GENETİĞİ DEĞİŞTİRİLMİŞ ORGANİZMALAR. Araş. Gör. Dr. Süleyman Utku UZUN Pamukkale Üniversitesi Tıp Fakültesi Halk Sağlığı Anabilim Dalı

Transkript

1 GENETİĞİ DEĞİŞTİRİLMİŞ ORGANİZMALAR Araş. Gör. Dr. Süleyman Utku UZUN Pamukkale Üniversitesi Tıp Fakültesi Halk Sağlığı Anabilim Dalı

2 Genetiği Değiştirilmiş Organizma-GDO Frankenstein Gıda Transgenik Ürün Genetically Modified Organism-GMO

3 SUNUM PLANı GDO Tanımı GDO Tarihçesi Neden GDO? GDO Faydaları GDO Zararları GDO Etiketleme Türkiye deki Mevzuat

4 GENETIĞI DEĞIŞTIRILMIŞ ORGANIZMA TRANSGENIK ORGANIZMA (GENETICALLY MODIFIED ORGANISMS=GMO) Biyoteknolojik yöntemlerle (rekombinant DNA teknolojisi) organizmanın gen diziliminin değiştirilmesi ya da kendi türünden ya da kendi türü dışındaki bir canlıdan gen aktarımı ile kendi doğasında bulunmayan bir özellik kazandırılmasıyla oluşan ürünler(bazı özellikleri değiştirilen bitki, hayvan ya da mikroorganizmalar)

5 Genellikle bir canlı türünün doğal hayatta sahip olmadığı bir özelliğinin bir başka canlıdan gen aracılığıyla insan eliyle laboratuvar ortamında aktarılması

6 En iyi örneklerden biri mısıra, zehir salgılayan bir bakteriden gen transfer edilerek, mısırın böcek öldüren zehir üretmesi sağlanması

7 Zararlı böceklere karşı kendi zehrini üreten mısır çeşitleri. Bacillus thuringiensis den alınan bir genle bu böcekler için zehirli olan ancak başka canlılara zarar vermeyen madde üretimi sağlanıyor. Bt-Mısır

8 BT-MISIR Tarımda uzun zamandır böcek öldürücü olarak kullanılan Bt spreyi toprakta parçalanıyor. Ayrıca tüketilen ürün yıkanarak Bt spreyinden arındırılabiliyor. Ancak Bt geni aktarılmış ürünlerde Bt toksininin parçalanması ya da ürünün yıkanarak temizlenmesi söz konusu değil. Bu durumda Bt toksini bütün etkisini ürün tüketilene kadar, hatta belki de tüketildikten sonra da sürdürüyor. Bt geni aktarılmış ürünlerin tüketiminde bireyin maruz kaldığı Bt toksini miktarı Bt spreyindekinin katı. Hayvanlar üzerinde yapılan deneyler Bt toksininin memelilerde aktif olduğunu, sindirim sisteminde parçalanmadığını, bağırsaklarda bağlanabildiğini ve insan sağlığı açısından tehdit oluşturabileceğini ortaya koyuyor. ( Filipinlerdeki bir Bt mısır ekim alanının yakınında yaşayan köy halkında solunum yolu, sindirim sistemi, cilt reaksiyonları ve ateşle seyreden hastalığın, mısırın polen saçtığı dönemde ortaya çıktığı fark edildi. Bu bireylerin kan örneklerinde Bt toksinine karşı antikorlar saptandı-travik,2004)

9

10 Zararlı bitkilerle savaşmada kullanılan ilaçlara karşı dayanıklı hale getirilmiş soya fasulyesi, kolza, kanola, mısır ve pamuk bitkileri de var.

11 Kutuplarda yaşayan bir tür balıktan izole edilen antifreeze (yani bitki dokularında donmayı engelleyen) geni domates ve çilek gibi bitkilere aktarılarak soğuğa dirençli GD domatesler ve çilekler (geliştirilme aşamasında) geliştirilmektedir.

12 Amino asit içeriği yükseltilmiş tahıl ve patatesler.

13 Değiştirilmemiş beyaz pirinç Genetik modifiye edilmiş altın pirinç

14 Avusturalya daki Bresatec domuzları (hayvanın yemden yararlanma kabiliyeti ve et verimi arttırılmış) ABD deki AquAdvantage somon balıkları (okyanus yayın balığının antifreeze protein geni aktarılmış, kısa sürede büyüyen balık) İnsan sütüne benzer inek sütü yapılmıştır.

15

16

17 GDO TARİHÇESİ Tarih boyunca her zaman, insan nüfusundaki artışlar tarımsal üretimde verimin artması ve yeni tarım alanlarının açılması gereksinimini doğurdu. II. Dünya Savaşı ndan sonra dünya nüfusu hızla artmaya başladı ve 1960 larda Yeşil Devrim olarak adlandırılan bir gelişme ile özellikle gelişmekte olan ülkelerde, güçlendirilmiş bitki türlerinin yanı sıra, tarım ilaçları, etkili sulama ve yoğun kimyasal gübreleme yöntemleri yaygınlaştırıldı.

18 GDO TARİHÇESİ Yoğun gübreleme ve tarım ilaçları, su kaynaklarının kirlenmesine, erozyona ve toprağın veriminin azalmasına yol açtı. Zamanında kurtarıcı olarak gösterilen Yeşil Devrim geride çevre kirliliği gibi ciddi yan etkiler bıraktı. Tarımda biyoteknoloji uygulamaları başladı.

19 GDO TARIHÇESI tarla denemeleri (ABD) 1 ülkede (ABD) 6 ülkede Aventis-kod adı LLRICE601- GDO lu pirinç- Bayer AB-Rusya-Japonya-Pirinç üreticileri Bayer i dava etti ve firma 11 bin çiftçiye tam 750 milyon dolar tazminat 1.7 milyon hektarlık bir alanda başlayan GDO'lu ekim, GDO lu ürünlerin ticari anlamda ekimine başlanıldı. Ticari kaygılar yüzünden tarım ürünlerinde ilk domates genleriyle oynandı. Uzun raf ömürlü domates Flavr Savr adı ile 1996 yılında pazara sürüldü ülkede (10 u gelişmiş, 19 u gelişmekte olan) Dünya nüfusunun yarısından fazlası = 4 milyar kişi bu ülkelerde yaşıyor. 15 milyonu gelişmekte olan ülkelerde olmak üzere toplam 16.7 milyon çiftçi transgenik ürün yetiştirmektedir 148 milyon hektarlık alanda yapılıyor kat artış

20 GDO üretimi yapan ilk beş ülke ABD, Brezilya, Arjantin, Hindistan Çin Tarımsal Biyoteknoloji Uygulamaları için Uluslar arası Hizmetler Enstitüsü nün (ISAAA) tahminlerine göre 2015 yılına kadar 11 ülke daha GDO lu ürün üretimine başlayacak.

21 DÜNYADA YıLLARı ARASıNDA GENETIĞI DEĞIŞTIRILMIŞ TARıM ÜRÜNLERI EKIM ALANLARıNıN DEĞIŞIMI ( MILYON HEKTAR) ISAAA: Global Status of Commercialized Biotech/GM Crops: 2011

22 Günümüzde yaygın olarak üretilen GDO lu tarım ürünleri; Mısır Soya fasulyesi Kanola (kolza) Pamuk Bu ürünlere ilaveten üretilen GDO lu tarım ürünleri patates, domates, pirinç, buğday, balkabağı, ayçiçeği, yer fıstığı, bazı balık türleri, kasava ve papaya da GDO lu olarak üretiliyor. Çalışmaların devam ettiği GDO lu tarım ürünleri Muz, ahududu, çilek, kiraz, ananas, biber, kavun ve karpuz

23 Mısır ve soyadan üretilen malzemeler yağ, un, nişasta, glikoz şurubu, sakkaroz ve fruktoz Bu malzemeleri içeren gıdalar günlük tüketim maddeleri arasında yer alıyor. bisküvi, kraker, kaplamalı çerezler, pudingler, bitkisel yağlar, bebek mamaları, şekerlemeler, çikolata ve gofretler, hazır çorbalar

24 Soya bitkisinden 900 e yakın çeşit ürün elde edilebilmektedir. sucuk, salam, sosis, köfte, pizza, hamburger gibi kırmızı ette, et suyu tabletlerinde, soya eti kıymasında, soya ununda, şiş kebapta, fındık ve fıstık ezmesinde, çikolatalı ürünlerde, pastalarda, süt tozunda, ekmek çeşitlerinde, kozmetik sanayisinde, hazır çorbada, soya yağında Mısırdan elde edilen glikoz şurubu kolalı içecekler, meyve suyu, gazoz, pasta ve baklavada tatlandırıcı olarak, bebek mamalarında, hazır çorbalarda

25 Mısır ve Soya Büyükbaş ve küçükbaş hayvan yeminde de kullanılır Bunları tüketen tavuk ve benzeri hayvansal gıdalar GDO lu olma riski taşıyan gıdaların başında gelmektedir.

26 Buradan da anlaşılacağı gibi tüketicinin GDO lu bir ürünü tüketmemesi neredeyse olanaksız hale gelmektedir.

27 Neden GDO?

28 GENETIĞI DEĞIŞTIRILMIŞ ÜRÜNLER ILE POTANSIYEL FAYDALAR, Dünyanın açlık sorununa çözüm Çiftçiye ekonomik yarar tarımsal üretimdeki bazı girdileri ortadan kaldırıp bazılarını da azaltır. Küresel ısınmanın azaltılması (biyoyakıt için üretim) Sağlık hizmeti boyutu

29 Hastalıklara karşı daha dayanıklı İklim şartlarına dirençli, iklim koşullarına uyum yeteneğine sahip Tarıma uygun olmayan alanlarda da üretime imkan tanımasıyla Yabani otlara, böceklere, bitki zararlılarına dirençli, Herbisidlere direnç daha az herbisid kullanımı Pestisitlere direnç daha az böcek ilacı kullanımı Çoğu etkene karşı dayanıklı raf ömrü uzun, Hızlı büyüyebilen üretim miktarında artış Bitkilerin oldukça çok ve sıkı test edilmesi imkanı istenilmeyen durumlarda müdahalenin daha kolay olması daha lezzetli, daha güvenilir, besleyiciliği yüksek, verimliliği yüksek----- on kata kadar verimlilik artışı bol miktarda ürün eldesi Dünyanın açlık ve yoksulluk sorununa çözüm

30 sağlık açısından besleyiciliği ve verimliliği yüksek bitkisel ve hayvansal ürünlerin elde edilmesi Açlık sorunu çözülmüş bir dünya Vitamin eksikliklerinin giderilmesine yönelik üretilen ürünler Yenilebilir aşıların ve ilaçların üretilmesi İnsan hastalıklarının tedavisinde ve organ naklinde kullanılması,

31 1. Besin kalitesindeki değişiklik ve gıda güvenliği, 2. Allerjik reaksiyonlar ve toksik etkiler, 3. Gen patentleme ve terminatör teknolojisinin etkisi 4. GD gıdaların etiketlenmesi ile ilgili kaygılar, 5. Çevresel kaygılar, 6. Biyolojik ve genetik çeşitliliğin tehdidi, 7. Çeşitli grupların kaygıları, 8. Dini, kültürel ve etik kaygılar, 9. Bilinmeyen korkular.

32

33 Dünyada GDO lu ürünler için etiketleme rejimleri Seviye Açıklama Ülkeler Tam olarak düzenlenmiş zorunlu etiketleme rejimleri Çeşitli düzenleyici ve gönüllü yaklaşımlard an oluşan etiketleme rejimi Düzenleme yok Ürün etiketleme yöntemi - gen teknolojisi kullanılarak üretilmiş organizmalardan kaynaklanan maddeler içeren veya bunlardan türetilen tüm gıdaların zorunlu etiketlenmesi Gıda etiketlemenin bileşimi - son ürün olan gıdanın içerisinde yeni DNA ve/veya protein mevcut olan tüm GDO gıdaların ve içeriklerin zorunlu etiketlenmesi. Gıda etiketlemenin bileşimi (sınırlı kapsam) - sadece son ürün olan gıdanın içerisinde yeni DNA ve/veya protein mevcut olan GD gıda veya gıdanın temel maddesi olan bir bileşik içeren tanımlanmış gıda kalemlerinin zorunlu etiketlenmesi. Karşılaştırmalı etiketleme - sadece GD gıdanın konvansiyonel ikizinden önemli ölçüde farklılık gösterdiği durumlarda zorunlu etiketlenmesi Gönüllü etiketleme - Gönüllü rejim (GD ve konvansiyonel ikizi ile aynı yapıda ise) yanlış, saptırıcı, aldatıcı etiketleme, reklâma ile ilgili dürüst ticari düzenlemelere güven duymak ve uygunluk için yardımcı olacak ilgili tüzüğe itimat etmek ile oluşur. Diğer- Mevcut bir düzenleme yok. Gönüllü etiketleme için izin verilebilir ancak ilgili tüzüğe veya kılavuz ile ilgili bir belirti mevcut değil. Avrupa Birliği Avustralya/Yeni Zelanda, Rusya Japonya, Çin, Kore, Tayland ve Malezya (önerildi) Kanada, ABD, Hong Kong (önerildi) Kanada, ABD Filipinler, Singapur

34 Türkiye deki Mevzuat Türkiye de biyoteknolojik çalışmalar 1998 den beri Tarım ve Köy İşleri Bakanlığı ve ODTÜ bünyesinde devam etmektedir (pamuk, mısır, patates). Ancak çalışmalar GDO ların seri üretimine geçilecek kadar ileri düzeyde değildir. Avrupa Birliği ne üye ve aday devletler, Cartagena Protokolü olarak bilinen Biyolojik Çeşitlilik Anlaşması Biyogüvenlik Protokolü nü kabul etmiş durumdadır. Birleşmiş Milletler Biyolojik Çeşitlilik Anlaşması gereğince hazırlanan protokol, 130 dan fazla ülke tarafından 29 Ocak 2000 tarihinde Fransa da kabul edilmiştir. Türkiye de bu protokolü 24 Mayıs 2000 tarihinde imzalamıştır.

35 Protokolün imzalanmasından sonraki dönemde ülkemizde Biyogüvenlik Kanunu 18 Mart 2010 tarihinde TBMM de kabul edilmiş, 26 Mart 2010 tarihinde Resmi Gazete de yayımlanmış ve 26 Eylül 2010 tarihinde yürürlüğe girmiştir

36 BIYOGÜVENLIK KANUNU İnsan, hayvan ve bitki sağlığı ile çevrenin ve biyolojik çeşitliliğin korunması ve sürdürülebilir kullanımı göz önünde bulundurularak GDO ya da ürünlerinin ithalatı, ihracatı, deneysel amaçlı serbest bırakılması, piyasaya sürülmesiyle genetiği değiştirilmiş mikroorganizmaların kapalı alanda kullanımına, bilimsel esaslara göre yapılacak risk değerlendirmesine göre karar verilir. Risk değerlendirme sonuçlarına göre risk oluşturmayacağı belirlenen başvurular için verilen kararın geçerlilik süresi on yıldır [Madde 3].

37 GDO ve ürünlerine ilişkin aşağıdaki fiillerin yapılması yasaktır [Madde 5]: GDO ve ürünlerinin onay alınmaksızın piyasaya sürülmesi, GDO ve ürünlerinin, Kurul kararlarına aykırı olarak kullanılması veya kullandırılması, Genetiği değiştirilmiş bitki ve hayvanların üretimi, GDO ve ürünlerinin Kurul tarafından piyasaya sürme kapsamında belirlenen amaç ve alan dışında kullanımı, GDO ve ürünlerinin bebek mamaları ve bebek formülleri, devam mamaları ve devam formülleri ile bebek ve küçük çocuk ek besinlerinde kullanılması.

38 GDO lu ürünlerle ilgili iki ayrı yönetmelik bulunmaktadır. Birinci yönetmelik Tarım ve Köy İşleri Bakanlığı tarafından çıkarılan Gıda ve Yem Amaçlı Genetik Yapısı Değiştirilmiş Organizmalar ve Ürünlerinin İthalatı, İşlenmesi, İhracatı, Kontrol ve Denetimine Dair Yönetmelik olup, bu doküman 28 Nisan 2010 tarihli ve sayılı Resmi Gazete de yayımlanmıştır [18]. GDO lu ürünler konusunda çıkarılan bir diğer yönetmelik ise Biyogüvenlik Kurulu ve Komitelerin Çalışma Usul ve Esaslarına Dair Yönetmelik tir. Bu belge de 13 Ağustos 2010 tarihinde Resmi Gazete de yayımlanarak yürürlüğe girmiştir [19].

39 BAZı KONULARDA NETLIK YOK 1. Gıda ve Yem Amaçlı Genetik Yapısı Değiştirilmiş Organizmalar ve Ürünlerinin İthalatı, İşlenmesi, İhracatı, Kontrol ve Denetimine Dair Yönetmeliğinin 14. Maddesinin 1. Fıkrasında Bu Yönetmelik hükümlerine göre izin verilen GDO lu gıdaların %0.9 un üzerinde GDO içermesi halinde, 16/11/1997 tarihli ve sayılı Resmi Gazete de yayımlanan Türk Gıda Kodeksi Yönetmeliğinde yer alan gerekliliklere ilave olarak aşağıdaki hususlar çerçevesinde etiketlenmeleri zorunludur ifadesinin gereğinin uygulanabilmesi uygulanabilir görünmemektedir. Bu değerlendirmenin yapılabilmesi için mevcut yükü karşılayacak altyapıda eksiklikler olduğu düşünülmektedir.

40 2. Gıda ve Yem Amaçlı Genetik Yapısı Değiştirilmiş Organizmalar ve Ürünlerinin İthalatı, İşlenmesi, İhracatı, Kontrol ve Denetimine Dair Yönetmeliğinin 5. Maddesinin 3. Fıkrasında GDO lu ürünlerin, bebek mamaları ve bebek formülleri, devam mamaları ve devam formülleri ile bebek ve küçük çocuk ek besinlerinde kullanılması yasaktır ifadesi de gerçek yaşamla çelişmektedir. Bebekler için yasaklanan bir ürünün gebe kadınlar için yasak olmaması çelişkidir.

41 dinlediğiniz için teşekkürler

42