Türkiye Küresel Rekabet Raporu 2006

Transkript

1

2 Türkiye Küresel Rekabet Raporu 2006 HAZIRLAYANLAR Gündüz ULUSOY Sumru ÖZ Selçuk KARAATA Melsa ARARAT Burçin YURTOÐLU Hande YEÐENOÐLU TÜSÝAD-Sabancý Üniversitesi Rekabet Forumu Ekim 2006

3 TÜSÝAD-Sabancý Üniversitesi Rekabet Forumu TÜSÝAD-Sabancý Üniversitesi Rekabet Forumu (REF), Türk Sanayicileri ve Ýþadamlarý Derneði (TÜSÝAD) ve Sabancý Üniversitesi ortak giriþimleri ile 1 Mart 2003 tarihinde kurulmuþ bir araþtýrma merkezidir. Amacý, genel olarak küreselleþme, özel olarak da Avrupa Birliði ile bütünleþme sürecinde uluslararasý piyasalarda Türk özel sektörünün kalýcý bir pazar payý elde edebilmesi için gerekli rekabet gücü, inovasyon ve teknoloji yönetimi, ve kýyaslama çalýþmalarýný yapmaktýr. REF çalýþmalarýný; araþtýrma, bilgi yayýlýmý ve iþbirlikleri baþlýklarý altýnda sürdürmekte; faaliyetlerini, görüþlerini ve rekabetçilik alanýndaki geliþmeleri kamuoyu ile web sitesi ( ve Rekabet Postasý baþlýklý bülteni ile paylaþmaktadýr. REF, Türkiye Küresel Rekabet Raporu nu her yýl dünyada ve ülkemizdeki geliþmeleri dikkate alarak yayýmlamayý planlamaktadýr. Raporun içeriði Türkiye nin rekabetçilik alanýnda güncel sorun ve çözümlere odaklanacaktýr. Rapora katkýda bulunacak görüþ ve önerileriniz için iletiþim kanallarýmýz her zaman açýktýr. Tasarým Ýrem Çiðdem Paçal ve Ceyla Sakaoðlu Sabancý Üniversitesi Sanat ve Sosyal Bilimler Fakültesi 2006, REF Tüm haklarý saklýdýr. Bu eserin tamamý ya da bir bölümü, 4110 sayýlý Yasa ile deðiþik 5846 sayýlý FSEK. uyar nca, kullanýlmazdan önce hak sahibinden 52. Maddeye uygun yazýlý izin alýnmadýkça, hiçbir þekil ve yöntemle iþlenmek, çoðaltýlmak, çoðaltýlmýþ nüshalarý yayýlmak, satýlmak, kiralanmak, ödünç verilmek, temsil edilmek, sunulmak, telli/telsiz ya da baþka teknik, sayýsal ve/veya elektronik yöntemlerle iletilmek suretiyle kullanýlamaz. ÝÝ

4 ÝÇÝNDEKÝLER ÞEKÝLLER...iv TABLOLAR...viii KISALTMALAR...ix ÖNSÖZ EKONOMÝNÝN ÝTÝCÝ GÜCÜ OLARAK DIÞ TÝCARET...3 Sumru Öz (TÜSÝAD-Sabancý Üniversitesi Rekabet Forumu) 1.1 Dýþ Ticaret Bileþenleri Dýþ Ticaret Ýliþkileri ve AB Ýhracatta Rekabet Performansý YATIRIM ORTAMI...27 Sumru Öz (TÜSÝAD-Sabancý Üniversitesi Rekabet Forumu) 2.1 Türkiye deki Doðrudan Yabancý Yatýrýmlara Genel Bir Bakýþ AB ile Müzakere Süreci ve Yatýrým Ortamý Stratejik Öncelikleri Belirlemek Ýçin Uluslararasý Kýyaslama YÖNETÝÞÝM VE KÜRESEL REKABET...55 Melsa Ararat (Sabancý Üniversitesi, Yönetim Bilimleri Bölümü ve Kurumsal Yönetim Forumu) B. Burçin Yurtoðlu (Viyana Üniversitesi, Ýktisadi Bilimler Fakültesi, Ekonomi Bölümü) 3.1 Kurumlar ve Etkileri Türkiye Yakýnsama Sonuç ÝNOVASYONA YÖNELÝK ÝVME...88 Selçuk Karaata (TÜSÝAD-Sabancý Üniversitesi Rekabet Forumu) 4.1 Ýnovasyon nedir? Türkiye nin Ýnovasyon Politikasýnda Ana Geliþmeler Ýnovasyon Yapabilme Alanýnda Hukuki ve Ýdari Çevresel Koþullar Türkiye ve Ýnovasyon Performansý Ýþletmeler ve Ýnovasyon Bölgesel Ýnovasyon Sistemi Bilgi Ekonomisi, Lizbon Stratejisi ve Türkiye TÜRKÝYE ÝMALAT SANAYÝÝNDE YENÝLÝK Gündüz Ulusoy (Sabancý Üniversitesi ve TÜSÝAD-Sabancý Üniversitesi Rekabet Forumu) Hande Yeðenoðlu (TÜSÝAD-Sabancý Üniversitesi Rekabet Forumu) 5.1 Giriþ Türkiye Ýmalat Sanayiinde Yenilik Araþtýrmasý Genel Yaklaþým Rekabet ve Ýþbirlikleri Ýnsan Kaynaklarý Üründe Yenilik Yönetim Teknolojilerinde Yenilik Üretimde Modernizasyon Üretim Teknolojilerinde Yenilik Sonuç ARTAN ÇÝN REKABETÝ KARÞISINDA TÜRKÝYE Sumru Öz (TÜSÝAD-Sabancý Üniversitesi Rekabet Forumu) 6.1 Küresel Ticarette Çin in Yeri Doðrudan Yabancý Yatýrýmlarýn Çin Ekonomik Kalkýnmasýna Etkisi Çin - Türkiye Ekonomik Ýliþkileri KAYNAKLAR EKLER ÝÝÝ

5 ÞEKÝLLER Þekil ve 2004 Yýllarýnda Seçilmiþ Ülkeler Ýçin Dýþ Ticaretin GSYÝH ye Oraný...3 Þekil 1.2a Ýhracatýn Ekonomik Faaliyete Göre Daðýlýmý, 2005 (%)...4 Þekil 1.3a Ýthalatýn Ekonomik Faaliyete Göre Daðýlýmý, 2005 (%)...5 Þekil 1.4 Geniþ Ekonomik Gruplarýn Sýnýflamasýna (BEC) Göre Ýthalat...6 Þekil 1.5 Geniþ Ekonomik Gruplarýn Sýnýflamasýna (BEC) Göre Aramalý Ýthalatý...7 Þekil 1.6 Ülke Gruplarýna Göre Ýhracat, Þekil 1.7 Ülke Gruplarýna Göre Ýthalat, Þekil 1.8 Dýþ Ticaret Dengeleri, 2005 (milyar ABD Dolarý)...13 Þekil Öncesi AB Üyelik Sürecinde Olan Ülkelerde Cari Açýk...14 Þekil Sonrasý AB Üyelik Sürecinde Olan Ülkelerde Cari Açýk...14 Þekil 1.11 Sektöre göre Göreli Ýhracat Avantajý-Göreli Ýthalat Nüfuz Endeksleri, Þekil Basamaklý Standart Ticaret Sýnýflandýrmasýna Göre Yapýsal Ýhracat Performansý...18 Þekil Basamaklý Standart Ticaret Sýnýflandýrmasýna Göre Dinamik Ýhracat Performansý...20 Þekil Basamaklý Standart Ticaret Sýnýflandýrmasýna Göre Dinamik Ýhracat Performansý...26 Þekil Döneminde Yapýlan Doðrudan Yabancý Yatýrýmlar (milyon ABD Dolarý)...27 Þekil 2.2 Yabancý Sermaye Giriþinin Sektörlere Göre Daðýlýmý, (%)...28 Þekil 2.3 Doðrudan Yabancý Sermaye Giriþinin Ülkelere Göre Daðýlýmý, (%)...28 Þekil Öncesi AB Üyelik Sürecindeki Geliþmekte Olan Ülkelerde Net Doðrudan Yabancý Yatýrým Giriþi...29 Þekil Sonrasý AB Üyelik Sürecinde Olan Ülkelerde Net Doðrudan Yabancý Yatýrým Giriþi.30 Þekil Sonrasý AB Üyelik Sürecinde Olan Ülkelerde Net Doðrudan Yabancý Yatýrým Giriþi.30 Þekil 2.7 Portekiz ve Yunanistan ýn 1996 ve 2005 Yýlý Küresel Rekabet Alt Endeksleri...31 Þekil 2.8 Türkiye ve Yeni AB Üyelerinin 1996 ve 2005 Yýlý Küresel Rekabet Alt Endenksleri...32 Þekil 2.9 Türkiye ve Yeni AB Üyelerinin Sýralama ve Skora Göre AB-15 Ortalamasýna Kýyasla 2005 Yýlý Küresel Rekabet Alt Endeksleri...33 Þekil 2.10 Küresel Rekabet Endeksi (Temel Gereklilikler) ve Doðrudan Yabancý Yatýrým...34 ÝV

6 Þekil 2.11 Rekabetin 9 Temel Faktörü ve Ait Olduklarý Küresel Rekabet Alt Endeksleri...37 Þekil 2.12 Türkiye nin Küresel Rekabet Alt Endeksleri...39 Þekil 2.13 Türkiye nin Küresel Rekabet Alt Endeksleri...39 Þekil 2.14 Seçilmiþ Ülkelerin IMD Rekabetçilik Endeksine göre Sýralamasý, Þekil 2.15 Türkiye nin IMD Rekabetçilik Endeksi ve Alt Endekslerde 51 Ülke Ýçinde Yeri...46 Þekil 2.16 Türkiye nin Ýþ Yapma Kolaylýðý Alt Endeksleri...50 Þekil 2.17 Türkiye nin Ýþ Yapma Kolaylýðý Alt Endeksleri...50 Þekil 4.1 Özet Ýnovasyon Endeksi (ÖÝE) bazýnda karþýlaþtýrma...96 Þekil 4.2 ÖÝE ve ÖÝE nin Ortalama Büyüme Oraný Bazýnda Ülkelerin Pozisyonu...97 Þekil 4.3 Bölgesel inovasyon sistemine iliþkin tipik bir yapý örneði Þekil 5.1 GSMH Ýçinde Sektörlerin Paylarý (%) Þekil 5.2 Toplam Mal Ýhracatý Ýçinde Ýmalat ve Diðer Sektörlerin Daðýlýmý Þekil 5.3 Sektörde Rekabet Ortamýný Belirleyen En Önemli Üç Unsur ve Firmalarýn Rakiplerine Göre Konumu Þekil 5.4 Rekabetçi Öncelikler Þekil 5.5 Diðer firmalarla iþbirliðinde bulunma nedenleri Þekil 5.6 Metal sektöründe iþbirliði yapan firmalarýn iþbirliði yaptýðý alanlar Þekil 5.7 Araþtýrma kuruluþlarý ve üniversitelerle iþbirliði yapma oranlarý Þekil Yýlý Ýnsan Kaynaklarý Eðitim Durumu (Daðýlým tüm sektörlerin toplamý %100 e toplanacak þekilde yapýlmýþtýr.) Þekil Yýlý Ýnsan Kaynaklarý Alanlara Göre Daðýlýmý (Sektörel: Sektör bazýnda %100 e toplanmaktadýr.) Þekil 5.10 Firma Yetkinliklerinin Sürdürülmesi Ýçin Kullanýlan Organizasyonel ya da Teknik Çözümler Þekil 5.11 Firmalarýn Genel Ürün Stratejisi Þekil 5.12 Firmalarýn Yeni Ürün Stratejisi Þekil 5.13 Son Üç Yýlda Pazara Sunulan Yeni Ürün Adetleri Þekil 5.14 Yeni Ürün Satýþlarýnýn 2003 Yýlý Cirosu Ýçindeki Payý Þekil 5.15 Yeni Ürün Geliþtirmede Baþarýlý ve Baþarýsýz Ürün Adetleri V

7 Þekil 5.16 Yeni Ürünlerin Baþarýsýz Olma Nedenleri Þekil 5.17 Avrupa Ülkelerinde Sürekli Ýyileþtirme Süreci Kullanýmýnýn Yaygýnlýðý Þekil 5.18 Avrupa Ülkelerinde Tam Zamanýnda Satýn Alma Yaklaþýmýnýn Yaygýnlýðý Þekil 5.19 Avrupa Ülkelerinde Tam Zamanýnda Üretim Yaklaþýmýnýn Yaygýnlýðý Þekil 5.20 Avrupa Ülkeleri Metal Sektöründe ERP Uygulamalarýnýn Yaygýnlýðý Þekil 5.21 Firmada Büyük Bir Üretim Teknolojisi Deðiþikliði Þekil 5.22 Üretim Teknolojisi Deðiþikliði Yaþandýysa, Firma Ürünlerinin Bundan Etkilenmesi Þekil 5.23 Üretimin Modernizasyonu Ýçin Ortalama Yýllýk Yatýrým Bütçesi Þekil 5.24 Modernizasyonun Finansman Kaynaklarý Þekil 5.25 Modernizasyon Faaliyetlerinin Önündeki Engeller Þekil 5.26 Avrupa Ülkeleri Metal Sanayiinde Mevcut Ýmalat Altyapýsý Ýçinde Bilgisayar Kontrollü Makine ve Hat Kullanýmýnýn Yaygýnlýðý Þekil 5.27 Avrupa Ülkeleri Metal Sanayiinde Sanayi Robotlarý ve Otomatik Malzeme Elleçleme Sistemleri Kullanýmýnýn Yaygýnlýðý Þekil 5.28 Son 3 Yýl Ýçinde Avrupa Ülkeleri Metal Sanayiinde Sanayi Robotlarý ve Otomatik Malzeme Elleçleme Sistemleri Kullanýmý Þekil Yýlýnda ABD Hariç En Yüksek GSMH ye Sahip 6 Ülke ve Türkiye nin Dönemi Deðerleri (milyar ABD Dolarý) Þekil 6.2 Çin ve Türkiye nin Dönemi Kiþi Baþýna GSMH si (ABD Dolarý) Þekil Yýlýnda En Fazla Mal Ýhracatý Yapan 10 Ülke ve Türkiye nin Paylarý (%) Þekil Yýlýnda En Fazla Mal Ýthalatý Yapan 10 Ülke ve Türkiye nin Paylarý (%) Þekil Yýlýnda En Fazla Mal Ýhracatý Yapan 5 Ülke ve Türkiye nin Dönemi Deðerleri (milyar ABD Dolarý) Þekil Yýlýnda En Fazla Mal Ýthalatý Yapan 5 Ülke ve Türkiye nin Dönemi Deðerleri (milyar ABD Dolarý) Þekil 6.7 Çin Dýþ Ticaret Dengeleri, 2004 (milyar ABD Dolarý) Þekil 6.8 Çin Ýhracatýnýn Sektörel Daðýlýmý, 2004 (%) Þekil 6.9 Çin Ýthalatýnýn Sektörel Daðýlýmý, 2004 (%) Þekil 6.10 Sektöre göre Çin'in Göreli Ýhracat Avantajý ve Göreli Ýthalat Nüfuz Endeksleri, Þekil 6.11 Dünya Giyim Eþyasý Ýhracatýnda Pay (%) VÝ

8 Þekil 6.12 Dünya Tekstil Ýhracatýnda Pay (%) Þekil 6.13 Dünya Büro Makineleri ve Telekomünikasyon Malzemeleri Ýhracatýnda Pay Þekil 6.14 Dünya Tarým Ürünleri Ýhracatýnda Pay (%) Þekil 6.15 Dünya Kimyasal Ürünler Ýhracatýnda Pay (%) Þekil 6.16 Dünya Otomotiv Ürünleri Ýhracatýnda Pay (%) Þekil 6.17 Dünya Demir-Çelik Ýhracatýnda Pay (%) Þekil 6.18 Dünya Turizm Gelirlerinde Pay (%) Þekil Döneminde Çin e Yapýlan Doðrudan Yabancý Yatýrýmlar Þekil Yýlýnda En Fazla Doðrudan Yabancý Yatýrým Alan Ülkelerin Dönemi Deðerleri (milyar ABD Dolarý) Þekil 6.21 Doðrudan Yabancý Yatýrým Giriþinin Ülkelere Göre Daðýlýmý, 2004 (%) Þekil Dönemi Türkiye-Çin Dýþ Ticareti (milyar ABD Dolarý) Þekil ve 2004 Yýllarýnda Çin in En Çok Ticaret Yaptýðý Ülkelerle Olan Ýhracatýnýn Ýthalatýný Karþýlama Oraný (%) VÝÝ

9 TABLOLAR Tablo 1.1 Türkiye nin Yakýt Ýthalatý...8 Tablo Basamaklý Standart Ticaret Sýnýflandýrmasýna Göre En Çok Ýthal Edilen 35 Ürün...9 Tablo 1.3 Türkiye nin Ticaret Performans Endeksi...15 Tablo Basamaklý Standart Ticaret Sýnýflandýrmasýna Göre En Çok Ýhraç Edilen 35 Ürün...23 Tablo 2.1 IMD Rekabetçilik Endeksine göre Sýralama...43 Tablo 2.2 Dünya Bankasý Raporu na göre Türkiye nin Ýþ Yapma Bileþenleri...49 Tablo 3.1 Mülkiyet Yoðunluðu ve Sahiplerin Kimlikleri...59 Tablo 3.2 Hukuk Sistemlerine göre Mikro ve Makro Ekonomik Performans Ölçütleri...69 Tablo 3.3 AB ve ABD de çapraz listeleme...83 Tablo 4.1 Ar-Ge Hedefleri...90 Tablo 4.2 Türkiye nin AB 25 e Göre Ýnovasyon Performansý...98 Tablo 5.1 Firma Yetkinliklerinin Sürdürülebilirliðinde Esneklik Tablo 5.2 Üretimde Modernizasyon Faaliyetlerinin Hedefleri Tablo 6.1 Çin in Ticaret Performans Endeksi Tablo 6.2 Türkiye-Çin Dýþ Ticareti Tablo 6.3 Çin-Türkiye Dýþ Ticareti Tablo 6.4 Türkiye den Çin e Yapýlan Baþlýca Ýhracat Kalemleri (milyon ABD Dolarý) Tablo 6.5 Türkiye nin Çin den Yaptýðý Baþlýca Ýthalat Kalemleri (milyon ABD Dolarý) VÝÝÝ

10 KISALTMALAR AB: Avrupa Birliði Ar-Ge: Araþtýrma ve (Deneyimsel) Geliþtirme BÝT: Bilgi ve Ýletiþim Teknolojileri BTYK: Bilim ve Teknoloji Yüksek Kurulu BCI: (Business Competitiveness Index) Ýþ Rekabet Endeksi BEC: (Broad Economic Categories) Geniþ Ekonomik Gruplarýn Sýnýflamasý CEE: (Central and Eastern Europe) Orta ve Doðu Avrupa DEÝK: Dýþ Ekonomik Ýliþkiler Kurulu DPT: Devlet Planlama Teþkilatý DTÖ: Dünya Ticaret Örgütü MOFCOM: (Ministry of Commerce of the People s Republic of China) Çin Halk Cumhuriyeti Ticaret Bakanlýðý GCI: (Growth Competitiveness Index) Büyüme Rekabet Endeksi GYSHÝ: Gayri Safi Yurtiçi Hasýla HS: Hukuk Sistemi IMD: (International Institute for Management Development) Uluslararasý Yönetim Geliþtirme Merkezi ITC: (The International Trade Center) Uluslararasý Ticaret Merkezi KOBÝ: Küçük ve Orta Ölçekli Ýþletmeler OECD: (Organization for Economic Co-operation and Development) Ekonomik Kalkýnma ve Ýþbirliði Örgütü REF: TÜSÝAD-Sabancý Üniversitesi Rekabet Forumu RSYO: Risk Sermayesi Yatýrým Ortaklýklarý SITC: (Standard International Trade Classification) Uluslararasý Standart Ticaret Sýnýflamasý TTGV: Türkiye Teknoloji Geliþtirme Vakfý TÜBÝTAK: Türkiye Bilimsel ve Teknolojik Araþtýrma Kurumu TÜBÝTAK-TEYDEB: TÜBÝTAK-Teknoloji ve Yenilik Destek Programlarý Baþkanlýðý TÜÝK: Türkiye Ýstatistik Kurumu TÜSÝAD: Türk Sanayicileri ve Ýþadamlarý Derneði ULÝS: Ulusal Ýnovasyon Sistemi UN Comtrade: (United Nations Commodity Trade Statistics Database) Birleþmiþ Milletler Mal Ticareti Veritabaný UNCTAD: (United Nations Conference on Trade and Development) Birleþmiþ Milletler Ticaret ve Kalkýnma Konferansý ÜSAMP: (TÜBÝTAK) Üniversite-Sanayi Ortak Araþtýrma Merkezleri (Destek) Programlarý WEF: (World Economic Forum) Dünya Ekonomik Forumu YK: Yönetim Kurulu ÝX

11 ÖNSÖZ TÜSÝAD-Sabancý Üniversitesi Rekabet Forumu(REF) vizyonu doðrultusunda rekabet gücü, teknoloji ve inovasyon yönetimi ve kýyaslama alanlarýnda yaptýðý araþtýrmalarýný sürdürmekte ve bunlarý kamuoyu ile çeþitli ortamlarda paylaþmaktadýr. Elinizdeki Türkiye Küresel Rekabet Raporu da bu baðlamda hazýrlanmýþtýr. Bu yýl ilk defa yayýmladýðýmýz Türkiye Küresel Rekabet Raporu nu her yýl yayýmlamayý öngörmekteyiz. Raporun içeriði Türkiye nin rekabetçilik alanýndaki güncel sorunlarýný inceleyen deðiþik araþtýrmalarýn sonuçlarýndan oluþturulacaktýr. Bu amaçla, REF tarafýndan yapýlan veya koordine edilen araþtýrmalara olduðu gibi REF dýþýndan da kurum ve kiþilerin araþtýrma sonuçlarýna yer vereceðiz. Nitekim bu yýl Türkiye Kurumsal Yönetim Forumu Yönetiþim ve Küresel Rekabet baþlýklý çalýþmasý ile Rapor a katkýda bulunmuþtur. Bu yýlki Türkiye Küresel Rekabet Raporu nun arkasýndaki bazý geliþmeleri kýsaca anýmsayalým yýllarýnda yaþadýðý, yakýn tarihinin en büyük krizin ardýndan Türkiye ekonomisi çabuk toparlandý döneminde yýllýk ortalama %7,8 büyüme oranýyla dünya çapýnda ekonomisi en hýzlý büyüyen ülkelerden biri Türkiye oldu. Türkiye nin 20. yüzyýlýn son çeyreðinde kaydettiði yýllýk ortalama %3,8 lik büyüme hýzýyla milli gelirini ancak 2,5 katýna çýkarabildiði göz önüne alýnýnca, 20 den sonra gerçekleþen büyüme hýzý oldukça etkileyici olarak nitelendirilebilir. Bu dönemde fiyat istikrarý saðlamada da baþarýlý olundu ve son 30 yýlda kronik hale gelen iki, bazý yýllarda üç haneli olan enflasyon 2005 yýlýnda tek haneye indi. Bu hýzlý iyileþmenin ardýndaki itici güçlerden birisi dýþ ticaret, özellikle de ihracat oldu. Krizin ardýndan iç talepte görülen daralmayý aþmak için önceleri iç pazara dönük üretim yapan birçok þirket ihracata yöneldi yýlýndan 2000 yýlýna kadar yýllýk ortalama %13 olan ihracat artýþ hýzý, arasýnda iki katýna çýkarak 2005 yýlý sonunda ihracat deðerini 73 milyar ABD dolarýna taþýdý. Uluslararasý dýþ ekonomik iliþkiler açýsýndan bir diðer geliþme de ülkeye çekilen doðrudan yabancý yatýrýmlardýr: Uzun yýllar boyunca yýllýk 1 milyar ABD Dolarý sýnýrýný geçemeyen doðrudan yabancý yatýrým tutarý 2005 yýlýnda 10 milyar ABD dolarýna yaklaþtý arasýnda Türkiye ekonomisinin ihracata dayalý hýzlý iyileþmesiyle gelen güven, özel tüketim ve yatýrým harcamalarýnda geniþleme saðlayarak yüksek büyümenin bugüne dek sürdürülmesini saðladý. Fakat özel harcamalardaki bu geniþleme, ihracat artýþ hýzýndan daha yüksek bir ithalat artýþ hýzý ve dolayýsýyla gittikçe yükselen dýþ ticaret açýðýný da beraberinde getirdi. Türkiye gerek AB nin gerekse OECD nin yayýmladýðý bilim, Ar-Ge, inovasyon konularýndaki ülke karnelerinde hiç de iç açýcý bir konuma sahip deðil. Ayný þeyi, þirketlerin rekabet gücü üzerindeki etkisi giderek daha iyi anlaþýlan yönetiþim için de söyleyebiliyoruz. Geliþmiþ sanayi ülkeleri rekabetçiliklerinin temel taþý olarak gördükleri sanayide daha bilgi yoðun, inovasyona dayalý bir sanayi yapýsýna dönüþüm aþamasýndalar. 1

12 Türkiye ise ucuz iþgücü rekabet avantajýnýn sonuna gelmiþ, yeni bir atýlým ihtiyacýndadýr: Verimlilik odaklý aþamadan inovasyon odaklý aþamaya geçiþi baþlatmak. Türkiye imalat sanayiinin inovasyon açýsýndan deðerlendirilmesi firmalarýmýzda genelde önemli eksikliklerin olduðunu göstermektedir. Öncelikle ele alýnmasý gereken bir konu da, böyle bir atýlým için Türkiye imalat sanayiinde bir mutabakatýn oluþturulmasýdýr. Yükselen ekonomilerin tehdidi Çin in hýzlý geliþmesi ve dünya pazarlarýndaki büyümesinde somutlaþýyor. Genellikle mal ve hizmet üretimi merkezi olma vasýflarý ile dikkati çeken yükselen ekonomiler içinde özellikle Çin ve Hindistan ýn özgün teknoloji geliþtirme yönündeki giriþim ve baþarýlarý daha yakýndan incelenmeyi hak ediyor. Yukarýda yaptýðýmýz gözlemler ve belirttiðimiz sorunlar bu yýl ki Türkiye Küresel Rekabet Raporu nun gündemini oluþturmaktadýr. Rapor un ilk Bölümünde Türkiye nin dünya ticaretindeki yerine ve rekabet gücüne bakarak sektörel bazda bu gücün artýrýlabileceði potansiyel alanlar saptanmaktadýr. Ýkinci Bölümde Türkiye deki yatýrým ortamý uluslararasý kýyaslamalar yoluyla incelenip, bu ortamýn iyileþtirilmesine yönelik stratejik öncelikleri belirlenmeye çalýþýlmaktadýr. Üçüncü Bölüm yönetiþimin rekabet gücünü nasýl ve ne ölçüde etkilediðine ve bu alanda Türkiye nin durumuna ayrýldý. Dördüncü bölümde, dünya çapýndaki bilimsel ve teknolojik geliþmelere baðlý olarak bir olmazsa olmaz haline gelen inovasyona yönelik çabalara deðinilmekte ve beþinci Bölümde, Türkiye imalat sektöründeki firmalar inovasyon açýsýndan deðerlendirilmektedir. Son Bölümde ise, Çin ile rekabet eden tüm ülkeler gibi Türkiye nin de rekabet konumunu yeniden gözden geçirme gereðine baðlý olarak, iki ülkenin birbirleriyle ve üçüncü ülkelerle olan ekonomik iliþkileri karþýlaþtýrmalýolarak ele alýnmaktadýr. Rapor a Yönetiþim ve Küresel Rekabet baþlýklý çalýþmalarý ile katkýda bulunan Dr. Melsa Ararat ve Dr. Burçin Yurtoðlu na özellikle teþekkür ederiz. Saygýlarýmla, Prof. Dr. Gündüz Ulusoy TÜSÝAD Sabancý Üniversitesi Rekabet Forumu Direktörü 2

13 1. EKONOMÝNÝN ÝTÝCÝ GÜCÜ 1 OLARAK DIÞ TÝCARET Yaþanan ekonomik krizin ardýndan 2002 yýlýndaki %7,8 lik yüksek GSYÝH (Gayri Safi Yurt Ýçi Hasýla) büyümesi Liranýn deðer kaybýna baðlý olarak artan Türk ihraç mallarýnýn rekabet gücüne ve Türkiye nin gözde turizm merkezi haline gelmesine, kýsaca mal ve hizmet ihracýna dayalýydý (OECD, 2004). Sonraki iki yýlda Türk Lirasýnda görülen deðerlenmeye karþýn reel ücretlerin kriz öncesi düzeyinin altýnda seyretmeye devam etmesi nedeniyle ihracat performansý etkilenmedi: 2003 ve 2004 yýllarýnda sýrasýyla %31 ve %34 olarak gerçekleþti. 2 yýl süren yýllýk %30 un üzerindeki yüksek artýþ hýzýndan sonra, ihracat 2005 yýlýnda %16 artarak daha ýlýmlý bir çizgiye oturmuþ görünüyor. 1.1 Dýþ Ticaret Bileþenleri 2 Toplam dýþ ticaretinin GSYÝH ya oranýna bakýldýðýnda 2004 yýlý verilerine göre %64 ile Türkiye yi benzer büyüklükteki ekonomiler arasýnda dýþa oldukça açýk olarak niteleyebiliriz (Þekil 1.1). Þekil ve 2004 Yýllarýnda Seçilmiþ Ülkeler Ýçin Dýþ Ticaretin GSYÝH ye Oraný Toplam Dýþ Ticaretin GSYÝH'ye Oraný (%) Belçika Slovak Cum** Ýrlanda Çek Cum** Macaristan Hollanda Avusturya Ýsveç Kore Danimarka Ýsviçre* Polonya** Kanada* Norveç Almanya Avro Bölgesi Finlandiya Portekiz Çin Türkiye Meksika Ýspanya Ýngiltere Fransa Ýtalya Yunanistan Hindistan ABD* Japonya* Kaynak: OECD (*) (**) Sumru Öz (TÜSÝAD-Sabancý Üniversitesi Rekabet Forumu) yýlý dünya mal ihracatý ve ithalatý sýralamasý Tablo Ek1.1 de verilmektedir. 3

14 Þekil 1.1 den çýkarýlabilecek bir baþka sonuç, yýllarý arasýnda toplam dýþ ticaretinin GSYÝH ya oraný en çok artan ülke olan Çin in ardýndan Türkiye nin ikinci olmasý. Daha sonra sýrasýyla Meksika, Hindistan, Ýspanya, Almanya, Polonya ve Ýrlanda geliyor Þekil 1.2a Ýhracatýn Ekonomik Faaliyete Göre Daðýlýmý, 2005 (%) Diðerleri %23 Motorlu Kara Taþýtý ve Römorklar %14 Metal Eþya %4 Metalik Olmayan Mineral Ürünler %4 Kimyasal Madde ve Ürünler %4 Radyo, Televizyon, Haberleþme Teçhizatý ve Cihazlarý %4 Giyim eþyasý %14 Tekstil ürünleri %12 Ana Metal Endüstrisi %9 Gýda Ürünleri ve Ýçecek %6 Baþka Yerde Sýnýflandýrýlmamýþ Makine ve Teçhizat %7 Kaynak: TÜÝK Þekil 1.2b Ýhracatýn Ekonomik Faaliyete Göre Daðýlýmý, 1996 (%) Metal Eþya %2 Metalik Olmayan Mineral Ürünler %3 Kimyasal Madde ve Ürünler %5 Kaynak: TÜÝK Diðerleri %23 Radyo, Televizyon, Haberleþme Teçhizatý ve Cihazlarý %1 Gýda Ürünleri ve Ýçecek %11 Motorlu Kara Taþýtý ve Römorklar %4 Baþka Yerde Sýnýflandýrýlmamýþ Makine ve Teçhizat %4 Giyim Eþyasý %21 Tekstil Ürünleri %16 Ana Metal Endüstrisi %10 Motorlu kara taþýtlarý, giyim eþyasý, tekstil, ana metal endüstrisi ve gýda Türkiye nin baþlýca ihraç ürünlerini oluþturuyor yýlýnda Türkiye nin ihracatýnýn sektörel daðýlýmý Þekil 3 1.2a da, ayný sektörlerin 1996 yýlýna ait ihracat paylarý ise Þekil 1.2b de veriliyor. Ýhracatýn ekonomik faaliyetlere göre daðýlýmýnda 1996 ve 2005 yýllarý arasýnda görülen en büyük fark, toplam ihracat içindeki payýný %4 ten %14 de çýkaran Motorlu Kara Taþýtý ve Römorklar alanýnda görülüyor. Daha sonra, sýrasýyla, payý %21 den %14 e inen Giyim Eþyasý ve %1 den %4 e çýkan Radyo, Televizyon, Haberleþme Teçhizatý ve Cihazlarý geliyor. 3 4 Türkiye nin ihracat kalemlerini detaylý olarak görmek için Tablo Ek.1 e, ithalat kalemleri içinse Tablo Ek.1 e bakabilirsiniz.

15 Þekil 1.3a Ýthalatýn Ekonomik Faaliyete Göre Daðýlýmý, 2005 (%) Týbbi Aletler, Hassas Optik Aletler ve Saat %2 Atýk ve Hurdalar %3 Tekstil Üürnleri %3 Diðer Elektrikli Makine ve Cihazlar %4 Diðerleri %19 Kimyasal Madde ve Ürünler %15 Ham Petrol ve Doðalgaz %12 Ana Metal Sanayi %12 Radyo, Televizyon, Haberleþme Teçhizatý ve Cihazlarý %4 Kok Kömürü, Rafine Edilmiþ Petrol Ürünleri ve Nükleer Yakýtlar %5 Kaynak: TÜÝK Motorlu Kara Taþýtý ve Römorklar %11 Baþka Yerde Sýnýflandýrýlmamýþ Makine ve Teçhizat &11 Þekil 1.3b Ýthalatýn Ekonomik Faaliyete Göre Daðýlýmý, 1996 (%) Diðerleri %28 Kimyasal Madde ve Ürünler %15 Týbbi Aletler, Hassas Optik Aletler ve Saat %2 Atýk ve Hurdalar %3 Ham Petrol ve Doðalgaz %10 Ana Metal Sanayi %16 Tekstil Ürünleri %4 Diðer Elektrikli Makine ve Cihazlar %3 Radyo Televizyon Haberleþme Teçhizatý ve Cihazlarý %3 Kok Kömürü, Rafine Edilmiþ Petrol Ürünleri ve Nükleer Yakýtlar %3 Motorlu Kara Taþýtý ve Römorklar %7 Baþka Yerde Sýnýflandýrýlmamýþ Makine ve Teçhizat % 17 Kaynak: TÜÝK Türkiye nin ithalat yapýsýnda en önemli yeri ara mallar ve enerji oluþturuyor yýlýnda kimyasal madde ve ürünler %15 ile ilk sýrada yer alýrken, bunu %12 le ham petrol ve doðalgaz ile ayný paya sahip ana metal endüstrisi izliyor. Daha sonra %11 payla motorlu kara taþýtlarý ve baþka yerde sýnýflandýrýlmamýþ makine ve teçhizat geliyor. Bu beþ sektör toplam ithalatýn %60 ýný oluþturuyor (Þekil1.3a). Ýthalatýn ekonomik faaliyetlere göre daðýlýmýnda 1996 ve 2005 yýllarý arasýnda çok büyük bir fark gözlenmiyor. 5

16 Ana Metal Sanayi ithalatý %6 dan %12 ye, Motorlu Kara Taþýtý ve Römorklarýn toplam ithalat içindeki payý ise %7 den %11 e çýkarken Baþka Yerde Sýnýflandýrýlmamýþ Makine ve Teçhizatýn payý %17 den %11 e düþüyor. Ham Petrol ve Doðalgaz ithalatýnýn toplam ithalat içindeki payý ise %10 dan %12 ye çýkmýþ durumda yýllarýný kapsayan dört yýllýk dönemde yýllýk ithalat artýþ hýzý sýrasýyla %25, %35, %41 ve %20 oldu döneminde görülen yüksek ithalat artýþ hýzý bir ölçüde 2000 yýlýna göre %14 (OECD, 2006) deðerlenen reel efektif döviz kurundan kaynaklandý. Geniþ ekonomik gruplarýn sýnýflamasýna (BEC) göre ithalata bakýldýðýnda, Türkiye nin ithalat yapýsýnýn aðýrlýklý olarak ara mallar ve hammaddelerden oluþtuðu ve yýllarý arasýný kapsayan dönemde bu yapýda önemli bir deðiþim yaþanmadýðý görülüyor (Þekil1.4). Þekil 1.4 Geniþ Ekonomik Gruplarýn Sýnýflamasýna (BEC) Göre Ýthalat Yatýrým (Sermaye) Mallarý Tüketim Mallarý Hammadde (Ara Mallar) Diðerleri 100% Geniþ ekonomik gruplarýn sýnýflamasýna (BEC) göre ithalat (%) 80% 60% 40% 20% 0% Kaynak: TÜÝK 6

17 Tüketim mallarý ithalatýnýn toplam ithalat içindeki payýnda önemli bir artýþ olmamasý yüksek ithalat artýþ hýzýnýn tek baþýna Türk Lirasýndaki deðerlenme nedeniyle artan tüketim mallarý ithalatýndan kaynaklanmadýðýný; nelerden kaynaklandýðýný anlamak ise toplam ithalatýn %75 ini oluþturan hammadde (aramalý) kaleminin alt gruplarýný incelemek gerektiðini gösteriyor. Þekil 1.5 Geniþ Ekonomik Gruplarýn Sýnýflamasýna (BEC) Göre Aramalý Ýthalat Geniþ Ekonomik Gruplarýn Sýnýflamasýna (BEC) Göre Aramalý Ýthalatýnýn Alt Gruplarý (milyar ABD Dolarý) Sanayi için iþlem görmüþ hammaddeler Yatýrým mallarýnýn aksam ve parçalarý Taþýmacýlýk araçlarýnýn aksam ve parçalarý Esasý yiyecek ve içecek olan iþlenmiþ hammaddeler Ýþlem görmüþ diðer yakýt ve yaðlar 5 0 Ýþlem görmemiþ hammadde, gýda, yakýt ve yaðlar Kaynak: TÜÝK Þekil 1.5 hammadde (aramalý) kalemi ithalatýnýn asýl olarak sanayi için iþlem görmüþ hammaddeler ve iþlem görmemiþ hammaddelerden oluþtuðunu gösteriyor. Ýþlem görmemiþ hammadde sýnýfýna giren ham petrol ithalatýnýn dönemi deðerleri Tablo 1.1 de veriliyor. Buna göre ham petrol ithalatýnda miktar olarak bir deðiþiklik gözlenmezken dolar cinsinden iki katýna çýkmasý döneminde görülen yüksek ithalat artýþ hýzýnýn yalnýzca Türk Lirasýndaki deðerlenmeye baðlanamayacaðýný, ham petrol maliyetindeki artýþtan da etkilendiðini düþündürüyor. Gerçekten de güçlü talep ve üretim kapasitesindeki azalma nedeniyle 2003 yýlýndan itibaren dünya petrol fiyatlarý sert bir çýkýþ gösterdi. Bu 4 fiyat artýþý ham petrolle sýnýrlý kalmadý, bunun dýþýnda kalan hammaddelere de yansýdý (World Bank, 2006). Buna karþýn, tepe noktasýna eriþtiði 2006 yýlýnýn Aðustos ayýndan itibaren düþmeye baþlayan petrol fiyatlarýnýn, önümüzdeki dönemde Türkiye nin ithalatýn içindeki payýnýn düþme eðiliminde olacaðýný öngörebiliriz. 4 Petrol dýþý hammadde fiyatlarý 2005 yýlýnda ve 2006 nýn ilk dört ayýnda sýrasýyla %27 ve %24 arttý (World Bank. 2006). 7

18 Tablo 1.1 Türkiye nin Yakýt Ýthalatý Yýllar Ham Petrol (Bin Ton) Ham Petrol (Milyar Dolar) Toplam Mineral Yakýt ve Yaðlar (Milyar Dolar) ,21 9, ,88 8, ,09 9, ,78 11, ,09 14, ,65 21,3 Kaynak: TÜÝK Sonuç olarak, döneminde iþlem görmemiþ hammadde ithalatýnda görülen 13 milyar dolar tutarýnda artýþ, yüksek ithalat artýþ hýzýnýn tek baþýna Türk Lirasýndaki deðerlenmeden kaynaklanmadýðýný bu dönemde yaþanan ham petrol baþta olmak üzere tüm ham madde fiyatlarýndaki sert çýkýþtan da etkilendiðini gösteriyor. Daha detaylý bir analizi mümkün kýlmak için Tablo 1.2 de 3-Basamaklý Standart Ticaret Sýnýflandýrmasýna göre en çok ithal edilen 35 ürünün 2004 yýlýna ait ithalat deðerinin, dünya toplam ithalatý içindeki sýrasýnýn ve payýnýn yanýnda döneminde dünya toplam ithalatýndaki payýnýn ve ithalat deðerinin yýllýk ortalama büyümesi veriliyor. Bu sonuncusunu ürün bazýnda kýyaslamaya imkan tanýmak için son sütun yine döneminde dünya ithalatýnýn yýllýk ortalama büyümesine ayrýldý yýllarý arasýnda dünya da payý deðiþmeyen tek ürün HAM PETROL, payý en çok artan %3389 ile ALTIN, ALTIN KAPLAMA, GÜMÜÞ VE DÖKÜNTÜ VE ARTIKLARI, en çok azalan ise %12 ile TELEKOMÜNÝKASYON CÝHAZLARI. Tablo 1.2, ithalatýn tüketim, yatýrým ve ara mallarý arasýnda daðýlýmýný veren Þekil 1.4 ü 5 destekliyor: 2004 yýlýnda en çok ithal edilen 35 ürün arasýnda tüketim malý olarak yalnýzca her tür taþýt aracý ve ilaçlar; yatýrým malý olarak ise TEKSTÝL VE DERÝ MAKÝNALARI öne çýkýyor. Diðer kalemler HAM PETROL baþta olmak üzere iþlem görmüþ ya da görmemiþ hammaddelerden (ara mallar) oluþuyor. 5 Bu 35 ürünün ithalatý toplam ithalatýn %63 ünü oluþturuyor. 8

19 Tablo Basamaklý Standart Ticaret Sýnýflandýrmasýna Göre En Çok Ýthal Edilen 35 Ürün Ürün 2004 (milyon dolar) Dünya'da Sýrasý (2004) Dünya'da Payý (2004) Dünya'da Payýnýn Büyümesi ( ) Yýllýk Ortalama Büyüme ( ) Dünya Ortalama Büyümesi ( ) Ham Petrol Ýnsan Taþýyan Motorlu Kara Taþýtlarý Altýn, Altýn Kaplama, Gümüþ ve Döküntü ve Artýklarý Motorlu Kara Taþýtlarý için Aksam ve Parçalar Demir-Çelik Döküntü ve Hurdalarý Akaryakýt Demir, Çelik Yassý Hadde Mamülleri Baþka Yerde Belirtilmemiþ Ýlaçlar Kývýlcým Ateþlemeli,Sýkýþtýrma Ateþlemeli Motor ve Aksamlarý Telekomunikasyon Cihazlarý Eþya Taþýmaya Mahsus ve Özel Amaçlý Motorlu Taþýtlar Transistor, Mikro Devre vb. Elektronik Parçalar Tekstil ve DeriÝ Makinalarý Baþka Yerde Belirtilmemiþ Plastikler (Ýlk Þekillerde) Baþka Yerde Belirtilmemiþ Elektrikli Makina, Cihaz ve Alet Tekstil Ýplikleri Kaðýt ve Kartonlar

20 Ürün 2004 (milyon dolar) Dünya'da Sýrasý (2004) Dünya'da Payý (2004) Dünya'da Payýnýn Büyümesi ( ) Yýllýk Ortalama Büyüme ( ) Dünya Ortalama Büyümesi ( ) 728- Deðiþik Sanayi Kollarýnda Kullanýlan Makine ve Cihazlar Kömür Bilgi Ýþlem Makinalarý Hava ve Uzay Taþýtlarý Doðalgaz Pamuklu Dokumalar Bakýr Aluminyum Pamuk Gaz Pompalarý, Santrifüjler Elektrik Anahtarlarý, Röle ve Baský Devreler Vitaminler, Hormonlar, Antibiyotikler, Týbbi Eþya Ölçme ve Kontrol Cihazlarý Organik/Ýnorganik Bileþikler Diðer Kimyasal Ürünler Isýtýcý ve Soðutucu Cihazlar Boyayýcý Maddeler, Macunlar Çözücüler, Ýncelticiler Kimyasal Gübreler Toplam (Tüm Ürünler) Kaynak: COMTRADE, REF Hesaplamalarý 10

21 1.2 Dýþ Ticaret Ýliþkileri ve AB Türkiye nin mal ihracatýnda en önemli yeri sýrasýyla AB-15, Yakýn ve Orta Doðu, AB dýþýndaki Avrupa ile Kuzey Amerika ülkeleri alýyor. Bu dört ülke grubunun toplam payý 2005 yýlý ihracatýnýn %82 sini buluyor. Þekil 1.6 Türkiye nin ihracatýnda ülke gruplarýnýn payýný 1996 ve 2005 yýllarý için karþýlaþtýrmalý olarak veriyor. Buna göre Yakýn ve Orta Doðu ülkelerinin ile AB ye 2004 yýlýnda katýlan on ülkenin ihracat içindeki payý artarken Yakýn ve Orta Doðu dýþýnda kalan Asya ülkeleri ile AB ye üye olmayan ülkelerin payý azalýyor. Türkiye nin 1 Ocak1996 tarihinde Gümrük Birliðine dahil olduðu göz önüne alýnýnca, ihracatýnýn neredeyse yarýsýnýn yöneldiði AB-15 ülkelerinin payýnda arasýnda hafif de olsa bir azalmanýn gözlenmesi, geleneksel bir diðer pazar olan Yakýn ve Orta Doðu nun konumunu korumasý hatta payýný artýrmasý, bu durumun Türkiye ihracatýnýn yönünü fazla etkilemediði sonucuna götürüyor. Þekil 1.6 Ülke Gruplarýna Göre Ýhracat, Ýhracatta Ülke Gruplarýnýn Payý (%) AB Yakýn ve Orta Doðu Diðer Avrupa (AB Hariç) Kuzey Amerika Diðer Asya Türkiye Serbest Bölgeleri Kuzey Afrika AB-10 Diðer Ülke ve Bölgeler Kaynak: TÜÝK 11

22 Türkiye nin mal ithal ettiði ülke gruplarý mal ihraç ettiklerine göre önemli bir deðiþiklik göstermiyor. Yalnýzca Kuzey Amerika nýn sýrasýný Yakýn ve Orta Doðu dýþýndaki Asya ülkeleri alýyor. 6 Þekil 1.7 Ülke Gruplarýna Göre Ýthalat, AB Diðer Avrupa (AB Hariç) Diðer Asya Yakýn ve Orta Doðu Kuzey Amerika Diðer Ülke ve Bölgeler Kuzey Afrika AB Kaynak: TÜÝK Türkiye nin ithalatýnda ülke gruplarýnýn payýný 1996 ve 2005 yýllarý için karþýlaþtýrmalý olarak incelediðimizde ihracat paylarýnda gözlemlenen duraðanlýðýn aksine büyük deðiþiklikler söz konusu (Þekil 1.7). Örneðin ithalat içinde AB dýþýndaki Avrupa ülkelerinin 7 payý 2005 yýlýnda 1996 ya kýyasla neredeyse iki katýna çýkarken, AB-15 in payý Gümrük Birliði ne raðmen %53 ten %39 a inmiþ. Bir baþka önemli farklýlaþma da Yakýn ve Orta Doðu hariç Asya ülkelerinin ithalat içindeki payýnýn %10,6 dan %17,6 ya týrmanmasý. Þekil 1.8 Türkiye nin 2005 yýlýnda en çok ticaret yaptýðý 20 ülkeyle olan dýþ ticaret dengesini veriyor. Buna göre en çok dýþ ticaret açýðý verilen ülkeler sýrasýyla Rusya, Çin, Almanya, Güney Kore, Avusturya ve Japonya olurken, yalnýzca Irak, Ýngiltere ve Hollanda ya yapýlan ihracat ithalatý aþýyor Bunda Çin den yapýlan ithalatýn 1996 yýlýnda 550 milyon dolarken, 2005 yýlýnda 6,8 milyar dolara çýkmasýnýn etkisi büyük. Rusya dan yapýlan ithalat 1996 da 2 milyar dolardan 2005 yýlýnda 13 milyar dolara çýktý. Bunun içinde toplamda 1,3 ten 7 milyar dolara çýkan doðalgaz ithalatýnýn payý büyük (TÜÝK, 2006).

23 Þekil 1.8 Dýþ Ticaret Dengeleri, 2005 (milyar ABD Dolarý) Ýhracat Ýthalat Net Ýhracat 15 Ýhracat, Ýthalat ve Net Ýhracat (milyar ABD Dolarý) Almanya Rusya-Fed Ýtalya Ýngiltere ABD Fransa Çin Ýspanya Avusturya Hollanda Ýran Romanya Güney Kore Belçika Ukrayna Japonya Irak Suudi Arabistan Cezayir Bulgaristan Kaynak: TÜÝK Sonuç olarak, 2005 te payý 1996 yýlýna göre oransal olarak azalmakla birlikte, Türkiye nin en önemli dýþ ticaret ortaðýnýn AB nin ilk 15 üyesi olduðunu söyleyebiliriz. Bunun yanýnda, özellikle enerji hariç ithalat göz önüne alýndýðýnda, Türkiye nin dýþ ticaret ortaklarýndaki en önemli deðiþme, AB ülkelerinden Uzak Doðu Asya ülkelerine kayma eðiliminde olmasý. Dýþ ticaret iliþkilerinin bir baþka boyutu da AB üyelik müzakereleri sürecinde Türkiye dýþ ticaretinde görülmesi beklenen deðiþiklikleri benzer bir süreci yaþamýþ ülkelerle kýyaslamalý olarak ele alýnca ortaya çýkýyor. Mevcut eðilimler korunursa, yani AB müzakere süreci kesintiye uðramaz ve siyasi istikrar tehlikeye girmezse, hýzlý ekonomik büyümenin ve beraberinde getirdiði cari açýðýn Türkiye gündemindeki yerini kaybetmeyeceði söylenebilir. Þekil 1.9 ve Þekil 1.10 da da görülebileceði gibi, AB üyelik sürecindeki bütün ülkeler için geçerli olan yüksek cari açýk kaçýnýlmaz gibi görünse de, kontrol altýnda tutulup ülke sanayisine zarar verecek boyutlara ulaþmasý önlenmelidir. Bunun için, Ýhracatta Rekabet Performansý adlý bir sonraki bölümde inceleyeceðimiz, dünyada talebin arttýðý ürün gruplarý içinde Türkiye nin rekabet gücüne sahip olduðu ürünlerin saptanýp, bunlarýn üretim kapasitesinin artýrýlmasý gerekmektedir. 13

24 Þekil Öncesi AB Üyelik Sürecinde Olan Ülkelerde Cari Açýk Cari Açýðýn GSYÝH ya Oraný (%) Yunanistan ( ) Ýspanya ( ) Portekiz ( ) Avusturya ( ) Finlandiya ( ) Ýsveç ( ) Þekil Sonrasý AB Üyelik Sürecinde Olan Ülkelerde Cari Açýk Cari Açýðýn GSYÝH ya Oraný (%) Bulgaristan ( ) Çek Cum. ( ) Macaristan ( ) Polonya ( ) Romanya ( ) Slovak Cum. ( ) Türkiye ( ) Kaynaklar: WDI Online 14

25 1.3 Ýhracatta Rekabet Performansý Uluslararasý ticarete katýlým, özelde þirketlerin büyümesinde, genelde de ülkelerin refah düzeyinin yükselmesinde önemli bir unsurdur. Bir ülkenin dýþ ticaretini artýrabilmesi içinse hangi ürünlerde karþýlaþtýrmalý üstünlüðü olduðunun bilinmesi önem kazanmaktadýr. Bu amaçla ihracat yapýsý, yurtdýþý talep dinamikleri ve baþlýca ihraç ürünleri açýsýndan bir ülkenin ihracat performansý farklý yollar kullanýlarak incelenebilir. Bu yollardan biri Birleþmiþ Milletler Ticaret Bölümünün hazýrladýðý Ticaret Performans Endeksi dir. Bu endeks ülkelerin ve baþlýca sektörlerinin ihracat performansýný ve rekabet gücünü farklý boyutlarýyla gözlemeyi ve deðerlendirmeyi mümkün kýlmaktadýr. Bu çalýþma 184 ülke ve 14 farklý sektör için temel performans özelliklerini, pazar payý kayýp ve kazançlarýný ve bunlarýn ardýndaki etmenleri kapsamaktadýr. Tablo 1.3, bu çalýþmanýn 8 ihracatta rekabet gücü ile ilgili bölümünü -Türkiye nin döneminde ihracat deðeri 1 milyar dolarýn üzerinde olan sektörleri arasýnda en yüksek ihracat artýþ hýzýna sahip dokuz sektör için pazar payý deðiþimlerini ardýndaki etmenlerle birlikte- vermektedir. Ticaret Performans Endeksi, pazar payýndaki bu deðiþimin arkasýndaki faktörün (1) rekabet gücü mü; (2) en dinamik hedef pazara yakýn olmak mý; (3) sektörün en dinamik ürününde baþtan uzmanlaþmýþ olmak mý; (4) dýþ talepteki deðiþmelere uyum yeteneði mi olduðunu belirlemektedir Bu dört faktörün toplam etkisi pazar payýndaki yýllýk deðiþimi yüzde olarak vermektedir. Tablo 1.3 Türkiye nin Ticaret Performans Endeksi arasý pazar payýndaki yýllýk deðiþim (%) Rekabet etkisi Coðrafi uzmanlaþma Üründe uzmanlaþma -0,61 Uyum etkisi Taþýt Araçlarý 21,06 19,18 1,96 0,53 20,78 9,92 1,61 8,23 1,02 Çeþitli Ýmlalat 18,5 11,3 2,28 4,45 0,47 IT ve Elektronik Elektronik 18,16 7,40 4,24 5,49 1,03 Mekanik Eþya 13,24 6,41 3,70 4,29-1,16 Temel Ýmalat 8,84 4,02 2,46 2,39-0,02 Giyim Tekstil Kimya 7,21 6,44 3,56 3,20 1,99 2,69 1,86 2,96 3,14 1,75 1,08-2, 0,41 0,41-0,25 Kaynak: UN Statistics Division Tablo 1.3, Türkiye nin dünya toplam ihracatý içindeki payýnda yýllarý arasýnda görülen geliþmenin büyük bir bölümünün rekabet etkisi ile açýklanabileceðini gösteriyor. Rekabet etkisi, hedef pazarlarýn ithalatý içinde ihracatçý ülkenin payýnda belli bir dönemde meydana gelen yýllýk ortalama yüzde deðiþim ile dýþ ticaret ortaðýnýn dünya toplam ithalatý içindeki payý çarpýlarak elde ediliyor. Bir baþka deyiþle, rekabet gücündeki deðiþime baðlý olarak pazar payýnda görülen deðiþim, bir ülkenin en önemli dýþ pazarlarýndaki konumunda sergilediði deðiþimin aðýrlýklý toplamý alýnarak bulunuyor. 8 Ticaret Performans Endeksi nin tamamýna adresinden ulaþabilirsiniz. 15

26 Ticaret Performans Endeksi göre, Türkiye nin dünya toplam talebinde aðýrlýðý olan hedef pazarlarda, döneminde, temelde rekabet gücündeki artýþa dayanan baþarýlý bir ihracat performansý yakaladýðý söylenebilir. Fakat bu endeks, yalnýzca sektörlerin pazar payýndaki deðiþim dikkate alýnarak hesaplandýðý için sektörlerin, dünya toplam ihracatý içindeki payýný göz ardý ediyor Bir ülkenin ihracat performansýný ölçmenin bir baþka yolu olan Göreli Ýhracat Avantajý Endeksi nin, belli bir yýlda, belli bir sektörün, dünya toplam ihracatý içindeki payýna göre hesaplanan statik bir endeks olduðu göz önüne alýndýðýnda, Birleþmiþ Milletler Ticaret Bölümünün hazýrladýðý Ticaret Performans Endeksi ni tamamladýðý söylenebilir. Belli bir sektörün ihracatýnýn ülkenin ihracatý içindeki payýnýn, o sektörün dünyadaki toplam ihracatýnýn dünya toplam ihracatýndaki payýna oranýný veren bu endeksin deðeri 1'den büyük ise rekabetçi avantajýn, 1'den küçük ise rekabetçi dezavantajýn göstergesidir. Buna göre Türkiye nin ihracatta rekabet avantajýna sahip olduðu sektörler beton-kireç, giyim, tekstil, demir-çelik, tütün, cam, gýda ve motorlu araçlar olarak sýralanabilir (REF, Ýhracatta Rekabet Kýyaslamasý).Türkiye nin rekabet gücüne sahip olduðu sektörler, ülkenin katma deðeri yüksek teknoloji yoðun alanlarda rekabet gücü olmadýðýný gösteriyor. Þekil 1.11 Sektöre göre Göreli Ýhracat Avantajý-Göreli Ýthalat Nüfuz Endeksleri, 2004 Göreli Ýhracat Göreli Ýthalat Avantajý Endeksi Nüfuz Endeksi Gýda Ýçecek Tütün Ham Madde Kaynak: REF, Ýhracatta Rekabet Kýyaslamasý Madeni Yaðlar Hayvansal Yaðlar Kimyasal Maddeler Eczacýlýk Ürünleri Deri Tekstil Giyim Beton ve Kireç Cam Demir ve Çelik Diðer Mamül Maddeler Makine Büro Araçlarý Elektrikli Cihazlar Elektrikli Makineler Motorlu Araçlar Diðer Araçlar Diðerleri 16

27 Göreli Ýthalat Nüfuz Endeksi ise belli bir sektörde yapýlan ithalatýn ülke ithalatý içindeki payýnýn, o sektörün dünyadaki toplam ithalatýnýn dünya toplam ithalatýndaki payýna oranýdýr. Eðer endeks deðeri 1'den büyük ise rekabetçi dezavantajýn, 1'den küçük ise rekabetçi avantajýn göstergesidir. Türkiye, tekstil, hammadde, demir-çelik, makine, kimyasal maddeler, hayvansal yaðlar, deri, eczacýlýk ürünleri, motorlu araçlar ve diðer araçlar sektörlerinde rekabetçi dezavantaja sahip görünüyor. Ýhracatta rekabet performansýný incelemenin üçüncü yolu, pazarýn kendi dinamikleriyle kýyaslandýðýnda bir ülkenin pazar payýndaki deðiþimi grafik üzerine aktarmaktýr. Bu grafik aþaðýdaki sorulara ýþýk tutabilir (ITC, 2006): Bir ülkenin baþlýca ihraç ürünleri nelerdir ve ihracat portföyü ne ölçüde belli ürünlerde yoðunlaþmýþtýr? Bir ülke hangi ürünlerde daha iyi bir performans göstermiþ ve dýþ pazarlarda pazar payýný artýrmýþ ya da baþarýsýz olup pazar payý azalmýþtýr? Ülkenin baþlýca ihraç ürünlerine karþý dünya talebi artmakta mý, azalmakta mýdýr? Þekil 1.12 ve Þekil 1.13 ürün ihracatý için Birleþmiþ Milletler Ýstatistik Bölümünün derlediði COMTRADE, hizmet ihracatý için ise Dünya Ticaret Örgütünün veri tabanýný kullanarak yýllarý arasýnda Türkiye nin ihracat performansýný sýrasýyla yapýsal ve dinamik bakýþ açýsýndan vermektedir. Yapýsal Ýhracat Performansý, 2 basamaklý Standart Ticaret Sýnýflandýrmasýna (SITC) göre Türkiye nin 2004 yýlýnda en çok ihracat yaptýðý 20 ürün ve 9 2 hizmet grubunda yýllarý arasýnda dünyadaki ortalama pazar payýný (yatay eksen), yine ayný dönemde, ayný ürün gruplarý için dünya talebindeki yýllýk ortalama büyüme (düþey eksen) ile kýyaslamalý olarak vermektedir. Ayrýca ilgili mal grubunun 10 ihracat deðeri balonun büyüklüðü ile orantýlý olarak görülebilir. Þekil 1.12 de, yýllarý arasýnda dünya talebindeki (ithalat hacmi) yýllýk ortalama büyüme hýzýnýn %8 olduðu görülüyor. Yatay referans olarak kullanýlan bu çizgi, düþey referans çizgisi olan Türkiye nin 2004 yýlý ihracatýnýn dünya toplam ihracatýndaki payý (%0,62) ile birlikte tabloyu dört parçaya bölüyor. Farklý özellikler gösteren bu dört bölgeyi isimlendirmek gerekirse: 9 Turizm ve Taþýmacýlýk 10 Referans olarak verilen kýrmýzý balon 1 milyar dolara karþýlýk gelmektedir. 17

28 Dünya ticaret hacminde yýllýk ortalama büyüme (%) Þekil Basamaklý Standart Ticaret Sýnýflandýrmasýna Göre Yapýsal Ýhracat Performansý Yýldýzý Yükselen Ürünler Petrol ve ürünleri Özel makineler 2 Tekstil 0-2 Yýldýzý Sönen Ürünler Geleneksel Ürünler Türkiye nin Dünya daki pazar payý (%) Kaynak: COMTRADE, REF Hesaplamalarý Demir dýþý metaller Güç makineleri Elektrik makineleri Yýldýzý Parlayan Ürünler Elktronik ve haberleþme Çeþitli cihazlarý imalat Metal olmayan eþya Diðer taþýt araçlarý Demir ve çelik Uçucu yaðlar, kozmetik ve temizlik ürünleri Mobilya ve yatak malzemeleri Kara taþýtlarý Elektrikli Prefabrik yapý ve sýhhi olmayan makineler Taþýmacýlýk tesisat Metal eþya Kauçuk eþya Turizm Meyve ve sebzeler = 1 milyar dolar Dünya da büyüme (Tüm mallar) Yýldýzý Parlayan Ürünler(sað üst bölüm) pazar payý dünya ortalamasýnýn üstünde artan ürünler arasýnda incelenen ülkenin toplam pazar payýyla kýyaslandýðýnda daha yüksek bir pay aldýðý ve uzmanlaþtýðý ürünlerden oluþur. Bir baþka deyiþle bu bölümde yer alan ürün gruplarýnýn ihracatçýlarý son yýllarda dünya çapýnda rekabet güçlerini kanýtlamýþlar. Dolayýsýyla bu ürünlerin dýþ ticaretini geliþtirme çabalarý diðer ürünlere göre daha az riskli. Bu tür destekler ülkenin pazar payýný artýrma yönünde olmalý. Yükselen Ürünler(sol üst bölüm) dünya çapýnda pazar payý ortalamanýn üstünde büyüyen ürünlerde incelenen ülkenin göreli az bir pazar payýna sahip olduðu ürünlerdir. Bunun nedeni ülkenin bu ürünlerde henüz yeni ihracata baþlamasý ya da ilgili ürün gruplarý içerisinde niþlerde uzmanlaþmýþ olmasýdýr. Sorunun uluslararasý talep yetersizliði olmadýðý bu ürünlerin ihracatýný artýrmak için ülke, pazar payýný artýracak stratejiler geliþtirmeli, diðer bir deyiþle arzla ilgili sorunlarý incelemek ve yatay çeþitlendirme fýrsatlarýný araþtýrmak gibi özel bir çaba göstermeli. 18

29 Yýldýzý Sönen Ürünler(sol alt bölüm) ihracatta baþarý þansý düþme eðiliminde olan ürünleri kapsýyor, çünkü bu ürün gruplarýnýn dünya toplam ithalatýndaki payý durgun seyretmekle hatta azalmakla kalmýyor, incelen ülkenin pazar payý da düþük. Dolayýsýyla bu ürünlerin ihracatýný artýrmak için hem arz hem de talep tarafýndaki sorunlarý göz önüne alan stratejiler geliþtirmek gerekiyor. Geleneksel Ürünler(sað alt bölüm) incelenen ülkenin tüm mallar için dünya ihracatýndaki payýyla karþýlaþtýrýldýðýnda yüksek pazar payýna sahip olduðu, yani uzmanlaþtýðý ürünler, fakat bu ürünlere olan talep azalýyor ya da en azýndan dünya toplam talep artýþýnýn altýnda kalýyor. Bu tür ürünlerin ihracatýný artýrma çabalarý, gerilemekte olan bu ürün gruplarýnýn içerisinde en baþarýlý olan ürünleri tanýmlayýp, bunlarda daha da uzmanlaþmayý saðlayacak niþ pazarlama stratejilerine odaklanmalý. Bunlardan baþka Yapýsal Ýhracat Performansý grafiði, bir ülkenin ihracatta uzmanlaþma düzeyini hakkýnda genel bir fikir de verir: Bir ya da birkaç göreli büyük dairenin varlýðý ihracatýn bazý ürünlerde yoðunlaþtýðýný göstermektedir. Þekil 1.12 de verilen Yapýsal Ýhracat Performansý grafiðine baktýðýmýzda ihracat deðeri 6 milyar dolardan fazla olan beþ dairenin varlýðýyla karþýlaþýyoruz: Turizm, giyim eþyalarý, kara taþýtlarý, tekstil ve demirçelik. Türkiye nin mal ve hizmet ihracatýnýn bu alanlarda yoðunlaþtýðýný söyleyebiliriz. Þekil 1.12, Türkiye nin yýldýzý parlayan ihraç ürünlerinin kara taþýtlarý, demir-çelik, meyvesebze, metal ve kauçuk eþya, prefabrik yapý ve sýhhi tesisat malzemeleri ile uçucu yaðlar, kozmetik ve temizlik ürünleri olduðunu gösteriyor. Fakat bunlar arasýnda ilk üç ürün grubu dýþýnda ihracat deðeri oldukça düþük. Elektrikli olmayan makineler, petrol ürünleri ile mobilya ve yatak malzemeleri ise Türkiye nin yýldýzý yükselmekte olan ürün gruplarýný oluþturuyor. Tekstil ve Giyim eþyalarýnýn Türkiye nin Geleneksel Ürünleri olduðu Þekil 1.12 de de görülebiliyor. Dinamik Ýhracat Performansý grafiði büyük ölçüde Yapýsal Ýhracat Performansý grafiðine benzer: Ýlgili ürün grubunun ihracat deðeri balonun büyüklüðü ile orantýlý olarak verilir ve düþey eksen bu ürün gruplarý için dünya ticaret hacmindeki (toplam ithalat deðeri) yýllýk ortalama büyümeyi gösterir. Temel farklýlýk yatay eksenin incelenen ülkenin en çok ihracat yaptýðý mal ve hizmet gruplarýnda dünyadaki ortalama pazar payýný deðil de yine ayný dönem için bu gruplarda o ülkenin pazar payýndaki yýllýk ortalama büyümeyi vermesidir. Bu grafiðin dinamik olarak adlandýrýlmasý en son geliþmeleri yansýtmasýndan kaynaklanýyor. Yapýsal Ýhracat Performansýgrafiðiyse tam tersine zaman içinde daha az deðiþim gösteren pazar paylarýný temel alýr. Bu açýdan iki grafiðin birbirini tamamladýðýný söyleyebiliriz. 19

30 Þekil Basamaklý Standart Ticaret Sýnýflandýrmasýna Göre Dinamik Ýhracat Performansý Dünya ticaret hacminde yýllýk ortalama büyüme (%) Baþarýsýz Ürünler Taþýmacýlýk Uçucu yað,kozmetik ve temzilik ürünleri Meyve ve sebzeler Demir dýþý metaller Giyim eþyalarý Diðer taþýt araçlarý Kauçuk eþya Turizm Demir ve çelik Elektrikli olmayan makineler Çeþitli imalat Metal dýþý eþya Mobilya ve yatak malzemeleri Baþarýlý Ürünler =1 milyar dolar Prefabrik yapý ve sýhhi tesisat Metal eþya Petrol ve ürünleri Özel makineler Elektrik makineleri Kara taþýtlarý Dünya da büyüme (tüm mallar) Elektronik ve haberleþme cihazlarý Güç makineleri Tekstil 2 Gerileyen Güçlüklere Raðmen Ürünler Baþarýlý Ürünler Türkiye nin pazar payýnda yýllýk ortalama büyüme (%) Kaynak: COMTRADE, REF Hesaplamalarý Þekil 1.13, 2 basamaklý Standart Ticaret Sýnýflandýrmasýna (SITC) göre Türkiye nin 2004 yýlýnda en çok ihracat yaptýðý 20 ürün ve iki hizmet grubunda dönemi ortalama pazar payý artýþýný (yatay eksen), yine ayný dönemde, ayný ürün gruplarý için dünya ticaret hacmindeki yýllýk ortalama büyüme (düþey eksen) ile kýyaslamalý olarak vermektedir. Þekil 1.12 de olduðu gibi yýllarý arasýnda dünya toplam ithalat hacmindeki yýllýk ortalama büyüme hýzý olan %8 yatay referans çizgisi olarak kullanýlýyor. Düþey referans çizgisi olarak ise sabit pazar payý çizgisi olan y-ekseni alýnýyor. Bu iki referans çizgisi tabloyu farklý özellikler gösteren dört parçaya bölüyor: 20

31 Baþarýlý Ürünler(sað üst bölüm) incelenen ülkenin çok baþarýlý bir performans sergilediði ihraç ürünlerini gösteriyor, öyle ki tüm dünyada pazar payý dünya ortalamasýnýn üstünde artan bu ürünlerde o ülke incelenen dönemde pazar payýný artýrmayý baþarmýþ. Bir baþka deyiþle sað üst bölümdeki ürün gruplarýnýn ihracatçýlarý söz konusu dönemde dünya çapýnda rekabet güçlerini kanýtlamýþlar. Dolayýsýyla bu ürünlerin dýþ ticaretini geliþtirme çabalarý diðer ürünlere göre daha az riskli. Bu tür destekler arz kapasitesini artýrma yönünde olmalý. Baþarýsýz Ürünler(sol üst bölüm) incelenen ülkenin baþarýlý olamadýðý ihraç ürünlerini gösteriyor, öyle ki tüm dünyada pazar payý dünya ortalamasýnýn üstünde artan, yani talebin arttýðý bu ürünlerde, o ülkenin incelenen dönemde ihracatý ya azalmýþ ya da artýþ hýzý dünya ticaretinin artýþ hýzýnýn gerisinde kalmýþ. Bir baþka deyiþle sol üst bölümdeki ürün gruplarýnýn ihracatçýlarý söz konusu dönemde dünya çapýnda pazar paylarýný kaybetmekteler. Bu bölümdeki ürünler için sorun uluslararasý talep yetersizliði deðil fakat arzla ilgili etmenler. Dolayýsýyla bu ürünlerin ihracatýný artýrmak arzla ilgili sorunlarý tanýmlamak ve gidermek gibi özel bir çabayý gerektiriyor. Türkiye için taþýmacýlýk böyle bir hizmet ürünü. Gerileyen Ürünler(sol alt bölüm) ihracatta baþarý þansý düþme eðiliminde olan ürünleri kapsýyor. Bu bölümdeki ürün gruplarýnýn dünya toplam ithalatýndaki payý durgun seyretmekle hatta azalmakla kalmýyor, incelen ülkenin pazar payý da azalýyor. Dolayýsýyla bu ürünlerin ihracatýný artýrmak diðer ürünlere göre çok daha zor, çünkü ihracatýn önündeki engelleri aþmak hem arz hem de talep tarafýný kapsayan bütüncül bir yaklaþým gerektiriyor. Türkiye nin temel ihraç ürünleri arasýnda bu kategoriye giren ürün yok. Güçlüklere Raðmen Baþarýlý Ürünler(sað alt bölüm) pazar paylarý dünya ortalamasýnýn altýnda artmasýna, yani pazar paylarý küçülmesine raðmen incelenen ülkenin baþarýlý olduðu ihraç ürünlerini gösteriyor. Bir baþka deyiþle sað alt bölümdeki ürün gruplarýnýn ihracatçýlarý söz konusu dönemde dünya çapýnda azalan talebe karþýn pazar paylarýný artýrmayý baþarmýþlar. Bu tür ürünlerin ihracatýný daha da artýrabilmek için ihracatçýlarý niþ pazarlama stratejileri kullanarak baþarýlý ticaret performanslarýný pazardaki toplam gerilemeden soyutlamalýlar. 21