur ÖZYURT nozyurt@hacettepe.edu.tr Su alma yapısı nedir? Akarsu ya da baraj gölünden suyu alıp iletim sistemlerine veren yapılara su alma yapısı denir. Su

Detaylı

KIZILIRMAK NEHRİ TAŞKIN RİSK HARİTALARI VE ÇORUM-OBRUK BARAJI MANSABI KIZILIRMAK YATAK TANZİMİ

KIZILIRMAK NEHRİ TAŞKIN RİSK HARİTALARI VE ÇORUM-OBRUK BARAJI MANSABI KIZILIRMAK YATAK TANZİMİ KIZILIRMAK NEHRİ TAŞKIN RİSK HARİTALARI VE ÇORUM-OBRUK BARAJI MANSABI KIZILIRMAK YATAK TANZİMİ Sunan Dr. Burak Turan NFB Mühendislik ve Müşavirlik Dr. Burak TURAN 1, Fayik TURAN 2, M. Denizhan BÜTÜN 3

Detaylı

Zemin Suyu. Yrd.Doç.Dr. Saadet BERİLGEN

Zemin Suyu. Yrd.Doç.Dr. Saadet BERİLGEN Zemin Suyu Yrd.Doç.Dr. Saadet BERİLGEN Giriş Zemin içinde bulunan su miktarı (su muhtevası), zemin suyundaki basınç (boşluk suyu basıncı) ve suyun zemin içindeki hareketi zeminlerin mühendislik özelliklerini

Detaylı

τ s =0.76 ρghj o τ cs = τ cb { 1 Sin

τ s =0.76 ρghj o τ cs = τ cb { 1 Sin : Taban eğimi J o =0.000 olan trapez kesitli bir sulama kanalı ince çakıl bir zemine sahip olup, bu malzeme için kritik kama gerilmesi τ cb =3.9 N/m dir. Bu kanaldan 35 m 3 /s lik debi iletilmesi halinde

Detaylı

INM 308 Zemin Mekaniği

INM 308 Zemin Mekaniği Hafta_12 INM 308 Zemin Mekaniği Zeminlerin Taşıma Gücü; Kazıklı Temeller Yrd.Doç.Dr. İnan KESKİN inankeskin@karabuk.edu.tr, inankeskin@gmail.com www.inankeskin.com ZEMİN MEKANİĞİ Haftalık Konular Hafta

Detaylı

İSTİNAT DUVARLARI DOÇ.DR. MEHMET BERİLGEN

İSTİNAT DUVARLARI DOÇ.DR. MEHMET BERİLGEN İSTİNAT DUVARLARI DOÇ.DR. MEHMET BERİLGEN İstinat Duvarı Zemin kütlelerini desteklemek için kullanılır. Şevlerin stabilitesini artırmak için Köprü kenar ayağı olarak Deniz yapılarında Rıhtım duvarı Doklar

Detaylı

BÖLÜM 2. ESNEK ÜSTYAPILAR

BÖLÜM 2. ESNEK ÜSTYAPILAR BÖLÜM 2. ESNEK ÜSTYAPILAR Esnek üstyapılar, taşıtlar için gerekli performansı (sürüş konforu ve emniyeti sağlayabilme özelliğine) sağlayan ve taşıtların neden olduğu gerilmelere karşı yeterince stabiliteye

Detaylı

TOPRAK İŞLERİ- 2A 1.KAZI YÖNTEMLERİ 2.DOLGULARIN OLUŞTURULMASI

TOPRAK İŞLERİ- 2A 1.KAZI YÖNTEMLERİ 2.DOLGULARIN OLUŞTURULMASI TOPRAK İŞLERİ- 2A 1.KAZI YÖNTEMLERİ 2.DOLGULARIN OLUŞTURULMASI KAZI YÖNTEMLERİ Yarma kazıları, doğal zemin üzerindeki bitkiler, ağaç kökleri, tüm organik maddelerle, bitkisel zemin kısmının kaldırılmasıyla

Detaylı

EŞİKLİ VE EŞİKSİZ BASAMAKLI TİP DOLUSAVAKLARIN ENERJİ SÖNÜMLENMESİ AÇISINDAN KARŞILAŞTIRILMASI

EŞİKLİ VE EŞİKSİZ BASAMAKLI TİP DOLUSAVAKLARIN ENERJİ SÖNÜMLENMESİ AÇISINDAN KARŞILAŞTIRILMASI NWSA ISSN:1306-3111 e-journal of New World Sciences Academy 008, Volume: 3, Number: 3 Article Number: A0089 NATURAL AND APPLIED SCIENCES CIVIL ENGINEERING Received: February 008 Accepted: July 008 008

Detaylı

EK-2 BERGAMA OVACIK ALTIN İŞLETMESİ TÜBİTAK RAPORU ELEŞTİRİSİ NE İLİŞKİN GÖRÜŞLER

EK-2 BERGAMA OVACIK ALTIN İŞLETMESİ TÜBİTAK RAPORU ELEŞTİRİSİ NE İLİŞKİN GÖRÜŞLER EK- BERGAMA OVACIK ALTIN İŞLETMESİ TÜBİTAK RAPORU ELEŞTİRİSİ NE İLİŞKİN GÖRÜŞLER Rüştü GÜNER (İnş. Y. Müh.) TEMELSU Uluslararası Mühendislik Hizmetleri A.Ş. ) Varsayılan Zemin Parametreleri Ovacık Atık

Detaylı

İSTİNAT DUVARLARI. Yrd. Doç. Dr. Sercan SERİN

İSTİNAT DUVARLARI. Yrd. Doç. Dr. Sercan SERİN İSTİNAT DUVARLARI Yrd. Doç. Dr. Sercan SERİN İstinat Duvarları Yol kenarlarında, dere kenarlarında ve meyilli arazide toprağın kaymasını veya suyun zemini aşındırmasını önlemek amacı ile yapılan duvarlara

Detaylı

Baraj Yıkılması Sonrasında Taşkın Yayılımının Sayısal Modeli. Ürkmez Barajı

Baraj Yıkılması Sonrasında Taşkın Yayılımının Sayısal Modeli. Ürkmez Barajı Baraj Yıkılması Sonrasında Taşkın Yayılımının Sayısal Modeli [ve Fiziksel Model Kıyaslaması] Ürkmez Barajı Dr. İsmail HALTAŞ Zirve Üniversitesi, Gaziantep Dr. Gökmen TAYFUR Dr. Şebnem ELÇİ, İzmir Yüksek

Detaylı

ÇEV-220 Hidrolik. Çukurova Üniversitesi Çevre Mühendisliği Bölümü Yrd. Doç. Dr. Demet KALAT

ÇEV-220 Hidrolik. Çukurova Üniversitesi Çevre Mühendisliği Bölümü Yrd. Doç. Dr. Demet KALAT ÇEV-220 Hidrolik Çukurova Üniversitesi Çevre Mühendisliği Bölümü Yrd. Doç. Dr. Demet KALAT Borularda Türbülanslı Akış Mühendislik uygulamalarında akışların çoğu türbülanslıdır ve bu yüzden türbülansın

Detaylı

Karayolu Üstyapı Mühendisliğine Giriş. Prof.Dr.Mustafa KARAŞAHİN

Karayolu Üstyapı Mühendisliğine Giriş. Prof.Dr.Mustafa KARAŞAHİN Karayolu Üstyapı Mühendisliğine Giriş Prof.Dr.Mustafa KARAŞAHİN What is pavement? Bir karayolu üstyapısı, doğal zemin veya dolgu üzerine (taban zemini) üzerine, taşıt yüklerini dağıtma amacıyla yapılan

Detaylı

3. Konu. Şevlerin Korunması ve Duraylamasında Teknobiyolojik Uygulamalar. Madencilikte Çevre Yönetimi Semineri Afyonkarahisar 12-13 Ocak 2012

3. Konu. Şevlerin Korunması ve Duraylamasında Teknobiyolojik Uygulamalar. Madencilikte Çevre Yönetimi Semineri Afyonkarahisar 12-13 Ocak 2012 3. Konu Şevlerin Korunması ve Duraylamasında Teknobiyolojik Uygulamalar Bu sunumun hazırlanmasında Prof. Dr. Florin Florineth in (University of Natural Resources and Applied Life Sciences, Vienna) 20.02.2008

Detaylı

HEYELANLAR HEYELANLARA NEDEN OLAN ETKENLER HEYELAN ÇEŞİTLERİ HEYELANLARIN ÖNLENMESİ HEYELANLARIN NEDENLERİ

HEYELANLAR HEYELANLARA NEDEN OLAN ETKENLER HEYELAN ÇEŞİTLERİ HEYELANLARIN ÖNLENMESİ HEYELANLARIN NEDENLERİ HEYELANLAR Y.Doç.Dr. Devrim ALKAYA Pamukkale Üniversitesi Doğal zemin veya yapay dolgu malzemesinden oluşan bir yamacın; yerçekimi, eğim, su ve benzeri diğer kuvvetlerin etkisiyle aşağı ve dışa doğru hareketidir.

Detaylı

Geocell Ön Yüzlü Yeşil İstinat Duvarları

Geocell Ön Yüzlü Yeşil İstinat Duvarları İSTİNAT DUVARLARI»» Yeşil İstinat Duvarları»» Çiçeklik ve Kademeler»» Açık Kanal Duvarları»» Kıyı Koruma Yapıları»» Menfez Duvarları»» Dikleştirilmiş Şevler»» Kara ve Demir Yolu Genişletme»» Toprak Set

Detaylı

EŞANJÖR (ISI DEĞİŞTİRİCİSİ) DENEYİ FÖYÜ

EŞANJÖR (ISI DEĞİŞTİRİCİSİ) DENEYİ FÖYÜ EŞANJÖR (ISI DEĞİŞTİRİCİSİ) DENEYİ FÖYÜ Giriş Isı değiştiricileri (eşanjör) değişik tiplerde olup farklı sıcaklıktaki iki akışkan arasında ısı alışverişini temin ederler. Isı değiştiricileri başlıca yüzeyli

Detaylı

ÇEV314 Yağmursuyu ve Kanalizasyon. KanalizasyonŞebekelerinde Hidrolik Hesaplar

ÇEV314 Yağmursuyu ve Kanalizasyon. KanalizasyonŞebekelerinde Hidrolik Hesaplar 9.3.08 ÇE34 Yağmursuyu ve Kanalizasyon KanalizasyonŞebekelerinde Hidrolik Hesaplar r. Öğr. Üy. Özgür ZEYAN http://cevre.beun.edu.tr/zeydan/ Kanalizasyon İçinde Akışı Etkileyen Faktörler Eğim Akışın kesit

Detaylı

Prof. Dr. Berna KENDİRLİ

Prof. Dr. Berna KENDİRLİ Prof. Dr. Berna KENDİRLİ Sabit (ölü) yükler - Serayı oluşturan elemanların ağırlıkları, - Seraya asılı tesisatın ağırlığı Hareketli (canlı) yükler - Rüzgar yükü, - Kar yükü, - Çatıya asılarak yetiştirilen

Detaylı

713 SU TEMİNİ VE ÇEVRE ÖDEV #1

713 SU TEMİNİ VE ÇEVRE ÖDEV #1 713 SU TEMİNİ VE ÇEVRE ÖDEV #1 Teslim tarihi:- 1. Bir şehrin 1960 yılındaki nüfusu 35600 ve 1980 deki nüfusu 54800 olarak verildiğine göre, bu şehrin 1970 ve 2010 yıllarındaki nüfusunu (a) aritmetik artışa

Detaylı

Bernoulli Denklemi, Basınç ve Hız Yükleri Borularda Piezometre ve Enerji Yükleri Venturi Deney Sistemi

Bernoulli Denklemi, Basınç ve Hız Yükleri Borularda Piezometre ve Enerji Yükleri Venturi Deney Sistemi Bernoulli Denklemi, Basınç ve Hız Yükleri Borularda Piezometre ve Enerji Yükleri Venturi Deney Sistemi Akışkanlar dinamiğinde, sürtünmesiz akışkanlar için Bernoulli prensibi akımın hız arttıkça aynı anda

Detaylı

HİDROLOJİ Doç.Dr.Emrah DOĞAN

HİDROLOJİ Doç.Dr.Emrah DOĞAN HİDROLOJİ Doç.Dr.Emrah DOĞAN 1-1 YARDIMCI DERS KİTAPLARI VE KAYNAKLAR Kitap Adı Yazarı Yayınevi ve Yılı 1 Hidroloji Mehmetçik Bayazıt İTÜ Matbaası, 1995 2 Hidroloji Uygulamaları Mehmetçik Bayazıt Zekai

Detaylı

TEMEL İNŞAATI ŞERİT TEMELLER

TEMEL İNŞAATI ŞERİT TEMELLER TEMEL İNŞAATI ŞERİT TEMELLER Kaynak; Temel Mühendisliğine Giriş, Prof. Dr. Bayram Ali Uzuner 1 2 Duvar Altı (veya Perde Altı) Şerit Temeller (Duvar Temelleri) 3 Taş Duvar Altı Şerit Temeller Basit tek

Detaylı

SU YAPILARI. Derivasyon Derivasyon; su yapısı inşa edilecek akarsu yatağının çeşitli yöntemler ile inşaat süresince-geçici olarak değiştirilmesidir.

SU YAPILARI. Derivasyon Derivasyon; su yapısı inşa edilecek akarsu yatağının çeşitli yöntemler ile inşaat süresince-geçici olarak değiştirilmesidir. SU YAPILARI 3.Hafta Bağlama Yapıları Bağlama nedir? Barajdan farkları Bağlamaların genel özellikleri ve türleri Bağlamaların projelendirilmesi Doç.Dr.N.Nur ÖZYURT nozyurt@hacettepe.edu.tr Derivasyon Derivasyon;

Detaylı

Sıkıştırma enerjisi arttıkça optimum su muhtevası azalmakta, kuru birim hacim ağırlık artmaktadır. Optimum su muhtevasına karşılık gelen birim hacim

Sıkıştırma enerjisi arttıkça optimum su muhtevası azalmakta, kuru birim hacim ağırlık artmaktadır. Optimum su muhtevasına karşılık gelen birim hacim KOMPAKSİYON KOMPAKSİYON Zeminlerin stabilizasyonu için kullanılan en ucuz yöntemdir. Sıkıştırma, zeminin kayma mukavemetini, şişme özelliğini arttırır. Ancak yeniden sıkışabilirliğini, permeabilitesini

Detaylı

ZEMİN VE KAYALARIN İYİLEŞTİRİLMESİ

ZEMİN VE KAYALARIN İYİLEŞTİRİLMESİ ZEMİN VE KAYALARIN İYİLEŞTİRİLMESİ Zemin ve kayalarda yapılan mühendislik çalışmalarında kısa süreli veya uzun süreli duraylı kalacak kazı boşlukları meydana gelir. Örneğin bir yapı temeli için açılan

Detaylı