İZNİK TE YETİŞTİRİLEN GEMLİK ZEYTİNİNİN ve YAĞININ BAZI FİZİKSEL, KİMYASAL ve ANTİOKSİDAN ÖZELLİKLERİNİN BELİRLENMESİ *

Transkript

1 İZNİK TE YETİŞTİRİLEN GEMLİK ZEYTİNİNİN ve YAĞININ BAZI FİZİKSEL, KİMYASAL ve ANTİOKSİDAN ÖZELLİKLERİNİN BELİRLENMESİ * The Determination of Some Physical, Chemical and Antioxidant Properties of Gemlik Olives Grown in İznik and Their Olive Oils Ümit KAYA Gıda Mühendisliği Anabilim Dalı Türkan KEÇELİ MUTLU Gıda Mühendisliği Anabilim Dalı ÖZET Bu çalışmada, İznik te yetiştirilen Gemlik zeytin ve zeytinyağında bazı fiziksel ve kimyasal analizler yapılmış, daha sonra bu zeytin ve zeytinyağlarından elde edilen ekstraktların antioksidan aktivitesi sentetik bir antioksidanlar olan Bütillenmiş Hidroksi Toluen (BHT) ve Bütillenmiş Hidroksi Anilin (BHA) ile karşılaştırılarak incelenmiştir. Gemlik zeytini ve zeytinyağının fiziksel ve kimyasal özelliklerinin olgunluğa süresince önemli ölçüde değiştiği bulunmuştur. Gemlik zeytinlerinden elde edilen fenolik ekstraktların antioksidan etkisi Gemlik zeytinyağlarından elde edilen fenolik ekstraktların antioksidan etkisinden olgunlaşma süresince daha iyi olduğu bulunmuştur. Buna ilaveten, Gemlik zeytinlerinden olgunlaşma süresince elde edilen fenolik ekstraktların antioksidan etkisinin BHT ve BHA dan daha iyi ve/veya etkilerinin karşılaştırılabilir düzeyde olduğu bulunmuştur (p<0,01). Ancak Gemlik zeytinyağlarından elde edilen fenolik ekstraktların antioksidan etkisinin BHT veya BHA kadar etkili olmadığı bulunmuştur (p>0,01). Anahtar Kelimeler: Zeytin, Zeytinyağı, BHT, BHA, Antioksidan ABSTRACT In this study, pysical, chemical and antioxidant properties of Gemlik Olives grown in İznik and their olive oilswere investigated during ripenning and their antioxidant activity was compored to that of synthetic antioxidants which are BHA and BHT. The results showed that pysical and chemical properties of Gemlik olives and olive oils were strongly changed during ripenning. It was found that the antioxidant effect of Gemlik olives were beter than Gemlik olive oils during ripenning. Moreover phenolic extracts of Gemlik olives were found to be as effective as BHT and BHA and/or their activity were at least comparable to BHT and BHA. However, the activity of Gemlik olives were not as high as BHT or BHA. Key Words : Olive, Olive Oil, BHT, BHA, Antioxidants * Yüksek Lisans Tezi-MSc. Thesis 199

2 Giriş Zeytin ve zeytinyağı çok eskilerden beri Akdeniz diyetinin tipik unsurları olmuşlardır. Zeytin ağacı (Olea europa L.) nın meyvesi ve Oeaceae familyasının bir üyesi olan zeytinin anavatanının Güneydoğu Anadolu Bölgesini de içine alan Yukarı Mezopotamya ve Güney Ön Asya olduğu bildirilmektedir (Owen ve ark.,2000). Dünya zeytin ağacının ve zeytin üretiminin yaklaşık % 97 si Akdeniz ülkelerine aittir. Zeytin üreticisi Akdeniz ülkelerinin başında sırasıyla İtalya, İspanya, Yunanistan, Türkiye, Tunus, Portekiz ve Fas gelmektedir (Anonim, 2009a). Marmara bölgesindeki ağaç varlığının % 80 ini, Türkiye genelindeki ağaç varlığının ise % 11 ini Gemlik çeşidi teşkil eder. Ağaç sayısına göre Memecik ve Ayvalıktan sonra 3. sırada yer alır (Anonim, 2009b). Gemlik çeşidinin meyveleri orta iriliktedir ve % 29,9 oranında yağ içerir. Çekirdekleri orta büyüklüktedir. Ürün Gemlik usulüne göre siyah sofralık olarak değerlendirilen en önemli çeşittir. Meyveleri parlak, koyu siyah renkte olup, tat ve tekstür açısından üstün özelliktedir. Meyveleri yağ bakımından zengin olduğundan sofralık kalite dışındaki daneler de yağlık olarak işlenir (Anonim, 2009c). Ülkemizde yetiştirilen zeytin çeşitlerinden hiç birisi Gemlik zeytini gibi hem sofralık hem yağlık özelliği taşımamaktadır. Bu özellik yalnızca Gemlik çeşidine mahsustur (Anonim, 2009d). Natürel (sızma) zeytinyağı iyi kalitede, taze, olgun zeytin meyvesinden (olea europaea, L) presleme, santrifüjleme ve süzme ile mekanik olarak elde edilmektedir. Zeytinyağı esansiyel yağ asitleri, yağda çözünen A, D, E, K vitaminleri ile birçok antioksidan özellikteki maddenin (fenol bileşenleri) deposudur. Eşsiz karakteristik özelliklerine ek olarak, zeytinyağı gıdalarda pişirme sırasında kullanılan diğer bitkisel yağlardan daha stabil olması yönünden avantaj teşkil eder. Zeytinyağının stabilitesinin diğer yağlara oranla daha iyi olması, yüksek oleik asit, tokoferol ve diğer fenolik maddeleri içermesinden kaynaklanır (Schaich, 2006). Zeytinde bulunan fenol bileşenleri renk, tat ve aromaya olan etkilerinin yanında, zeytinin besin ve biyolojik değerine olan etkileri ve antioksidan etkileri ile de çok önemlidirler. Fenol bileşenlerinin miktarı ve çeşidi zeytinin olgunlaşmasına, çeşidine, yağış miktarına ve sıcaklığa bağlı olarak değişmektedir. Bunun dışında fenol bileşenlerinin farmakolojik etkileri ile antimikrobiyal özellikleri de bulunmaktadır (Keçeli ve Gordon, 2001). Bu çalışmada Bursa nın İznik ilçesinde yetiştirilen, ülkemizin önde gelen zeytin çeşitlerinden olan Gemlik zeytininin ve bunlardan elde edilen zeytinyağlarının olgunlaşma süresince bazı fiziksel, kimyasal özelliklerinin yanında DPPH (2,2, difenil 1-pikri hidrazil) serbest kökünü tutma özellikleri de belirlenmiştir. 200

3 Materyal ve Metot Materyal Araştırmada materyal olarak; Bursa nın İznik yöresinde yetiştirilen Gemlik zeytin çeşidi kullanılmıştır. Zeytin örnekleri, önceden seçilerek işaretlenen Gemlik çeşidine ait 3 farklı ağaçtan Ağustos, Eylül ve Ekim aylarında 3 derim yapılarak elde edilmiştir. Elle yaklaşık 1 er kg lık olarak toplanan zeytinler etiketlenmiş, zeytinlerde fiziksel analizler yapıldıktan sonra, plastik buzdolabı poşetlerine konularak soğuk havada (4±1ºC de) muhafaza edilmiş ve en geç bir hafta içerisinde ilgili analizler yapılmıştır. Araştırmada kullanılacak kimyasal maddeler Sigma ve Merck firmalarından sağlanmıştır. Oksidasyon çalışmalarında, Tariş marka rafine zeytinyağı kullanılmıştır. Metot Zeytinde ve Zeytinyağında Yapılan Analizler Zeytinlerde en-boy (TS 774), 100 tane ağırlığı (TS 774), meyve eti/ meyve oranı (Nergiz ve Engez, 2000), su içeriği (Nergiz ve Engez, 2000) e göre yapılmıştır. Zeytinlerde yağ verimi tayini Gerhardt marka yarı otomatik soxhalet cihazında yapılmıştır (Pomeranz ve Meloan, 1994; Andersson, 2004). Bu zeytinlerden elde edilen zeytinyağlarında ise; serbest yağ asitleri (TS 342), peroksit sayısı (TS 342), iyot sayısı (TS 342) değerleri belirlenmiştir. Analizler her derim zamanı için 3 tekerrürlü olarak uygulanmıştır. Zeytin ve Zeytinyağından Fenolik Madde Ekstraksiyonu Zeytinlerden fenolik madde ekstraksiyonu McDonald ve ark. (2001) göre ve zeytinyağından fenolik madde ekstraksiyonu Murkovich ve ark. (2004) a göre yapılmıştır. Zeytin ve zeytinyağından elde edilen ekstraktların toplam fenolik madde ölçümü Gutfinger (1981) e göre yapılmıştır. Zeytin ve Zeytinyağından Elde Edilen Fenolik Ekstraktlarının Serbest Kökleri Tutma Özelliğinin Belirlenmesi Zeytin ve zeytinyağı örneklerinden elde edilen ve metanol içerisinde çözündürülen fenolik ekstraktların 0,1 ml si yine yine metanol ile hazırlanan 6x10-5 mol/l konsantrasyondaki 2,9 ml DPPH çözeltisine eklenmiştir. Absorbanstaki düşüş 515 nm de önce 5 er dakikalık aralarla 30 dakika süreyle, daha sonra yarım saatlik aralarla zeytin, BHT ve BHA için 120. dakika, zeytinyağı için ise 180. dakika ya kadar spektrofotometrede (Perkin Elmer Lambda 25 UV/VIS) ölçümler kaydedilmiştir. Zeytin ve zeytinyağından elde edilen fenolik ekstrakların antioksidan özellikleri aynı zamanda gıda sanayinde yaygın olarak kullanılan BHA (Bütillendirilmiş Hidroksi Anilin) ve BHT (Bütillendirilmiş Hidroksi Toluen) ile de karşılaştırılmıştır. 201

4 İstatistiksel Analizler Zeytinlerin ve zeytinyağlarının fiziksel, kimyasal ve antioksidan özelliklerinden elde edilen analiz sonuçları varyans analizi ile değerlendirilmiş ve bulunan değerler Duncan çoklu karşılaştırma testine tabi tutulmuştur (Mead ve ark, 1993). Araştırma Bulguları ve Tartışma Gemlik zeytini ve zeytinyağına ait analiz sonuçları Çizelge 1. ve Çizelge 2. de verilmiştir. Çizelge 1. Gemlik Zeytin Çeşidine Ait Analiz Sonuçları Zeytinde Yapılan Analizler Derimler En Boy Meyve 100 Tane Su İçeriği Ham Yağ Değerleri Değerleri Eti/Meyve Ağırlığı (g) (%) Verimi (%) (cm) (cm) Oranı 1. Derim 1,60±0,20 2,20±0,20 316,90±3,60 0,70±0,10 65,80±2,70 6,10±0,30 2. Derim 1,80±0,10 2,40±0,10 355,50±1,90 0,80±0,01 60,70±0,80 10,10±0,40 3. Derim 1,90±0,10 2,40±0,20 472,30±2,30 0,80±0,02 57,40±1, ±1,00 Çizelge 1. incelendiğinde, Gemlik çeşidi zeytinin en-boy değerleri, 100 tane ağırlığı, meyve eti/meyve oranı ve ham yağ veriminin olgunluğa bağlı bir artış gösterdiği; su içeriğinin ise ham yağ verimindeki artışa bağlı olarak azaldığı görülmektedir. Gemlik zeytinindeki ham yağ verimi Salvador ve ark. (2001) in belirttiği gibi olgunluğa bağlı olarak arttığı bulunmuştur. Araştırmada elde edilen sonuçlara göre zeytin örneklerinde olgunlaşmayla birlikte artan su içeriğine bağlı olarak meyve boyu ve ağırlığının arttığını belirten Patumi ve ark. (2002) nın sonuçlarıyla uyum göstermektedir. Canözer (1991), İzmir de yaptığı çalışmada Gemlik zeytin çeşidine ait elde ettiği veriler ile bizim analizlerimiz sonucu elde ettiğimiz veriler uyum göstermektedir. Elde edilen sonuçlar Türk Standatları Enstitüsünün (TS 774) sofralık zeytin standartlarına uyum gösterdiği belirlenmiştir. Çizelge 2. Gemlik Zeytininden Elde Edilen Zeytinyağının Analiz Sonuçları Zeytinyağında Yapılan Analizler Derimler Serbest Yağ Asitleri Peroksit Sayısı İyot Sayısı (%) (meqo 2 /kg) 1. Derim 1,00±0,10 16,30±1,70 75,10±3,10 2. Derim 0,60±0,04 18,80±0,40 79,00±1,60 3. Derim 1,10±0,10 19,20±0,40 83,00±2,70 202

5 Çizelge 2. incelendiğinde, Gemlik çeşidi zeytinlerden elde edilen zeytinyağının serbest yağ asitleri, peroksit sayısı ve iyot sayısı değerleri olgunluğa bağlı olarak değişiklik göstermiştir. Oktar (1988), Türkiye de yetiştirilen önemli zeytin çeşitlerinin yağ özelliklerini belirlediği bir araştırmada Bursa da yetiştirilen Gemlik çeşitlerinden elde edilen yağın peroksit sayısını 9,43 meqo 2 /kg olarak belirlemiştir. Bu çalışmada ise, elde edilen yağların peroksit sayıları Oktar (1988) ın bulgularından daha yüksek olarak bulunmuştur. Çizelge 3. Zeytin ve Zeytinyağlarının Olgunlaşma Süresince Toplam Fenolik Madde İçerikleri Toplam Fenolik Madde (mg/100g) Derimler 1.Derim 2. Derim 3. Derim Gemlik Zeytini 314,08±1,50 350,67±1,40 164,60±1,00 Gemlik Zeytinyağı 102,68±1,40 45,12±1,20 32,48±1,90 Folin-Cioalteau yöntemi ile belirlenen toplam fenolik madde içeriği kafeik asit eşdeğeri (CAE) cinsinden, olgunlaşma süresince zeytinde sırasıyla 314,08, 350,67 ve 164,60 mg/100g CAE olarak, zeytinyağında ise sırasıyla 32,48, 45,12 ve 102,68 olarak bulunmuştur (Çizelge 3.). Toplam fenolik madde içeriğinin olgunlaşmaya bağlı olarak zeytin ve zeytinyağı örneklerinde azaldığı bulunmuştur. Nergiz ve Ünal (1989), zeytinlerde olgunluk derecesi arttıkça fenolik bileşenlerin azaldığını belirtmişlerdir. Bu çalışmanda da, olgunluk sonundaki (3. Derim) zeytin örneklerine ait toplam fenolik bileşiklerde azalma gözlenmiştir. Beltran ve ark. (2005), zeytindeki olgunluk dönemi süresince elde edilen yağdaki fenolik bileşik miktarlarının, olgunlaşma periyodu boyunca azaldığını belirtmişlerdir. Bu çalışmada da, yağdaki toplam fenolik madde miktarlarının olgunlaşmaya bağlı olarak azaldığı belirlenmiştir. DPPH Metodu ile Antioksidan Aktivitenin Belirlenmesi Bu deneyde, zeytin ve zeytinyağı örneklerinden elde edilen fenolik ekstraktların DPPH (2,2, difenil 1-pikri hidrazil) serbest kökünü bağlama kapasiteleri, sentetik antioksidanlar BHT (Bütillendirilmiş Hidroksi Toluen) ve BHA (Bütillendirilmiş Hidroksi Anilin) ile karşılaştırılmıştır. Çizelge 4. Olgunluk Zamanlarına Göre Zeytin Örnekleri Fenolik Ekstraktları ile BHT ve BHA nın Antiradikal Etkinliği Antiradikal Etkinlik (ARP = 1/ EC50) Derimler 30. Dakika 60. Dakika 120. Dakika 1. Derim Zeytin 2,79 a ±0,04 3,12 b ±0,10 3,43 b ±0,10 2. Derim Zeytin 2,27 b ±0,10 2,58 c ±0,10 2,75 c ±0,10 3. Derim Zeytin 2,74 a ±0,05 3,09 b ±0,10 3,59 b ±0,10 BHT 1,04 c ±0,02 1,70 d ±0,03 2,48 d ±0,05 BHA 2,73 a ±0,01 3,29 a ±0,01 3,77 a ±0,02 * Satırlar yukarıdan aşağıya incelendiğinde farklı harflerle gösterilen ortalama değerler arasında farklılıklar vardır (p<0,01) 203

6 Çizelge 4. deki zeytin ekstraktlarının BHT ve BHA ile karşılaştırılan örneklerinin Antiradikal Etkinlik (ARP) sonuçlarının istatistiksel analizine göre; 30. dakika için 1. derim zeytin 3. derim zeytin BHA > 2. derim zeytin > BHT olarak, 120. dakika için BHA > 3. derim zeytin 1. derim zeytin > 2. derim zeytin > BHT olarak bulunmuştur (p < 0,01). Daha yüksek olan ARP değeri yüksek antioksidan aktivite anlamına geldiğinden en iyi antioksidan aktivite 30. dakika için 1. derim zeytin ekstraktlarında, 120. dakika için BHA da; en düşük antioksidan aktivite ise 30. ve 120. dakikalar için BHT de bulunmuştur. Zeytin ekstraktlarının antioksidan aktiviteleri 120. dakika için BHT den daha etkili, buna karşın BHA dan daha az etkili olarak bulunmuştur. Çizelge 5. Olgunluk Zamanlarına Göre Zeytinyağı Fenolik Ekstraktları ile BHT ve BHA nın Antiradikal Etkinliği Antiradikal Etkinlik (ARP = 1/ EC50) Derimler Dakika 30. Dakika 60. Dakika Dakika 1. Derim Zeytinyağı 1,06 b ±0,10 1,18 c ±0,10 1,35 c ±0,20 1,48 c ±0,20 2. Derim Zeytinyağı 0,87 c ±0,10 0,97 d ±0,10 1,13 d ±0,10 1,25 d ±0,10 3. Derim Zeytinyağı 1,17 b ±0,10 1,27 c ±0,10 1,42 c ±0,10 1,54 c ±0,10 BHT 1,04 b ±0,02 1,70 b ±0,03 2,48 b ±0,05 2,99 b ±0,02 BHA 2,73 a ±0,01 3,29 a ±0,01 3,77 a ±0,02 3,98 a ±0,02 * Satırlar yukarıdan aşağıya incelendiğinde farklı harflerle gösterilen ortalama değerler arasında farklılıklar vardır (p<0,01) Çizelge 5. teki zeytinyağı ekstraktlarının BHT ve BHA ile karşılaştırıldığı Antiradikal Etkinlik (ARP) sonuçlarının istatistiksel analizine göre; 30. dakika için BHA > 3. derim zeytinyağı 1. derim zeytinyağı BHT > 2. derim zeytinyağı olarak; 180. dakika için BHA > BHT > 3. derim zeytinyağı 1. derim zeytinyağı > 2. derim zeytinyağı olarak bulunmuştur (p < 0,01). Buna göre en iyi antioksidan aktivite 30. ve 180. dakikalar için BHA da, en düşük antioksidan aktivite ise 30. ve 180. dakikalar için 2. derim zeytinyağında bulunmuştur. 1. ve 3. derim zeytin ekstraktlarının BHA kadar etkili olduğu ve BHT den daha etkili olduğu bulunmuştur. Zeytinyağı ekstraktlarının Antiradikal Etkilikleri (ARP) 180. dakika için BHT ve BHA dan daha az etkili olduğu, buna karşın 30. dakika için 1. ve 3. derim zeytinyağı ekstraktlarının antiradikal etkinliklerinin BHT den daha yüksek, BHA dan ise daha düşük olduğu bulunmuştur. Sonuç ve Öneriler Elde edilen sonuçlara göre, zeytin ve zeytinyağı örneklerinden elde edilen fenolik ekstraktlar ile BHT ve BHA nın ARP (1/EC50) değerlerine göre zeytin ekstraktlarının antioksidan aktivitelerinin BHT den daha etkili; BHA nın antioksidan aktivitesinin ise diğer örneklerin hepsinden daha fazla olduğu belirlenmiştir. Bu 204

7 durum zeytin ve zeytinyağında bulunan fenolik bileşiklerin oranlarının farklılığına bağlı olarak antioksidan aktivitenin etkilendiğini göstermektedir. Metanol içerisinde bu ekstraktların iyi çözünme özellikleri ve DPPH serbest kökü ile hızlı bir reaksiyona girmeleri antioksidan etkinliklerinin artmasına neden olmuştur. Bu nedenle antioksidan aktivite değerlendirilirken antioksidanların sentetik ortamlar, yağ ve yağ-su (emülsiyon) tipi çok sistemli ürünlerde değerlendirilmesi gerekmektedir. Kaynaklar ANDERSSON, S Soxtec: Its Principles and Applications, In: Oil Ekstraction and Analysis, Critical Issues and Comparative Studies, Ed. Luthria, D.L., 282s. ANONİM, 2009a ANONİM, 2009b ANONİM, 2009c ANONİM, 2009d BELTRAN, G., AGUILERA, M.P., DEL RIO, C., SANCHEZ, S., MARTINEZ, L., Influence of Fruit Ripening Process on the Naturel Antioxidant Content of Hojiblanca Virgin Olive Oils, Food Chem.; 89 (2005): CANÖZER, Ö Standart zeytin Çeşitleri Kataloğu. T.C. Tarım ve Köyişleri Bakanlığı, Yayın No: 334. Seri: 16, 107s. GUTFINGER, T., Polyphenols in Olive Oils. JAOCS, 58: KECELİ, T., ve GORDON, M. H., The Antioxidant Activity and Stability of Phenolic Fraction if Green Olives and Extra Virgin Olive Oil. J. Sci. Food and Agric, 81: MCDONALD, S., PRENZLER, P.D., ANTALOVICH, M., ROBARDS, K., Phenolic Content and Antioxidant Activity of Olive Extracts, Food Chem.; 73(2001); MEAD, R., CURNOW R. N., HASTED A. M., Statistical Methods in Agriculture and Experimental Biology 2nd ed. London: Chapman hall: 300. MURKOVICH, M., LENCHNER, S., PIETZKA, A., BRATACOS, M., KATZOGIANNOS, E., Analysis of Minor Components in Olive Oil. J. Biochem. Biophys. Methods 61; NERGİZ, C., ÜNAL, K., Naturel Zeytinyağında Bulunan Fenolik Bileşikler Ve Stabiliteye Olan Etkileri, E.Ü. Mühendislik Fakültesi Dergisi, Gıda Mühendisliği Bölümü, Cilt: 7, Sayı: 2. NERGİZ, C., ENGEZ, Y., Compositional Variation of Olive Fruit During Ripening, Food Chem.; 69(2000);

8 OKTAR, A Önemli Zeytin Çeşitlerinin Yağ Miktarları ve Yağ Özellikleri Üzerine Araştırmalar. Tarım Orman ve Köyişleri Bakanlığı Zeytincilik Araştırma Enstitüsü Müdürlüğü, Yayın No: 47, Bornova- İzmir. OWEN, R.W., MIER, W., GIACOSA, A., HULL, W.E., SPIEGELHALDER, B., BARTSCH, H., Phenolic Compounds and Squalene in Olive Oils: The Concentration and Antioxidant Potential of Total Phenols, Simple Phenols, Secoiridoids, Lignans and Squalene. Food and Chemical Toxicology 38(2000); PATUMI, M., ANDRIA, R., MARSILIO, V., FONTANAZZA, G., MORELLI, G., LANZA, B., Olive and Olive Oil Quality After Intensive Monocone Olive Growing (Olea europaea, L., cv. Kalamata) in Different Irrigation Regimes. Food Chem., 77: POMERANZ, Y., MELOAN, C.E., Food Analysis, Theory and Practice. An International Third Edition, Thomson Publising Company, 778s. SALVADOR, M.D., ARANDA, F., FREGAPANE, G., Influence of Fruit Ripennig on Cornicabra Virgin Olive Oil Quality. A Study of Four Successive Crop. Seasons. Food Chem. 73: 45-53s. SCHAICH, K., Lipid Oxidation in Specialty Oils. Nutraceutical and Specialty Lipits and Their Co-Products. CRS Press, Taylor and Francis Group, 24(2006); TÜRK GIDA KODEKSİ YÖNETMELİĞİ (TGK), Sadece Antioksidan Fonksiyonu Olan Gıda Katkı Maddeleri: 51. TÜRK STANDARTLARI ENSTİTÜSÜ, TS 342 Yemeklik Zeytinyağı Muayene ve Deney Yöntemleri, TÜRK STANDARTLARI ENSTİTÜSÜ, TS 774. Sofralık Zeytin Standardı. Türk Standartları Enstitüsü, 1. Baskı, Şubat Teşekkür Bu yüksek lisans tezini ZF2007YL25 no lu proje ile destekleyen Çukurova Üniversitesi Bilimsel Araştırma Projeleri birimine teşekkür ederiz. 206