Editörler. Zeki NACAKCI - Alaattin CANBAY

Transkript

1 MÜZİK KÜLTÜRÜ Editörler Zeki NACAKCI - Alaattin CANBAY Yazarlar Doç. Dr. Alaattin Canbay - Doç. Dr. Ahmet Serkan Ece Öğr. Gör. Barış Karabulut - Doç. Dr. Ebru Temiz Doç. Dr. Esra Dalkıran - Doç. Dr. M. Kayhan Kurtuldu Prof. Dr. Turan Sağer - Doç. Dr. Zeki Nacakcı

2

3 ÖN SÖZ Müzik Kültürü, insanların müzik sanatı adına yaptıkları, yaşadıkları ve geleceğe aktardıkları tüm müzikal değerlerin bütünü olarak, sanat ve kültür tarihinde önemli yere sahip bir olgudur. Kendi sesini veya çevresindeki nesnelerden çıkan sesi fark eden ve müzikal bir değer olarak önemseyen insan, bir süre sonra bu sesleri kültürel değerleri ve alışkanlıklarıyla harmanlayarak, estetik ölçütlere göre işler ve çevresindeki diğer insanlara sunar. Toplumsal beğeniler ve sesten alınan haz geliştikçe sesin müziğe dönüşme süreci, müziğin de insanlar üzerindeki yansıması farklı anlamlarda karşılığını bulur. Böylece; değişen sosyal ve kültürel yaşam içinde müzik yapma ve dinleme alışkanlıkları toplumların müzikal yaşamlarını değiştirir. Sürekli olarak ve ileriye doğru yaşanan bu değişim kültür kavramı içinde kendini yenileyerek devam eder. Kültürel, sosyal ve felsefi boyutuyla müzik; insanlığın ürettiği, kültür kavramı içinde tanımlanabilecek güzel sanatların her zaman önemli bir boyutunu oluşturmuştur. Zamanın dinamikleri ile yaşamın her alanında yer almış olması, müziğin insanlık tarihi ile eşzamanlı bir biçimde gelişerek günümüze kadar gelmesini sağlamış, toplumsal bir değer olarak kültür kavramının önemli bir boyutunu oluşturmuştur. Kendi iç sesini ve ritmini, yaşadığı evrenle uyumlamaya çalışan insan, gerçekleştirdiği hemen hemen bütün toplumsal eylemlerde müziğin vazgeçilmez çekiciliğinden yararlanmış, adeta müzikle bir bütün olmuştur. Doğayla bütünleşmeye çalışan insanın yine doğanın kendine sunduğu olanaklarla müzik yapması, yalnızlığını sesi ve çalgısıyla gidermesi, coşkusu ve heyecanını şarkılarıyla haykırması, sevinci ve acılarını müzikle ifade etmesi, insanı hem rahatlatmış hem de çevresiyle daha kolay bir iletişim içine girmesini sağlamıştır. Böylece kendini gerçekleştirme yolunda insan; yepyeni bir dil oluşturarak tüm insani değerlerini en kolay ve etkili biçimde kuşaktan kuşağa aktarmıştır. Müzik Kültürü böyle bir sürecin doğal ürünü olarak başlar ve devam eder. Zamanın içinden bu yollarla süzülerek gelen bu müzikal eylem, davranış ve düşünceler toplumların müzik kimliğini oluşturur. Genellikle sonraki kuşaklara aktarılan müzikal birikimler tüm bu deneyimin ve süzgeçten geçen ürünlerin bir sonucu olarak değerlendirilmektedir. Müzik ile kültür kavramları ve bu kavramların tanımı, içerdiği sosyo-kültürel anlamlarla çağlar boyunca düşünürlerin ve bilim insanlarının sürekli olarak üzerinde önemle durdukları kavramlar olmuştur. Bu iki kavramın bir araya gelmesiyle oluşan Müzik Kültürü nü tanımlamak ve bütün ayrıntılarıyla okuyuculara aktarmak oldukça zorlu bir süreçtir. Bu nedenle, tarih öncesi devirlerde başlayıp, zaman içerisinde öğrenilen, aktarılan, değişen, bazen soyut bazen de somut toplumsal olayları açıklayan, disiplinler arası birçok bilim dalı ürün ve sonuçlarının bileşkesi niteliğinde olan birçok kavramın müzik temelinde açıklanması, çeşitli bölümler adı altında bu kitapta okuyuculara sunulmuştur.

4 Kitapta yer alan on bölüm genel bir bakış açısıyla, birbiriyle iç-içe geçmiş ve müzik kültürü bağlamında değerlendirildiğinde bir arada düşünülmesi gereken konulardan oluşmaktadır. Müzik alanında öğrenim gören bireyler yanında, müziğe ilgi duyan okuyucuların da temel konularda bilgi edinmesi amacıyla sistematik bir sıralama öngörülerek hazırlanan bu kitapta, yazarların kendi bakış açıları ve akademik deneyimleri ile sundukları bölümleri birbirinden bağımsız olarak da değerlendirmek mümkündür. İnsan-Kültür-Müzik, Müziğin Gücü, Ses, Çalgılar, Orkestra ve Oda Müziği, Cumhuriyet e Geçiş ve Cumhuriyet Dönemi, Türkiye deki Müzik Türleri ve Gelişimleri, Müzik Estetiği, Film Müziği ve Müzik Teorisi bölümlerinden oluşan kitap, gelişiminin ilk evrelerinden başlayarak müzik kültürünün temel konu başlıklarını açıklamaya çalışmaktadır. Kitabın birinci bölümünde insanın toplumsal ve sosyal bir varlık oluş süreci irdelenmiştir. Sonraki bölümde Müziğin bireysel ve toplumsal etkileri ile insan sesinin ve çalgıların oluşumu-gelişimi ve kullanımı açıklanmakta daha sonra resimli örnekler ve tarihsel açıklamalarla detaylandırılarak orkestra ve toplu çalma etkinliğine geçilmekte aynı zamanda, müziği üreten (besteci-kompozitör), yapan (çalan-çalıcı) ve dinleyen (dinleyici) insanların, müzikal süreç içinde göstermeleri gereken tutum ve davranışlar ele alınmaktadır. Kitabın diğer bölümlerinde ülkemizdeki müzik okuyucularının ve öğrencilerinin beklentileri doğrultusunda, Cumhuriyet dönemine geçiş süreci ve Cumhuriyet dönemi olarak adlandırılan süreç içinde yaşanan gelişmelere ana hatlarıyla yer verilerek Türkiye deki müzik kurumlarının yapı ve gelişimi açıklanmaktadır. Bir anlamda bu konuyla ilişkili olan Türkiye deki Müzik Türleri ve Gelişimlerinin ise tanımsal tartışmalara girilmeden, en kolay anlaşılır biçimde açıklanmasına özen gösterilmiştir. Estetik kavramının müzikal olarak tanımı, müzikte güzel sorunsalı ve müzikal algı kavramları da müzik estetiği boyutu ile ele alınmıştır. Yirminci yüzyılda giderek yaşamın her alanını kaplayan görsel medyada müziğin kullanımına ise Film Müziği bölümünde yer verilmektedir. Ayrıca kitabın son bölümünde yer alan Müzik Teorisi konu başlığıyla, müzikteki temel kavramlar, tanımlar ve açıklamalar kısa ve özet bir hatırlatma niteliğinde okuyuculara sunulmuştur. Sosyo-kültürel boyutu, konu zenginliği ve ayrıntıları düşünüldüğünde, Müzik kültürü kavramının tek bir kitaba sığmayacak kadar zengin ve çok bileşenli olması, konunun genel hatlarıyla açıklanması ve aktarılması gereğini zorunlu kılmaktadır. Müzik Kültürü kitabı bu amaçla, müzikseverler ve müzik insanları ile engin müzik deryası içinde birkaç damlayı paylaşmak adına bölüm yazarlarının yoğun bir emekle hazırladıkları ve değerli okuyucularımıza sundukları bir çalışma niteliğindedir. Kitabın, okuyucularımızın eleştiri ve önerileri doğrultusunda, yeni konular ve içeriklerle hazırlanabilecek çalışmalara yön vermesi bizleri mutlu edecektir. Müzik dostlarımızın ilgi ve keyifle okumalarını diler, fikir, hazırlık, basım ve yayın aşamasında emeği geçenlere içtenlikle teşekkür ederiz. Zeki NACAKCI Alaattin CANBAY Burdur Çanakkale, 2013

5 BÖLÜMLER VE YAZARLARI 1. Bölüm Doç. Dr. Zeki NACAKCI Mehmet Akif Ersoy Üniversitesi Eğitim Fakültesi Öğretim Üyesi Burdur 2. Bölüm Doç. Dr. M. Kayhan KURTULDU Karadeniz Teknik Üniversitesi Fatih Eğitim Fakültesi Öğretim Üyesi Trabzon 3. Bölüm Doç. Dr. Ebru TEMİZ Niğde Üniversitesi Eğitim Fakültesi Öğretim Üyesi Niğde 4. Bölüm Öğr. Gör. Barış KARABULUT Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi Devlet Konservatuarı Çanakkale 5. Bölüm Doç. Dr.Ahmet Serkan ECE Abant İzzet Baysal Üniversitesi Eğitim Fakültesi Öğretim Üyesi Bolu 6. Bölüm Doç.Dr. Esra DALKIRAN Mehmet Akif Ersoy Üniversitesi Eğitim Fakültesi Öğretim Üyesi Burdur 7. Bölüm Doç. Dr. Alaattin CANBAY Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi Eğitim Fakültesi Öğretim Üyesi Çanakkale 8. Bölüm Doç. Dr. Alaattin CANBAY Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi Eğitim Fakültesi Öğretim Üyesi Çanakkale 9. Bölüm Doç. Dr. Zeki NACAKCI Mehmet Akif Ersoy Üniversitesi Eğitim Fakültesi Öğretim Üyesi Burdur 10. Bölüm Prof.Dr. Turan SAĞER İnönü Üniversitesi Güzel Sanatlar Fakültesi Öğretim Üyesi Malatya

6 İÇİNDEKİLER Ön Söz... iii Bölümler ve Yazarları...v İçindekiler... vii İnsan Kültür - Müzik...3 İnsan...3 Paleolitik Evre...4 Neolitik Dönem Kültür Müzik Müziğin Doğuşu Üzerine Teoremler Müzik Kültürü Kaynakça...29 Müziğin Gücü Müziğin Canlı ve Cansız Varlıklar Üzerindeki Etkileri Müziğin Bireyler Üzerindeki Etkileri Müziğin Toplumsal Etkileri Müziğin Bitkiler ve Hayvanlar Üzerindeki Etkileri Kaynakça...55

7 viii Ses Ses Nedir? Ses Nasıl Meydana Gelir? Sesin Özellikleri Nelerdir? İnsan Sesi ve Müzik Kaynakça...79 Çalgılar Çalgıların Kısa Tarihi Mezopotamya Mısır Hint Çin...88 Antik Yunan ve Roma Türk ve Ortadoğu Avrupa Çalgıları Tanımak Yaylı Çalgılar Yaylı Çalgılarda Ses Genişlikleri: Üflemeli Çalgılar Tahta Üflemeliler Bakır Üflemeliler Vurmalı Çalgılar Klavyeli Çalgılar Telli Çalgılar Türk Müziği Çalgıları

8 ix Türk Müziği Yaylı Çalgıları Türk Müziği Üflemeli Çalgıları Türk Müziği Vurmalı Çalgıları Türk Müziği Telli Çalgıları Kaynakça Orkestra Orkestranın Tarihsel Süreç İçindeki Gelişimi Oda Müziği Oda Müziğinden Orkestraya Barok Orkestra Klâsik Orkestra Yüzyılda Orkestra Modern Orkestra Orkestrada Çalgılar Oda Müziği Türleri Hangi Çalgılarla Oda Müziği Yapabilirim? Orkestra Çalışmalarında Görev Dağılımları ve Kurallar Orkestralarda İdarî Yapılanma Türkiye deki Oda Müziği Grupları ve Senfoni Orkestraları Trio (Üçlü) ler Kuartet (Dörtlü) ler Kentet (Beşli) ler Oda Orkestraları Gençlik Orkestraları Senfonik Orkestralar Opera / Bale Orkestraları Müzikte Çalma-Söyleme ve Dinleme Kültürü

9 x Şarkı Söylemek Çalgı Çalmak Müzik Dinlemek Kaynakça Cumhuriyet'e Geçiş ve Cumhuriyet Dönemi Müzik Yaklaşımı Cumhuriyet Öncesi Yaşanan Gelişmeler Nizam-ı Cedit ve Boru Trampet Takımı Muzika-i Hümayun Dârül Elhan Müziğin Ders Olarak Okullara Girmesi Müzik Alanındaki Diğer Gelişmeler Cumhuriyet Dönemi Müzik Politikaları Türk Bestecileri Türk Beşleri İkinci ve Üçüncü Kuşak Besteciler Derleme Çalışmaları Yabancı Uzmanlar ve Kurumsallaşma Harika Çocuklar Yasası Cumhuriyet Dönemi Müzik Kurum ve Kuruluşları Riyaset-i Cumhur Musiki Heyeti Musiki Muallim Mektebi İstanbul Konservatuvarı Ankara Devlet Konservatuvarı Askeri Muzıka Okulu Köy Enstitüleri Ankara Devlet Opera ve Balesi TRT Çok Sesli Korosu

10 xi Türk Musikisi Devlet Konservatuarı Güzel Sanatlar Fakültesi Müzik Bilimleri Bölümü Anadolu Güzel Sanatlar Liseleri Diğer Kurumlar Halk Evleri (Güzel Sanatlar Şubeleri) Dernek, Cemiyet ve Vakıflar Atatürk ve Müzik Kaynakça Türkiye deki Müzik Türleri ve Gelişimleri Türkiye deki Müzik Türleri Türk Halk Müziği Türk Sanat Müziği Askerî Müzik Mehter Müziği Bando Müziği Popüler Müzikler Türk Pop Müziği Türk Rock Müziği Arabesk Müzik Protest Pop Türkiye de Caz Müzik Klâsik Müzik Klâsik Batı Müziği Çok Sesli Türk Müziği Dinî Müzik Cami Müziği Tekke/ Tasavvuf Müziği Kaynakça

11 xii Estetik Güzel Kavramı Sanatsal Algı, Müziksel Alımlama-Özümseme Müzik Estetiği Antik Yunan Düşüncesinde Müzik Ortaçağ Müzik Kuramı ve Rönesans Klasisizm ve Değişimin Başlangıcı Romantik Dönem Müzik Estetiğinde Başlıca Unsurlar Tonaliteden Kopuş, Atonalite ve Yirminci Yüzyıl Sonuç Kaynakça Film Müziği Tarihçe Sessiz Sinema Dönemi Sesli Sinemanın Doğuşu Altın Çağ Gümüş Çağ Film Müzikleri Nasıl Yapılır? Kaynakça

12 xiii Müzik Teorisi Müzikte Kullanılan Ana İşaretler Süre Uzunluğunda Yardımcı İşaretler Ritim Ölçü İfadelendirme İşaretleri Süslemeler Anahtarlar Ses Değiştirici İşaretler Aralık Dizi Hareket Terimleri Nüans Terimleri Anlatım Terimleri Müzikte Söz Ezgi Uyumu (Prozodi) Kaynakça

13

14 Doç. Dr. Zeki NACAKCI Müzik varoluşun en güzel yankısıdır. Evrenin kalbindeki ses, ahenk ve ritmin özelliklerini taşır. Z. Nacakcı Müziğin doğuşunu, insanın varoluşuna dayandıran birçok teorem ya da görüş vardır. Ne zaman ya da nasıl olursa olsun müziğin var olmasını sağlayan insan, kendisinin merkezde olduğu durdurulamaz bir döngü başlatmıştır. Bu döngü sürekli kendisini geliştirerek ve yenileyerek devam etmektedir. Dolayısıyla bu bölümde bu döngünün merkezinde olan insan, insanın meydana getirdiği toplumsal yaşam ve ürünü olan kültür, kültürün temel yapı Müzik Toplumsal Yaşam İNSAN Müzik Kültürü Kültür taşlarından biri olan müzik ve bu iki önemli kavramın etkileşiminin bir sentezi olan müzik kültürü irdelenecektir. İNSAN Dünyada bir dev var. Bu devin öyle kolları var ki, hiç güçlük çekmeden bir lokomotifi kaldırabilir. Bu devin öyle ayakları var ki, günde binlerce kilometre koşabilir. Bu devin öyle kanatları var ki, bulutlar üzerinde kuşların çıkamadığı yüksekliklerde uçabilir. Bu devin öyle yüzgeçleri var ki, su altında balıklardan daha iyi yüzebilir. Bu devin öyle gözleri ve kulakları var ki, görülmeyenleri görür, başka kıtada konuşulanları işitir. Bu dev o kadar güçlüdür ki, dağları delip geçer ve doludizgin giden suları durdurur. Bu dev, yeryüzünü istediği gibi değiştirir; ormanlar diker, denizleri birleştirir, çölleri sular. Kimdir bu dev? 1 Mehmet Akif Ersoy Üniversitesi Güzel Sanatlar Eğitimi Bölümü Öğretim üyesi, Burdur 1 İlin, M., Segal, E., (2001). İnsan Nasıl İnsan Oldu, İstanbul. s.12

15 4 Bu dev insandır. O halde dünyanın efendisi olan, sahip olduğu zekâ, beceri ve hırsla doğayı ve dünyayı kendi istekleri doğrultusunda değiştirmeye çalışan insan nedir? Nasıl tanımlanabilir? İnsan; toplum hâlinde bir kültür çevresinde yaşayan, düşünme ve konuşma yeteneği olan, evreni bütün olarak kavrayabilen, bulgulara göre sonucu değiştirebilen ve biçimlendirebilen toplumsal canlıdır. Başka bir tanıma göre; dik yürüyen, ellerini kullanan, beyni özel bir biçimde gelişmiş olan, özelleşmiş organları olmayan, çevresini değiştirebilen, dünyaya ve evrene açık olan, konuşan ve yaratıcı düşünme yeteneği olan, deney dünyasını aşabilen, kendinin ve evrenin bilincine varmış olan, eylemlerinden sorumlu olan varlıktır. 2 Antropoloji, insanlığın kültürel evrimini üç temel dönem içinde değerlendirmektedir Paleolitik Evre; (üretim öncesi). 2. Neolitik Evre; (M.Ö ya da yılından başlayarak, tarım ve hayvancılığın başlaması). 3. Endüstri Evresi; (Yoğun üretim evresi). Paleolitik Evre İnsanın kökeni, nereden geldiği her zaman merak edilegelmiştir. Bu nedenle farkli kültürlerde ve dinlerde çeşitli teorilere rastlarız. Ortadoğu kaynaklı dinlerde insanın kökeni tanrı tarafından yaratılmış olan Âdem ve Havva ya dayanırken, bir Çin efsanesinde, insan ölen tanrının pirelerinden oluşmuştur. Birbirinden ne kadar farklı olursa olsun bu inançlar ve efsanelerin ortak yanı insanı doğadan ayrı bir yerde tutmasıdır. 4 İnsanlığın geçmişini bazı araştırmacılar milyonlarca yıl öncesi ile ifade ederken, diğerleri yüz binlerle ifade etmektedir. Hangi tarih olursa olsun bugünkü insanın (Homo Sapiens) kökenine yönelik çalışmalar, yeni gelişmeler ve bilimsel yaklaşımlar artarak devam etmektedir. Bu süreçte Darvin in Evrim Teorisinden, Çok Merkezli Evrim Teorisine kadar birçok kuram ortaya atılmıştır. Ne var ki, yeni teorilerin ortaya çıkmasında eskiden kalma bir takım düşünceler, bilim insanlarının bu konuya yaklaşımlarını etkilemeyi sürdürmektedir. Sonuçta insanın dil, bilinç ve mitoloji aracılığıyla yarattığı kültürel değerler, evrimsel özelliği, benzeri başka bir türle paylaşma olasılığını dışlayacak denli güçlü ve kapsamlıdır. Bu nedenle insanın olağan dışı soyağacı, insana benzer bir hayvan türünün ürünü olabileceği gibi, bugünkü insan, insansı soyun tek temsilcisidir. 5 2 TDK 3 Güvenç, B., (2002). İnsan ve Kültür, İstanbul. s Lewin, R. (2008). Modern İnsanın Kökeni, Ankara, TUBİTAK Popüler Bilim Kitapları, Kence, A.,Sunuş 5 a.g.e., s.1-7

16 5 Paleolitik Çağda insanlar, genel olarak, ekolojik etmenlerin getirdiği koşullarının zorluğu ve değişkenliği nedeniyle, beslenmek ve hayatta kalabilmek için küçük gruplar halinde konar-göçer tarzda yaşamışlar, mağara ve kaya altı sığınaklarında barınmışlardır. Henüz besin üretmeyi bilmeyen insanlar, yalnızca yaşadıkları ortamda bulunan yabani sebze, meyveleri toplayarak ve avladıkları hayvanları yiyerek beslenmişlerdir. İnsan, yaşamını sürdürmek için öncelikle taş aletler icat etmiş, daha sonra ihtiyaçları çerçevesinde aletlerin niteliğinde ve kullanımında değişiklik yapmıştır. Zamanla kültürlerin, tecrübelerin bir sonraki kuşaklara aktarılması, beynin gelişimini daha da artırarak insanı özel yeteneklerle donatan bir mozaik yaratmıştır. 6-7 Bunun sonucunda insanın en az yıl önce bilişsel davranışları yapabilecek düzeyde bir zeka düzeyine sahip olduğu, belli simge ve görsel unsurlara değer verdiği öngörülmektedir. 8 Sonuç olarak şimdiye kadar yapılan araştırmalarda, insanın tarihi geçmişine yönelik birçok görüş ileri sürülmüştür. Ancak gelinen noktada anatomik ve biyolojik olarak günümüz çağdaş insan tanımına uygun en eski bulgular Afrika da yıl öncesine ait Homo Sapiens denilen insan türüne işaret etmektedir. Yapılan kazılar ve araştırmalarda modern insan kültürünü yansıtan (müzik aletleri, iğne, olta, süsleme, boncuk, takı, bu amaçlı kemik oyma vb. araç gereçler) davranışlar yıl öncesinden önce görülememiştir Avlanma Doğadaki tüm canlıların yaşamını sürdürebilmesi için beslenmesi gerekir ve bu canlıların besinlerini bulmalarını sağlayan özel yetenekleri, becerileri ya da yaratılışından kaynaklanan özellikleri vardır. Bazılarının keskin dişli güçlü çeneleri, bazılarının keskin koku alma, görme, zehirleme, uçma, ağ örme, otlama vs insanın ise, yaşama tutunmasını sağlayan özellik beyin gücü ve ortak hareket etme içgüdüsüdür. İlkel insan beslenmek için bu gücü kullanmalı, bunun için de avlanmak zorundadır. Resim 1.1: 6 Ana Britanica, s Bronowski, J. (1987). İnsanın Yükselişi. Ankara. s Mithen, S. (1996) On Early Palaeolithic Concept-mediated Marks, Mental Modularity, and the Origins of Art, s Stringer, C., (2003). Out of Ethiopia, Nature İnternational Weekly Journal of Science, Volume 423 s BBC News (2005). Age Of Ancient Humans Reassessed,

17 6 İlk insanların yaşam yerlerindeki kemik kalıntıları incelendiğinde bir mamutu dahi avlayabildikleri, hatta kendi yaşam alanlarına taşıdıkları görülmüştür. İlkel insan nasıl oluyor da kendisinden kat kat büyük ve güçlü bir hayvanı avlayıp taşıyabiliyor? Nasıl olurda insan gibi yavaş hareket eden bir varlık, kendisinden daha hızlı olan bir hayvanı yakalayabilir? İnsan bunu sadece özel silahlarla, birlikte hareket edip ortak bir strateji uygulayarak başarabilir. O halde ilkel insan birlikte avlanabiliyor, birlikte yaşayabiliyor, birlikte plan yapabiliyor belki de avdan sonra aynı ortak duygu içerisinde birlikte eğlenip sevinebiliyorlardı. Bu durum, aynı zamanda ilkel insanın tüm bunları uygulayabilecek bilince sahip olduğunu göstermektedir. Resim 1.2: Zaire de bulunan zıpkın ucu, yıl önce Afrika da bugünkü insan davranışın o dönemde olduğunu gösteren bir örnektir. Bu bilinçle hayatını sürdüren İnsanoğlu, avlanmanın mükemmel biçimlerine işaret eden en gelişkin aletleri yıl önce yapmıştır. Örnekler arasında mızrak atmaya yarayan bir alet, ucuna tam anlamıyla biçim verilmiş zıpkın ve bu aletleri yapmak için gerekli çakmak taşından yapılmış araç gereçleri sayabiliriz. 11 Tam anlamıyla konuşamıyoruz... Dans İnsanların bir arada avlanma ve yaşamanın gerektirdiği kurallar çerçevesinde birbirleriyle iletişim kurabilmeleri, tecrübelerini aktarmaları gerekiyordu. Bu zorunluluk, hareketlerle ifade edilen anlamlar doğurdu. Her şeyi anlatabilecek ayrı jestler gelişmişti. İnsan jestleriyle havada hayvanın, silahın, ağacın resmini çizmeye başladı. İlk insanın yaptığı böyle bir pantomim için, gerçek sanatçılarda rastlanılan derin bir gözlem gücüne sahip olmak gerekir. Ancak jest dili soyut kavramları ve özellikle geceleri görüş olmadığı zaman karşı tarafa istenilen mesajı anlatamıyordu. İnsan zamanla bu zorluğu aşmak için, uzun sürmüş olsa da, çıkardığı seslere biçim vermeye başladı. Örneğin Eve kabilesi yürümek yerine Zu dze dze hızlı yürümek için ise Zo pia pia hecelerini kullanır. 12 Lewin, a.g.e., s Bronowski, a.g.e., s İlin, M., Segal, E, a.g.e., s.35-36

18 7 Böyle bir ortamda avdan sonra kaldıkları yere dönen avcılar size göre avda yaşadıklarını nasıl anlatmış olabilir? Av sonrası yaşadığı memnuniyeti, sevinci, güç gösterisini nasıl dile getirebilir? Sözcüklerle anlatamadığını elbette vücut hareketleri ile anlatacaktır. Sizler benzer bir olayı arkadaşlarınıza jestlerle ya da hareketlerle anlatmaya çalışın, göreceksiniz ki belirli ritmik hareketlerle elinizle, kolunuzla, ayağınızla farkında olmadan ilkel insanın yapmış olduğu dansı yapıyorsunuz. Bu dans sırasında (mağara resimlerinde de görüldüğü gibi) ilk insanlar hayvan postlarından yararlanarak kendilerini av ve avcı konumuna koyarak onlara benzemeye çalışıyor, sesleriyle Resim 1.3: onları taklit ediyor olabilirler. Zamanla, av sonrası ve önemli günler sonrası yapılan bu görsel şölen, kabilenin diğer üyelerinin de çıkardıkları sesler ve hareketlerle desteklenmiş gelenek haline gelmiştir. Böylece insanın yaşamında dans, ritim, çalgı gibi kavramlar yavaş yavaş şekillenmeye başlamıştır denilebilir. Dans bizim için eğlence ya da sanattır. Fakat hâlâ ilk insanların danslarına benzer törenler yaptığı düşünülen ilkel kabileler vardır. Bu danslarda avcılar, bizon kafa derisi ya da bizonu andıran maskeleri ve ellerinde silahları ile bizon avını canlandırıyorlar. Avcılardan biri yorulunca düşer gibi yapıyor ve o sırada başka avcı ona kör uçlu ok atıyor. Bizon yaralanıyor. Onu sürükleyerek meydandan çıkarıyorlar. Onun yerini bizon maskeli başka biri alıyor. Bu dans günlerce hatta üç hafta kadar devam ediyor. Bu kabilelerin günlerce süren bu dansları eğlence amaçlı yaptığını düşünmek zordur. Bu danslarda töreni yöneten şaman, sihirbaz, büyücü çubuğunun dumanını ne tarafa savurursa takip edenler de bir hayvanı izliyor gibi sağa sola yönelirler. Kabileler bu garip hareketleriyle bizonları büyülemeye, onları bozkırdan çıkarıp kendilerine getirmeye çalışırlar. Böylece bu danslar büyü törenlerine dönüşür. 13 Ritüeller Antropologlar, ilkel insanlarda, büyü dünyasının anlam, animistik güç ve mitolojik anlatımlarla dolu bir dünya olduğunu belirtmişlerdir. Örnek olarak, ertesi gün avlarının bereketli olmasını sağlayacak ruhları yardıma çağırmak için yapılan av büyüsü gösterilebilir. 14 Büyülerin yanı sıra günümüzden yıl kadar önce, Neandertal insanın ölülerini belirli kurallar çerçevesinde gömdüğünü, (örneğin 13 İlin, M., Segal, E, a.g.e., s Lewin, a.g.e., s.185

19 8 başını taşlarla destekleme, gömüleri hayvan kafataslarıyla süsleme) bir çeşit ayin uyguladığını söyleyebiliriz. Daha sonra mağara resimlerinde görülen hayvan giysili erkek dansçılar, kemikten tören asaları, flüt vb. bulgular ayinlerin yapılmış olduğunu tam anlamıyla göstermektedir. 15 Hatta Ralph Solecki, mezarlıkta rastladığı yüksek miktarda çiçek polenlerinin sonucu olarak Neandertallerin mezarlıklara çiçek bıraktığı ve süslediği sonucuna varmıştır. 16 Resim 1.4: Güney Afrika da Bamboo Hallow da bulunan bu betimleme, şamancıl bir uygulama olarak değerlendirilmektedir. Buradaki hayvan, avcıların hedefi olmayıp bir tür yağmur hayvanı dır. Çevresindeki insan figürleri de avcıları değil, trans durumundaki şamanları simgelemektedir. Paleolitik dönemde töreni yöneten büyücüler (şaman vb.) daha çok üç temel dünya ve ihtiyaçları üzerinde yoğunlaşır. Bunlar; - Yaşayanların dünyası - Ölülerin dünyası - Ruhların, mistik güçlerin dünyası Büyücüler genellikle bu dünyalar arasında transa geçerek ayinleri ya da törenleri yönetirler. 17 Bir şaman kızının anlatısına göre; Şamanlar, ritmik şarkılar, danslar ve el çırpmaları eşliğinde gerçekleştirilen çeşitli yöntemlerle kendi kendilerine transa geçebilirler. Trans durumu derinleştikçe, şamanların tüm bedenleri titremeye başlar, kimi zaman dayanılmaz ağrılar çekerler. Dahası ölerek öte dünyadan ruhları ziyarete gittikleri gibi, sanrısal imgeler de görebilirler (Lewil, 2008, 197). 15 Özbudun, S., (2003). Kültür Halleri, Ankara. s Aron, P., (2004). Tarihin Büyük Sırları,İstanbul. s.10 Lewin, s.196 Trans: Büyücülerin ruhla ilişki kurdukları zaman girdikleri özel hipnoz durumu, içinde bulunduğu ortamdan başka bir dünyaya geçme (TDK). 17 Viyana Sanat Tarihi Müzesi, Tarih Öncesi Dönem Bilgilendirme Kartı

20 9 Böylece ilk kez Afrika da ortaya çıkan insanoğlu, öncelikle avlanma ve toplayıcılıkla beslenip hayatta kalma mücadelesi vermiş, ilk kez alet icat etmiş ve kullanmıştı. Daha sonra beyin kapasitesinin artması ile birlikte kendine özgü yaşam biçimi ve kültürünü oluşturmaya başladı. Aletin ve avlanmanın getirmiş olduğu beslenme, korunma, özgüven, ölüleri gömme ve av sonrası yapılan törenler, bir arada yaşamanın oluşturduğu kültür, insanın artık farklı uğraşlar içerisine girme zamanının geldiğinin göstergesiydi. Resim 1.5: Yarı insan, yarı Sanat, artık insanlık tarihindeki yerini almaya bizon görünümlü tuhaf hazırdı. yaratık. Flüt ya da müzikal bir yayla görülmektedir. Trois Freres Mağarası, Fransa. Sanat İnsanın sanatla ilişkisini gösteren antropolojik ilk buluntular, Fas ta bulunan Tan Tan Venüsü ve İsrail de bulunan Golan Venüsü heykelcikleri olarak iddia edilir. Bilim adamlarınca yaklaşık yıl öncesi ile tarihlendirilen eserler hakkında tartışmalar halen devam etmektedir. Bu heykelciklerin muhtemelen bir bereket tanrıçası ya da dini bir objeyi temsil ettiği düşünülmektedir. Benzer Venüs heykelleri ilerleyen zamanlarda (üst paleolitik, neolitik) dini objeler olarak kullanılmıştır Resim 1.6: Golan Venüsü, İsrail, Yaklaşık Resim 1.7: Tan Tan Venüsü, Fas, Yaklaşık Bednarik, R. G.,(2003). A Figurine from the African Acheulian, Current Anthropology, June, Vol. 44, s Fiedler, L.,(1998). Conception of Lower Acheulian Tools, A Comparison Of Three Sites Of The Early Handaxe Culture And İts Aspect Of Behaviour. Anthropologie 36(12):6984

21 10 Chase ve Dibble e göre, Fransa da birkaç yerleşim yerindeki bu ve buna benzer yıl öncesi ile tarihlendirilen toprak boyalar, bugünkü insanın sanatına dair ipuçlarının cılız parıltıları olabilir. 20 Söz konusu buluntular üzerinde bilim adamlarınca henüz tam bir uzlaşmaya varılamadığını varsayarsak, daha sonra günümüz modern insanını yansıtan bilinçli sanata dair ilk buluntular, süsleme sanatıyla ilgili olduğunu söyleyebilir. Bu alana ait en eski buluntular ise, İsrail de Es Skhul mağarasında ortaya çıkarılan deniz canlılarına ait kabuklardır ve yaklaşık ile yıl öncesi ile tarihlendirilmiştir Resim 1.8: Nassarius Kabuğu, Es Skhul Mağarası, İsrail Paleolitik dönem, deniz canlılarına ait kabuklar ve kemikten yapılmış boncuk, kolye, vb. süsleme örnekleri Resim 1.9: Resim 1.10: Resim 1.11: Bu buluntuları yıl önce çizildiği varsayılan mağara resimleri ve yıl öncesine kadar uzanan en az 4 ses çıkarabilen kemik düdük takip etmiştir. Dolayısıyla şu an için yıl öncesinde, insanın, sanat ya da müzikle ilgili herhangi bir uğraş içerisinde olduğuna dair kesinleşmiş kanıt henüz bulunamamıştır. 20 Lewin, a.g.e., s Vanhaeren M., vd., (2006). Middle Paleolithic Shell Beads in Israel and Algeria, s Ravilious K., (2007). Oldest Jewelry Found in Morocco Cave, National Geographic News, June 7

22 11 İnsan, neden süsleme veya süslenme ihtiyacı hissetti? Neden mağaraların yüksek tavanlarını hayvan resimleri ile donattılar? İnsan, hayatını sürdürmesi için gerekli olan buluşları yapmak varken, neden bizi şaşırtan bu sanatı, hayvan şekillerinden oluşan bu süslemeleri yaşamına ekledi? Her şeyin ötesinde niçin mağaranın yaşadığı yerlerine değil de mağaraların derinliklerinde bir Resim 1.12: Altamira Mağarası, İspanya insanın zorlukla geçebileceği dar geçitlerde, karanlık, gizli saklı, ulaşılması güç yerlerine bu resimleri yaptı? Tarih öncesi araştırmacılar bu resimlerin ilkine Güney Afrika daki Blombos mağarasında rastlamışlardır yıl öncesine ait bu resimler toprak boyası ile yapılmıştır. 23 Daha sonra figüratif sanatla ilgili ilk resimler 1875 yılında İspanya nın kuzeyindeki Altemira mağarasında bulunmuştur. Benzer bir keşif de, içerisinde yıl öncesine ait resimler barındıran Fransa daki Lascatux mağarası olmuştur. Resim 1.13: Üst Paleolitik Dönem Lascaux Mağarası Tavana Yapılmış Resimler, Fransa. Tarih öncesi dönemlere ait bu resimlerde bizonlar, salkım saçak tüylü atlar, öküzler, geyikler vb. hayvanlar vardı. Bu resimlerdeki hayvanların bir kısmı yalnızca gözlerini dikmiş bakıyor, bir kısmı da canını kurtarmak için koşuyordu. Bu resimler gelişi güzel karalamalar değildi. Resmi yapanların önce değişik renklerde 23 Aytek, A., (2010). İlk Müzik Aleti Flüt, Bilim ve Teknik Dergisi, Ankara. s.82

23 12 mineraller ve killer toplaması, sonra boyaları hazırlaması belki de mağaranın tavanlarını ya da erişilmesi güç yerlerini boyamak için bir iskele kurması gerekiyordu. Bu gerçekten zahmetli ve güç bir işti. İlk insanların belli ki özen göstererek yapmaya çalıştıkları çizim ve şekillerin, bu insanların kültürleri hakkında tam olarak ne anlattığı konusunda kesin bir şey söylemek zordur. Hayvan resimleri, avcılıkla ve büyüyle ilgilendiklerini gösteriyor. Mamut ve bizon resimleri yaparak bu vahşi hayvanlara hükmetmeyi ve bereketli bir av ile onları öldürme olasılığını artırmayı ummuş olabilir. 24 Belki de avının resmini yapmakla onları daha kolay avlayacağına inanıyordu. Avcılık ve toplayıcılık kültüründe besin düzeninin ekolojik dengelere bağlı olduğunu bilmedikleri için besin sorunlarını dinsel ve büyüsel nedenlerle kontrol etmeye çalışıyorlardı. 25 Bir diğer görüşe göre; bu resimlerde avcı yüz yüze geleceğini bildiği, ama henüz yüzleşmediği tehlikelerle tanışmış oluyordu. Avcı buraya, bu gizemli karanlığa getirildiği zaman, resimler aniden aydınlatıldığında karşılaşacağı bizonu, herhangi bir hayvanı karşısında buluyordu. Tıpkı avda olacağı gibi onlar karşısında kendisini yalnız hissediyordu. Korku anı kendisine sunuluyor, mızrak tutan el avda gerekli olacak deneyimi kazanıyor ve avcı korkmaması gerektiğini öğreniyordu. Resimlerle o an yaşanıyordu. 26 Mağaraların bu bölümleri adeta av derslerinin verildiği bir eğitim tüneliydi. Günümüzde simülasyonlarla yapılan benzer eğitim modelini birçok alanda (Pilotluk gibi ) görmekteyiz. Paleolitik dönemin son yılında, dünyanın herhangi bir yerinde yaşayan insanlar (Avrupa, Afrika, Avusturalya ) toplumsal sanat ve kültürel etkinliklerin bir öğesini oluşturmuştur. Bu dönem insanlarının sanatsal yapıtları arasında, renkli hayvan resimleri, işlenmesi çok zor olan fildişinden minyatür ve betimlemeler, ren geyiği boynuzuna işlenmiş ilginç kompozisyonlar, -somon, yılan, çiçek ya da yaprak desenleri- gerdan olarak etçil hayvan dişleri, yarı insan yarı hayvan canavar figürleri gösterilebilir. 27 Resim 1.14: Paleolitik Dönem Altemira Mağarası, İspanya İlk Çalgı Tüm bu anlatılanlardan yola çıkarsak, ilk insanlar küçük gruplar halinde toplu yaşıyor, toplu avlanıyor, gerektiğinde işbirliği ya da işbölümü yapabiliyordu. Avlanma esnasında bir takım taş aletlerden yararlanmayı biliyorlardı. O halde gözlerimizi kapatıp ilk insanın yerine kendimizi koyup bir bizon avına çıkalım. 24 Davis, C. J. (2005). İnsanın Hikâyesi. İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları s Güvenç, a.g.e., s Bronowski, a.g.e., s Lewin, a.g.e., s

24 13 İLK ÇALGI (KURGU) Bizden yeterince uzakta bir bizon sürüsü var. Hayvanlara çok fazla yaklaşamıyoruz çünkü ürküp bize de saldırabilir ya da kaçışabilirler. Av sırasında ne kadar çok hayvan avlayabilirsek topluluğumuz için o kadar faydalı olacağının bilincindeyiz. Ancak birden çok hayvanın aynı anda yakalanması belli bir strateji gerektirir. Tek çare bu sürüyü tuzağa düşürmek. Örneğin iki-üç tarafı çevrili bir vadi ya da hayvanların düşünce yaralanabileceği bir yükseklik, uçurum kenarı gibi bir yer. Biz uçurumu tercih edelim. Stratejimiz belli. Hayvanları uçuruma kadar sürmek ve onların aşağıya düşmesini sağlamak. Tabi ki o sırada aşağıda başka avcılar da düşen hayvanlara son darbeyi yapmak için bekliyor olacaklar. Planımızdaki tek eksik nokta, bizonların uçuruma kadar nasıl sürüleceği? Hepimiz biliyoruz ki bizonlar bir kere ürküp koşmaya başladığı zaman kolay kolay hiçbir şey onları durduramaz ve emin olun çoğunu uçurum bile durduramayacaktır. Birçok bizon arkadan gelenlerin baskısıyla aşağıya düşecektir. O halde bizonları korkutmamız gerekiyor. Ateşle korkutmuş olabiliriz, ama o zamanlarda ateşi hala bulamadık ya da meşale benzeri bir şeyle kontrol edemiyoruz. O zaman hayvanları sadece yüksek seviyede gürültü çıkararak ve vücut hareketleri ile korkutabiliriz (Belki de bu yolu, gök gürültüsüne canlıların vermiş oldukları tepkileri gözlemleyerek öğrenmiş olabilirler). Bunun için insan sesleri elbette kullanılacak ama yeterli olmayabilir. O zaman hem vücut hareketlerimizle hem de elimizdeki aletleri (taşları, içi boş kemikleri, ağaç parçalarını vb.) birbirine vurarak büyük bir gürültü elde Resim 1.15: ediyoruz. Böylece ilk insanlar avlanmada, bir takım aletleri birbirine belli ritmik aralıklarla vurarak farkında olmadan ilk çalgıyı keşfetmiş olabilirler. Dolayısıyla bu ve benzeri ihtiyaçlardan doğan olaylar karşısında insanoğlu, ilk kez vurmalı çalgıyı keşfetti ve ilk çalgı vurmalı çalgıdır diyebiliriz. Ancak tamamen kurgusal ve varsayıma dayalı böyle bir olayı tarihlendirmek gerçekten çok zor olacaktır.

25 14 Bilinen en eski çalgı Arkeolog Ivan Turk tarafından Solevenya Divje Babe mağarasında ortaya çıkarılan Neandertal döneme ait kemik flüttür. Bob Fink in buluntu üzerinde yaptığı analizlerine göre, flütün yıl önce ayının uyluk kemiğinden yapılmış olduğu tespit edilmiştir. Resim 1.16: Divje Babe flüt, Slovenya Müzesi Flüt üzerinde yapılan incelemelerde, flütün üstünde 3, arkasında bir delik olmak üzere toplam dört delikten oluştuğu görülmektedir. Flütün üzerindeki birinci ve ikinci delikler arasındaki mesafenin, ikinci ve üçüncü delikler arasındaki mesafenin iki katı olduğu, Bunun da ilk iki delikten tam ses, ikinci ve üçüncü delikten yarım ses elde edilebileceği anlamına geldiği belirtilmektedir. Flütün diatonik bir dizi üretebildiğini savunan Fink, Neandertaller in müzik kulağı ve bilgisi olan insanlar olduğunu belirtmektedir Resim 1.17: Divje Babe Flütü, Ön Görünüm Resim 1.18: Divje BabeFlütü, Arka Görünüm Yukarıdaki resimlerde orijinal flütün yeniden yapılmış kopyası görülmektedir. Bu flütün müzik adına işlevsel olup olmadığını ise, müzisyen Ljuben Dimkaroski, kopya flütle Albinoni nin Sol minör Adagio sunu çalarak göstermiştir. 28 Fink, B., (1997). Early Music, Constance Holden, (Ed.) Random Samples içinde, Science, Vol. 276, s Bower, B., (1998). Neandertal Bone Flute, Science, Vol. 153, s Otte, M.,(2000). On the Suggested Bone Flute from Slovenia, Current Anthropology, Vol. 41, s Bkz. İlgili video,

26 15 Yukarıda bahsedilen örneklerdeki tarihlendirmeler her ne kadar geniş aralıklı olsa da, kesin olan bir çalgı var ki, o da 2008 yılında Prof. Nicholas J. Conard direktörlüğünde yapılan kazı çalışmalarında bulunan, yaklaşık yıl öncesine ait olduğu saptanan kemik flüttür. Resim 1.19: Hohle Fels Flütü, Yaklaşık yıl önce kızıl akbabanın ön kol kemiğinden yapılmış kemik Almanya, Swaiba Alpleri ndeki Hohle Fels mağarasında bulunan flüt, kızıl akbabanın ön kol kemiğinden yapılmış, boyu 21,8 cm, çapı yaklaşık 8 mm dir. Flüt üzerinde toplam 5 adet delik vardır. Yine aynı bölgede bulunan kemik ve mamut dişinden yapılmış flütler, insanların Avrupa ya yayıldığı Üst Paleolitik dönemin erken evrelerinde müziğin geniş bir yer tuttuğunu göstermektedir. 31 Hohle Fels flütü, müzik ve daha eski çalgılara atıfta bulunmamız adına büyük önem taşımaktadır. Bir flüt düşünün ki bundan tam yıl önce yapılmış ve beş sesi olmuş olsun. O halde çalgı ya da müzik konusunda yıldan önceki zamanlara ait yorumlarımız nasıl olurdu? Bu soruya çok çabuk ve hemen hemen aynı yaklaşımla cevap verebiliriz. İnsanoğlu yıl önce müzik amaçlı 5 delikli flüt yapabiliyorsa, yaklaşık yıl önce 4 delikli flüt yapabiliyorsa, daha önceki bir tarihte bir delikli, iki delikli ya da hiç deliği olmayan bir kemik düdük ya da kamıştan bir düdüğü neden yapmasın? İnsan kendi sesiyle taklit etmeye çalıştığı kuş, av hayvanı vb. sesleri neden kemik düdük, boynuz, kamış gibi çalgılarla taklit etmesin? İnsanın alet yapma becerisindeki gelişimin uzun yıllar sürdüğü göz önüne alındığı zaman, ilk flütlerin belki , belki de daha önceki yıllarda yapılmış olabileceği gerçeği akla uygundur. Bu varsayımı insanın yıl önce deniz kabuklarını delip kendilerine süs eşyası yapma gerçekliğiyle bağdaştırdığımızda ise belki de flütün tarihi yıl öncesine dayanabilmektedir. 31 Aytek, a.g.e., s.82