SOSYAL B L MLERDE TEMEL KAVRAMLAR

Transkript

1 T.C. ANADOLU ÜN VERS TES YAYINI NO: 2616 AÇIKÖ RET M FAKÜLTES YAYINI NO: 1584 SOSYAL B L MLERDE TEMEL KAVRAMLAR Yazarlar Prof.Dr. Ali ERGUR (Ünite 1) Prof.Dr. Veysel BOZKURT (Ünite 2) Prof.Dr. Yasin AKTAY (Ünite 3) Doç.Dr. Aksu BORA (Ünite 4) Prof.Dr. Tanel DEM REL (Ünite 5) Prof.Dr. Sibel KALAYCIO LU (Ünite 6) Doç.Dr. Hakan ERGÜL (Ünite 7) Yrd.Doç.Dr. Emre GÖKALP (Ünite 7) Prof.Dr. Ümit TATLICAN (Ünite 8) Editör Yrd.Doç.Dr. Emre GÖKALP ANADOLU ÜN VERS TES

2 Bu kitab n bas m, yay m ve sat fl haklar Anadolu Üniversitesine aittir. Uzaktan Ö retim tekni ine uygun olarak haz rlanan bu kitab n bütün haklar sakl d r. lgili kurulufltan izin almadan kitab n tümü ya da bölümleri mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik kay t veya baflka flekillerde ço alt lamaz, bas lamaz ve da t lamaz. Copyright 2012 by Anadolu University All rights reserved No part of this book may be reproduced or stored in a retrieval system, or transmitted in any form or by any means mechanical, electronic, photocopy, magnetic tape or otherwise, without permission in writing from the University. UZAKTAN Ö RET M TASARIM B R M Genel Koordinatör Doç.Dr. Müjgan Bozkaya Genel Koordinatör Yard mc s Arfl.Gör.Dr. rem Erdem Ayd n Ö retim Tasar mc s Doç.Dr. T. Volkan Yüzer Grafik Tasar m Yönetmenleri Prof. Tevfik Fikret Uçar Ö r.gör. Cemalettin Y ld z Ö r.gör. Nilgün Salur Dil Yaz m Dan flman Funda Gürbüz Grafiker Hilal Küçükda aflan Kitap Koordinasyon Birimi Uzm. Nermin Özgür Kapak Düzeni Prof. Tevfik Fikret Uçar Ö r.gör. Cemalettin Y ld z Dizgi Aç kö retim Fakültesi Dizgi Ekibi Sosyal Bilimlerde Temel Kavramlar ISBN Bask Bu kitap ANADOLU ÜN VERS TES Web-Ofset Tesislerinde adet bas lm flt r. ESK fieh R, Haziran 2012

3 çindekiler iii çindekiler Önsöz... viii Kültür... 2 KÜLTÜRÜN ÖNEM... 3 SOSYAL B L MLERDE KÜLTÜR... 5 Kültür Kavram n n Kökeni... 5 Antropolojik Yaklafl mlar... 5 Evrimci ve Tarihselci Yaklafl mlar... 5 fllevselci ve Yap salc Yaklafl mlar... 6 Sosyolojik Yaklafl m... 6 KÜLTÜR VE DEOLOJ... 8 KÜLTÜR VE GELENEK... 9 KÜLTÜR VE B LG L fik S S MGELER N KAYNA I OLARAK KÜLTÜR SANAT VE TOPLUM KÜRESELLEfiME VE KÜLTÜR Özet Kendimizi S nayal m Okuma Parças Kendimizi S nayal m Yan t Anahtar S ra Sizde Yan t Anahtar Yararlan lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar Ekonomi G R fi EKONOM K DÜZEN N SOSYOLOJ K ANAL Z Fonksiyonalist Perspektif Mallar n ve Hizmetlerin Da t m Gücün ve Zenginli in Üretimi Yenilik Çat flma Kuram Sembolik Etkileflim Yaklafl m ENDÜSTR TOPLUMUNDA fi N ÖRGÜTLENMES Bilimsel Yönetim Anlay fl ve nsan liflkileri Okulu Fordizm: Kitle Üretimi Fordizmin Krizi POST-ENDÜSTR YEL ÇA DA fi N ÖRGÜTLENMES Standartlaflman n Sonu flin Yeniden Örgütlenmesi: Esnek ya da Yal n Üretim Post-endüstriyel Ça n flleri ve Örgütleri Üçüncü Sektör ÇALIfiMANIN GELECE Özet Kendimizi S nayal m Okuma Parças Kendimizi S nayal m Yan t Anahtar ÜN TE 2. ÜN TE

4 iv çindekiler S ra Sizde Yan t Anahtar Yararlan lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar ÜN TE 4. ÜN TE Din D N NED R? Dinin Sosyolojik Tan m Kutsal ve Din D fl Cemaat Veya Tek Bir Ahlaki Toplulukta Birlefltiren nançlar Bütünlü ü D N VE TOPLUM L fik S Dinin Di er Toplumsal Kurumlarla liflkisi Din ve Siyaset liflkisi Din ve Aile liflkisi Din ve Ekonomi liflkisi Din ve E itim liflkisi D N SOSYOLOJ S Din Sosyolojisinin Ortaya Ç k fl Dinin Kökenine Dair Sosyolojik Yaklafl mlar Din Sosyolojisi ve Dinî Sosyoloji Fark Dinin Sosyolojik ncelemesi: Metodoloji Tart flmas Bir Sosyal Aktör Olarak Din ve Dinî nançlar KLAS K SOSYOLOJ TEOR LER NDE D N Auguste Comte: Bir Hurafe Olarak Dinden Evrensel Bilim Dinine Karl Marx: Bir Yanl fl Bilinç ve Kalpsiz Bir Dünyan n Kalbi Olarak Din.. 70 Émile Durkheim: Toplumsal Yap flt r c Olarak Din Max Weber: Anlaml Sosyal Eylem ve Motivasyon Olarak Din Özet Kendimizi S nayal m Okuma Parças Kendimizi S nayal m Yan t Anahtar S ra Sizde Yan t Anahtar Yararlan lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar Aile, Ataerkillik ve Toplumsal Cinsiyet G R fi A LE Aileye Farkl Yaklafl mlar Farkl Aile Biçimleri Toplumsal De iflim ve Aile TOPLUMSAL C NS YET Toplumsallaflma Sürecinde Cinsiyetin nflas Medyan n Toplumsal Cinsiyetin nflas ndaki Rolü Cinsiyet Özellikleri Cinsiyet Özelliklerinin Kültürel nflas Cinsiyet Kal plar Cinsiyet Kal plar n n Yeniden Üretilmesi ve De iflmesi Medyan n Cinsiyet Kal plar n n Yeniden Üretiminde ve De iflimindeki Rolü Cinsiyete Dayal fl Bölümü Delikli Tafl Yerde, Gelinlik K z Evde Kalmaz- Geleneksel Deyim... 92

5 çindekiler v ATAERK (PATR ARKA) Bireysel Yaflamlardan Toplumsal Örgütlenmeye Ataerkillik le Modernlik Aras ndaki liflki TOPLUMSAL C NS YET ROLLER VE Efi TS ZL K Eflitlik Fikrinin Geliflmesi Cinsiyet Eflitli i Ne Demektir? Cinsiyet Rolleri ve Cinsiyet Eflitsizli i C NS YETE DAYALI AYRIMCILIK Kad nlara Karfl Her Türlü Ayr mc l n Önlenmesi Uluslararas Sözleflmesi (CEDAW) Cinsel Yönelim ve Cinsel Yönelim Ayr mc l Kad na Yönelik fiiddet Özet Kendimizi S nayal m Yaflam n çinden Kendimizi S nayal m Yan t Anahtar S ra Sizde Yan t Anahtar Yararlan lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar Siyaset S YASET NED R? S YASET B L M N N TEMEL KAVRAMLARI ktidar, Devlet, Egemenlik, Meflruiyet Ulus-Devlet ve Küreselleflme S YASAL DEOLOJ LER deoloji Kavram Liberalizm Sosyalizm Muhafazakârl k Milliyetçilik Sosyal Demokrasi Faflizm Feminizm Çevrecilik DEMOKRAT K REJ MLERDE S YASAL KURUMLAR (DEVLET N ÖRGÜTLENMES ), DEVLET-TOPLUM L fik LER VE S YASAL HAYAT Demokrasi Nedir? Seçimler ve Yasama Organ Yürütme Organ ve Bürokrasi Siyasi Partiler ve Parti Sistemleri Bask Gruplar ve Sivil Toplum Kurulufllar Kamuoyu ve Medya Özet Kendimizi S nayal m Okuma Parças Kendimizi S nayal m Yan t Anahtar S ra Sizde Yan t Anahtar Yararlan lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar ÜN TE

6 vi çindekiler 6. ÜN TE 7. ÜN TE Toplumsal Tabakalaflma ve Eflitsizlik G R fi VE KAVRAMSAL ÇERÇEVE TAR H Ç NDE TABAKALAfiMA Kölelik Sistemi Kast Sistemi Feodalitede Görülen Toprak Mülkiyetine Dayal Sistem Sosyal S n flar TOPLUMSAL TABAKALAfiMA KURAMLARI Karl Marx Max Weber Sosyal S n f Sosyal Statü Politik Parti Yap sal- fllevselci Okul-T. Parsons, K. Davis ve W.E. Moore E. O. Wright Toplumsal Hareketlilik TOPLUMSAL Efi TS ZL K VE TABAKALAfiMADA YEN TARTIfiMALAR VE KURAMLAR Sosyal S n f, Etnik Köken ve Toplumsal Cinsiyet Kimlikleri Aras ndaki Kesiflme Modeli Toplumsal Tabakalaflman n Yeni Aktörü: Orta S n f Kültürel Dönüfl Tart flmalar ve Toplumsal Eflitsizlik Pierre Bourdieu ve Yaflam Tarz Toplumsal Tabakalaflma ve Yoksulluk Yeni Yoksulluk ve Tüketimden D fllanm fll k Özet Kendimizi S nayal m Okuma Parças S ra Sizde Yan t Anahtar Kendimizi S nayal m Yan t Anahtar Yararlan lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar Medya G R fi: ÖNEML B R TOPLUMSAL KURUM OLARAK MEDYA Medya Nedir? Medya y Nas l Ele Alabiliriz? MEDYA ARAfiTIRMALARININ TAR HÇES VE LK KURAMSAL YAKLAfiIMLAR MEDYA YA ÇA DAfi ELEfiT REL YAKLAfiIMLAR Frankfurt Okulu Medya, ktidar, deoloji Britanya Kültürel Çal flmalar Okulu Feminist Yaklafl mlar Post-Modern Yaklafl m MEDYA NIN EKONOM -POL T VE EKONOM -POL T K YAKLAfiIM(LAR) letiflimin Yeni S n rlar : Dijital Uçurumlar, Bölünmeler ÇA DAfi KÜRESELLEfiME SÜREC NDE MEDYA VE A TOPLUMU TARTIfiMALARI

7 çindekiler vii A Toplumu Kavram Kitle letifliminden A Toplumuna Etkileflimli Medya Yak nsama Kültürü Sosyal A lar, Sanal Cemaatler Özet Kendimizi S nayal m Okuma Parças Kendimizi S nayal m Yan t Anahtar S ra Sizde Yan t Anahtar Yararlan lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar Toplum TOPLUM NED R? TOPLUM FELSEFELER Toplumsal Sözleflme Teorileri ve Toplum Muhafazakâr Tepki ve Toplum Sosyolojik Toplum Teorisinin Temelleri: Saint-Simon, Comte ve Spencer Bir Organizma Olarak Toplum: Spencer KLAS K DÖNEM TOPLUM TEOR LER : MARX, DURKHE M, WEBER VE S MMEL Karl Marx Émile Durkheim Max Weber Georg Simmel MODERN DÖNEM TOPLUM TEOR LER Yap salc l k fllevselcilik Erken Dönem fllevselcilik Yap sal- fllevselcilik Çat flma Teorisi fllevselcilerin ve Çat flmac lar n Toplum Anlay fllar M KRO VEYA B REYSEL ETK LEfi M TEMELL TOPLUM ANLAYIfiLARI Özet Kendimizi S nayal m Okuma Parças Kendimizi S nayal m Yan t Anahtar S ra Sizde Yan t Anahtar Yararlan lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar ÜN TE

8 viii Önsöz Önsöz Sosyal Bilimlerde Temel Kavramlar kitab uzaktan e itim yoluyla ön lisans ve lisans düzeyinde Felsefe baflta olmak üzere sosyal bilimler alan nda e itim alan sizlere yönelik olarak haz rlanm flt r. Kitab n temel amac kültür, ekonomi, din, aile, siyaset, medya gibi temel toplumsal kurumlar temel alarak sosyal bilimlerdeki temel kavramlar -farkl yaklafl mlar ve tart flmalar ekseninde- sizlere tan tmakt r. Kitab n birinci ünitesinde Kültürün insan-do a iliflkisi ba lam ndaki yeri ve kültürün gündelik yaflamdaki çeflitli görünümleri ele al nm flt r. Uygarl k, gelenek, ideoloji ve sanat kavramlar n n da tart fl ld bu ünitede ayr ca kültür ve küreselleflme iliflkisi de de erlendirilmifltir. Ekonomik düzenin farkl yönlerine odaklanan ikinci ünitede taylorizm, fordizm, post endürstriyel ça da iflin örgütlenmesi konular yla birlikte çal flman n gelece i tart fl lm flt r. Din olgusunun sosyolojik boyutunun ele al nd üçüncü ünitede inanç, kutsal, dind fl, sekülarizm ve teokrasi gibi kavramlar eflli inde din ve toplum iliflkisi farkl yaklafl mlar çerçevesinde ele al nm flt r. Aile, ataerkillik ve toplumsal cinsiyet üzerine olan dördüncü ünitede aile kurumuna iliflkin farkl yaklafl mlarla birlikte ataerkillik, toplumsal cinsiyet, cinsiyet kal plar, cinsiyet eflitli i ve cinsiyete dayal ayr mc l k kavramlar tart fl lm flt r. Siyaset üzerine yo unlaflan beflinci ünitede siyaset bilimi disiplininin temel kavramlar n tan mlanm fl, demokratik rejimlerde siyasal kurumlar n iflleyifl mekanizmalar hakk nda temel bilgiler verilmifltir. Ayr ca ideoloji kavram ile birlikte liberalizm, sosyalizm, muhafazakarl k, sosyal demokrasi, milliyetçilik, faflizm vb. belli bafll siyasal ideolojiler tart fl lm flt r. Alt nc ünitede toplumsal tabakalaflma ve eflitsizlik olgular masaya yat r lm flt r. Tarihsel süreçte toplumsal tabakalama ve eflitsizli in de iflen biçimleri kölelik, sosyal s n f, statü, toplumsal hareketlilik, yeni orta s n f ve yoksulluk gibi kavramlarla birlikte tart fl lm flt r. Medya n n ele al nd - yedinci bölümde hem medya-ideoloji-iktidar iliflkisi hem de medya n n ekonomi-politi i çeflitli yaklafl mlar do rultunda ele al nm flt r. Küreselleflme sürecinde a toplumu tart flmalar yla birlikte baflta internet olmak üzere yeni medya ve sosyal paylafl m a lar ve sanal cemaatler de erlendirilmifltir. Sekizinci ve son bölümde ise farkl toplum felsefelerinin, klasik ve modern toplum teorilerinin toplum anlay fllar ile bireyin do as ve toplum aras ndaki iliflki konusundaki görüflleri aç klanm flt r. Sosyal Bilimlerde Temel Kavramlar kitab bir çok kiflinin fevkalade önemli katk s yla haz rlanm flt r. Türkiye deki sosyal bilim literatürüne, özellikle de sosyoloji literatürüne önemli bir katk oluflturan bu kitap, öncelikle, her biri kendi alan nda çok sayg n olan de erli yazarlar m z n eseridir. Ünite s ras yla Prof.Dr. Ali Ergur (Galatasaray Üniversitesi-Sosyoloji Bölümü), Prof.Dr. Veysel Bozkurt ( stanbul Üniversitesi- ktisat Fakültesi), Prof.Dr. Yasin Aktay (Selçuk Üniversitesi-Sosyoloji Bölümü, Stratejik Düflünce Enstitüsü), Doç.Dr. Aksu Bora (Hacettepe Üniversitesi- letiflim Fakültesi), Prof.Dr. Tanel Demirel (Çankaya Üniversitesi-Siyaset Bilimi

9 Önsöz ix ve Uluslararas liflkiler Bölümü), Prof.Dr. Sibel Kalayc o lu (Orta Do u Teknik Üniversitesi-Sosyoloji Bölümü), Doç.Dr. Hakan Ergül (Hacettepe Üniversitesi- letiflim Fakültesi) ve Prof.Dr. Ümit Tatl can a (Adnan Menderes Üniversitesi Sosyoloji Bölümü) çok de erli emekleri ve bu kitab n bir parças olduklar için ne kadar teflekkür etsem azd r. Kitab n tasar m n gerçeklefltiren ö retim tasar mc s Doç.Dr. T. Volkan Yüzer, metindeki dil ve yaz m hatalar n düzelten Funda Gürbüz ve kitab n dizgi ve bas m ifllerindeki emeklerinden dolay baflta Mehmet Emin Yüksel ve Ufuk Önce olmak üzere A.Ö.F. dizgi birimi çal flanlar na da çok teflekkür ederim. Editör Yrd.Doç.Dr. Emre GÖKALP

10 1SOSYAL B L MLERDE TEMEL KAVRAMLAR Amaçlar m z Bu üniteyi tamamlad ktan sonra; Kültürün insan-do a iliflkisi ba lam ndaki yerini tan mlayabilecek, Kültür kavram n n anlam üzerine çok boyutlu bir bak fla sahip olabilecek, Kültürün bilgiyle iliflkisini toplumsal ba lamda aç klayabilecek, Kültürün gündelik yaflamdaki çeflitli görünümleri hakk nda bilgi edinebileceksiniz. Anahtar Kavramlar Kültür Uygarl k deoloji Simge Bilgi Sanat Gelenek Küreselleflme çindekiler Sosyal Bilimlerde Temel Kavramlar Kültür KÜLTÜRÜN ÖNEM SOSYAL B L MLERDE KÜLTÜR KÜLTÜR VE DEOLOJ KÜLTÜR VE GELENEK KÜLTÜR VE B LG L fik S S MGELER N KAYNA I OLARAK KÜLTÜR SANAT VE TOPLUM KÜRESELLEfiME VE KÜLTÜR

11 Kültür KÜLTÜRÜN ÖNEM nsana dair özellikleri di er canl türlerinin özellikleriyle k yaslamak ve insan n ayr cal n tan mlamak belirli ölçütler aç s ndan mümkündür. Örne in, insan n yegâne kültür üreticisi varl k oldu u söylenebilir çünkü insan kendi varl üzerine düflünebilme yetisine sahip bir canl d r. K saca kültür bu flekilde bir düflünme yetisinin sonucunda ortaya ç kan bir simge üretme etkinli idir. Uygarl k da insan n kültür üretme becerisinin sonucunda ortaya ç kan bir durumdur. Türkçe de uygarl k sözcü ü Avrupa dillerinin birço unda civilisation sözcü ü ile karfl lan r. Bu sözcük ise Latince de kent anlam na gelen civitas sözcü ünden türemifltir. Ayn anlam benzerli i Arapça Medeniyet ve Medine (kent) sözcükleri aras nda da vard r. Öyleyse insan n yaflam biçiminin belli bir süreklilik, örgütlülük ve karmafl kl k arz etti i durum olan uygarl n öncelikle ve belirleyici olarak kent tipi bir yerleflmenin ortaya ç k fl yla yak ndan iliflkisi oldu u söylenebilir. Kent yaln zca ortak bir yaflam alan olman n ötesinde, ortak bir ruh SIRA hâlinin S ZDEde temsilcisidir çünkü kent yaflam belirli bir yerde sabit kalmay gerektiren üretim iliflkilerine ba l d r. Düzenli tar m, istikrarl ticaret ve daha ileriki aflamalarda sanayi, kentin varl k nedeni olmufltur. nsan türünün tarihinde bir dönüm noktas olan yaz - DÜfiÜNEL M n n icad da bu fleklide örgütlü hâle gelen toplum yaflam n n kavramlar yoluyla kendini ifade etmeye ihtiyaç duymas yla ilgilidir. SORU Kent yaln zca ortak bir yaflam alan olman n ötesinde, ortak bir ruh hâlinin D KKAT de temsilcisidir; çünkü kent yaflam belirli bir yerde sabit kalmay gerektiren üretim iliflkilerine ba l d r. DÜfiÜNEL M SORU D KKAT Yak n zamana kadar insan di er türlerden ay ran en temel özelli in zekâ oldu- u düflünülmüfl ancak di er canl türlerinde de zekân n varl na dair bulgulara rastlanmas yla bu kan yavafl yavafl terk edilmektedir. Ancak AMAÇLARIMIZ zekân n varl sonucunda ö renme, aktarma ve bilgi birikimi gibi özellikler yaln zca insan AMAÇLARIMIZ türünde mevcuttur. Kültürü oluflturan bilgi ve ürünler, soyutlamalar arac l yla (resim, dil, müzik, yaz ) insanl k belle ine aktar l rlar. Kültür bir toplumda K bütünleflmeyi T A P sa layan en temel unsur olarak kabul edilebilir. K T A P Kültürün oluflumunda insan n kendi varl n n fark nda olmas ve kendisini düflünen bir varl k olarak tasavvur etmesi etkilidir. Kendi varl TELEV ZYON üzerine düflünebilme yetisi her ne kadar modern öncesi ça larda bilinen bir olgu olsa da Ayd n- TELEV ZYON lanma Ça n n temel düflünsel unsuru olarak kabul edilmifltir. Di er bir deyiflle NTERNET NTERNET

12 4 Sosyal Bilimlerde Temel Kavramlar Ayd nlanma Ça : Orta Ça da dinsel dogmalar n egemen oldu u feodal toplum düzeninde cemaat içinde kul konumunda olan insan, do as nda özgürlük olan ve kendi bafl na var olma hakk na sahip bir varl k olarak kavramsallaflt ran felsefi yaklafl m. Tanr kelâm n n sorgulanamaz merkezîli ine karfl, yanl fllanabilir insan akl n n üstünlü ünü ilan ederek 1789 Frans z Devrimi nin düflünsel temellerini haz rlayan düflünce ba lam. DÜfiÜNEL M SORU D KKAT Ayd nlanma Ça ve Rönesans tan itibaren insan, sadece Tanr n n iradesine göre flekillenmifl bir varl k de il, kendi iradesiyle kendi kaderini oluflturabilme gücü olan düflünsel bir birim olarak tasavvur edilmifltir. Descartes in ünlü ifadesiyle düflünüyorum öyleyse var m (cogito ergo sum) insan n düflünen bir varl k oldu unu ortaya koymaktad r. Her insan içerisine do du u evreni ve kendi var oluflunu aç klayabilmek ister. Her toplum kendi örgütlenme biçimi cinsinden bir inanç sistemi gelifltirir. Bu inanç sistemi insan n temel varolufl sorular na tatmin edici yan tlar vermek zorundad r. nsan n bu sorular na tatmin edici yan tlar en baflar l flekilde vermeyi baflaran inanç sistemi kurumsallafl r. Do ay dönüfltürme ve oradan anlamlar biriktirme etkinli i olan kültür, bu bak mdan önce inançlar üzerine kuruludur. Kültürün temelini oluflturan inanç düzlemi, tek bafl na bir toplum düzeni oluflturmak için fazla soyut bir anlat d r. Köklerini inançlardan alan de erler inançlar somutlaflt rma e iliminin bir sonucudur. Toplumsal iliflkinin devam n sa layacak olan gelenek ve göreneklere dönüflecek olan de erler, ortak kurucu unsurlar olarak kabul edilir. De erler sadece kalan ve de iflmeyen unsurlar de il, de iflmeye dair olanlar SIRA da S ZDE harekete geçirirler. De erler kültürün önemli tafl y c lar olmakla birlikte, toplumsal düzeni tam anlam yla kurmak için gerekli olan dayatma gücünden yoksundurlar. Toplumsal düzen ancak kurumsallaflm fl kurallarla ayakta durabilir. De erler ve gelenekler tek DÜfiÜNEL M bafllar na bask unsuru olamayacaklar ndan dolay, bir bask unsuru olan normlar mevcuttur. Norm, SORUen basit anlam yla yapt r m olan toplumsal kurald r. Norm yapt r m D KKAT olan toplumsal kurald r. nsan için do a bir simge üretme kayna d r. Bu üretimlerin birço u maddi koflullar n somut SIRA anlamda S ZDE de iflikli e u rat lmas yla olur. Ça dafl toplumlarda nere- deyse nesnelere indirgenmifl olan teknoloji kavram, asl nda, araç gereçten ziyade, AMAÇLARIMIZ onlar ortaya ç karan bilgi, alg, tasavvur, üretim, de erler ba lam n n tamam d r. DÜfiÜNEL M AMAÇLARIMIZ DÜfiÜNEL M Öyleyse kültürün bileflenlerinden biri olan teknoloji ça n ruhunu, toplumsal iliflkilerini ve bunlara hakim olan iktidar yap lar na iliflkin kabulleri de beraberinde K SORU T A P getirir. K SORU T A P D KKAT TELEV ZYON Ça dafl toplumlarda D KKAT neredeyse nesnelere indirgenmifl olan teknoloji kavram, asl nda, araç gereçten TELEV ZYON ziyade, onlar ortaya ç karan bilgi, alg, tasavvur, üretim, de erler ba lam - n n tamam d r. Kültürün bileflenlerinden bir di eri de simgelerdir. Kültür sonucunda ortaya NTERNET NTERNET AMAÇLARIMIZ ç kan üretimler, onlara dair söylem, fikir, de er ve yarg lar n soyut temsillere AMAÇLARIMIZ dönüflerek her bir somut üretimin kendisi yerine, onun yerine geçen daha evrensel ve dolayl göndermeleri hâline gelirler. flte bu soyut temsillere simge ad K T A P verilir. K T A P Simgeler belirli bir çeflitlilik ve de iflme arz etseler de ortak yaflam sürdürmek için baz simgelerin genel nitelikte olmas gerekir. Örne in$ dil, kültürün belli toplumsal düzeyde TELEV ZYON varl n koruyabilmesi için vazgeçilmez önemde bir simge sistem- TELEV ZYON dir. Kendinde anlam olmayan ses birimlerine, toplumsal olarak üzerinde uzlafl lm fl anlamlar atfedilmesi, en yayg n simge sistemi olan dili ortaya ç karm flt r. Sonuç olarak kültür, insan etkinlikleri içinde kendine özgü dinamikleri olan ayr cal kl bir aland r. Bu ayr cal n kökeninde insan n kendini sorgulayabilme NTERNET NTERNET yeti-

13 1. Ünite - Kültür 5 si yatar. Kültür toplumsal iliflkiler sistemi ve örgütlenme biçiminin hem kurucusu hem de yans mas d r. Kent yaflam n n kültürle olan iliflkisi nedir? SOSYAL B L MLERDE KÜLTÜR Kültür Kavram n n Kökeni DÜfiÜNEL M DÜfiÜNEL M Latince Colere fiilinden türemifl olan kültür terimi, 18.yy a kadar SORU genellikle tar msal etkinliklerde topra slah etme ve ürün yetifltirme gibi anlamlarda kullan lm fl- SORU t r. Fakat 18.yy.dan itibaren, Ayd nlanma düflüncesiyle birlikte kültür terimi toplumsal de er ve davran fl biçimlerini ifade eden toplumsal bir anlam kazanm flt r. D KKAT D KKAT Bir di er ifadeyle, Ayd nlanma Dönemi nde kültür terimi, tar msal etkinlikler için kullan ld anlam n n yan s ra, insan zihninin etkin olarak gelifltirilmesi anlam - n da kazanm flt r. Ayd nlanma Dönemi nde antropolojinin de geliflmesiyle kültür belirli bir halk n AMAÇLARIMIZ bütün yaflam biçimi anlam nda yayg n olarak kullan lmaya bafllam flt r. Williams a AMAÇLARIMIZ (2005: 90) referansla kültür olgusunun üç anlam katman oldu unu belirtebiliriz: i- Genel bir entelektüel, tinsel ve estetik geliflim süreci (uygarl k K medeniyet T A P anlam nda); ii- Entelektüel ve sanatsal ve etkinlik pratikleri (yüksek kültür anlam nda) ve K T A P iii- Bir grubun ya da bir dönemin yaflam biçimi olarak kültür. 1 TELEV ZYON Antropolojik Yaklafl mlar Kültür, farkl antropoloji geleneklerinde farkl flekillerde ele al nm flt r. Fakat birçok antropolog kültürün, insanlar n ö rendiklerinin ve eylemlerinin niteli iyle ilgili oldu una dair hemfikirdir. nsan türünü di er canl türlerinden NTERNET ay ran dünyay kavramsallaflt rma ve bunu simgeler arac l yla anlatabilme yetene i en eflsiz niteli idir. TELEV ZYON NTERNET Evrimci ve Tarihselci Yaklafl mlar Evrimcili in ilk ve en önemli temsilcilerinde olan Edward B. Tylor ( ) ayn zamanda antropolojinin konusunun kültür oldu unu belirten ilk bilim insan d r. Tylor, kültürel olanla biyolojik olan aras ndaki ayr ma vurgu yapm flt r. Tylor a göre kültür Bir dönemin ya da bir toplumsal grubun yaflam biçimi olarak tan mlan r ve yaln zca insanl k kültüre sahiptir. Bu tan m, kültür kavram n, insanlar n gündelik toplumsal yaflamlar n n tamam n kapsayacak flekilde geniflletir. Her bir kültürün ayr ayr incelenmesi gerekti ini çünkü her kültürün kendine özgü ve ayr bir tarihi oldu u görüflü Franz Boas ( ) taraf ndan kültürel görecelilik yaklafl m yla ele al nmaktad r. Bu görüfle göre her kültür kendi tarihinin ürünüyse ve var oldu u ba lam içerisinde inceleniyorsa insan kültürlerini daha ilkel ya da daha uygar olarak nitelemek veya kültürler aras nda karfl laflt rma yapmak sorunlu bir analizdir. Taylor a göre kültür insan yeteneklerinin birikimi iken Boas a göre kültür, bir toplulu un toplumsal davran fllar n n bütün ifadelerini, bireylerin içinde yaflad klar grubun al flkanl klar ndan etkilenen tepkilerini ve bu al flkanl klar n belirledi i insan etkinliklerini kapsar. Boas, bu noktada bize kültürel gözlük benzetmesini önerir. Bu gözlük, içinde yaflad m z dünyay alg lamam z ve toplumsal yaflamlar m z anlam n yorumlamam z sa lar.

14 6 Sosyal Bilimlerde Temel Kavramlar Kültürel görecelili in bir ad m sonras ise etnik-merkezcilik elefltirisidir. Etnik-merkezcilik, bireyin di er kültürleri yorumlarken kendi kültürünü dikkate almas, yüceltmesi ve di erlerini afla lamas d r. Bu ba lamda, etnik-merkezcilik bünyesinde rkç l da bar nd rd için, kültürel görecelili i, yani baflka kültürleri kiflinin kendi kültürünün de il, o kültürün ba lam içinde görmesini savunmak önemlidir. Resim 1.1 fllevselci ve Yap salc Yaklafl mlar Antropolojik yaklafl mda ifllevsel yaklafl m n en önemli temsilcisi olan Bronislav Malinowski ye ( ) göre her biyolojik ihtiyaç, bir kültürel sisteme yol açmakta, gereksinimleri karfl layan kültürel uygulamalar ise yeni kültürel ihtiyaçlar üretmektedir. Toplumlar bu gereksinimleri karfl lamak için din, sanat, hukuk, aile ve akrabal k gibi kurumlar gelifltirmifltir. Yap salc -ifllevselci ekolün kurucusu olan Radcliffe-Brown ( ) din, sanat, hukuk gibi kurumlar n bir kültürün anlafl lmas nda merkezî rol oynad klar n kabul ediyordu. Fakat Malinowski nin tersine, kültürel ifllevler, bireysel ihtiyaçlar n karfl lanmas de il, toplumsal yap n n sürdürülmesiydi. Farkl bir deyiflle, Brown, bir toplumun her gelenek ve inanc n n, dolay s yla kültürün, o toplumun yap s n sürdürmeye dönük belirli bir ifllevi oldu una inan r. Toplumun varl n sürdürmesi buna ba l d r. Genel olarak yap salc lara göre ise kültür, temelde yatan bir düflünce kal b n n ürünüdür. Her bir kültür, kendi fiziksel ve toplumsal çevresi taraf ndan oldu u kadar tarih taraf ndan da biçimlenir. Bir yap salc olarak Lévi-Strauss ( ) kültürü insan zihninin simgesel ifadeleri olarak görür. Bu tikel kültürler için oldu u kadar genel kültür kavram için de geçerlidir. Claude Lévi-Strauss: Yap salc antropoloji yaklafl m n n kurucular ndan Frans z düflünür. Kültürler aras nda hiyerarflik bir s ralama yap lamayaca n, kültür olgular n n kendi anlam ba lamlar nda de erlendirilmeleri gerekti ini ileri süren Lévi-Staruss, bu do rulutuda birçok araflt rma yapm fl, ça dafl sosyolojiye de önemli katk larda bulunmufltur. Sosyolojik Yaklafl m Antropolojinin kültür terimini temel konu edinmesinin yan s ra sosyoloji de toplumun bir bilefleni olarak inceler. Sosyolojide kültür, bir toplumun e itim, sanat, teknoloji, hukuk, siyaset gibi temel alanlar nda maddi ve maddi olmayan tüm birikimlerini kapsar. Bu bak mdan birey, topluma ait olup kültüre sahiptir. Sosyolojik düflünce tarihinde kültür, farkl kuramsal bak fl aç lar taraf ndan bütünlefltirici ögelerle çat flmac ögelerin kayna olarak ele al nm flt r. Bu bak fl aç s na göre, kültür toplumsal ögelerin birbirleriyle olan iliflkilerinde, ortak de erler çerçevesinde ortak bilinci ifade eden, düzen ve süreklili i sa layan

15 1. Ünite - Kültür bir kavram olarak bütünlefltirici bir role sahiptir. Bu konuda, özellikle yap salc ve ifllevselci yaklafl mlar, kültürün, toplumsal uzlaflma ve toplumsal bütünlük sa lamada büyük önem tafl d n vurgularlar. Yap salc yaklafl m n kültüre iliflkin kuramsal çerçevesinin temeli yap sal dilbilim ile göstergebilimsel alandaki çal flmalard r. Yap salc l kta kültürle dil birbirine benzeyen kavramlar olarak ele al n r. Yap salc yaklafl mda as l odak, bireysel insan bilinci de il, kültür sisteminin rolü ve kültür sistemi çal flmalar d r. Bu anlamda, kültürün, t pk dil gibi bütünlükçü bak fl aç s ndan okunmas bu yaklafl mla mümkündür. Farkl bir deyiflle yap salc yaklafl m, kültürün dilde yaflad, geliflti- i ve birikti ini, dilin de kültürün hazinesi ve bilincini oluflturdu una vurgu yapar. Dramaturjik yaklafl msa, toplumsal eylemi oyun metaforu üzerinden anlat r. Toplumsal hayat, sahnelenen bir dramaya benzeterek bireyleri bu oyunu sergileyen aktörler olarak ele al r. Bu yaklafl m, oyunun gerçekleflmesinde bir arada tutucu motifler üzerine e ilir. Kültürün çat flmac ögelerin kayna olarak en net hâli Marksist yaklafl mdad r. Buna göre kültürün, yönetici s n f n görüfllerini yans tan, onu meflrulaflt r p onun ç karlar na hizmet eden bir ifllevi bulunmaktad r. Hegemonya ve ideoloji kavramlar çerçevesinde ele al nan kültür kavram, toplumsal eflitsizlikleri, s n f çat flmalar n ve bask n s n f n meflrulu unu yeniden üreten bir unsur olarak ele al nm flt r. Bu yaklafl mlardan biri olan Frankfurt Okulu kültürü bir mücadele alan olarak çözümler te Frankfurt ta kurulan ve bir grup genç filozofu bir araya getiren Sosyal Araflt rmalar Enstitüsü (Institut für Sozialforschung), zaman içinde önemli bir düflünce okulu hâline gelmesiyle k saca Frankfurt okulu olarak an lm flt r. Bafllang çta Marksist düflünceye elefltirel bir tav rla yeni bir yön varmeyi amaçlayan Frankfurt Okulu düflünürleri, Nasyonal Sosyalizm in Almanya da iktidar ele geçirmesiyle birlikte sürgüne gitmek zorunda kalm fllar ve ço u ABD deki gözlemlerinden yola ç karak, kitle kültürü, kültür endüstrisi, propaganda, otoriter kiflilik gibi olgular üzerinde, kültür temelli araflt rmalar yapm fllard r. Kitle kültürü elefltirisi yapan okul, kültür endüstrisi kavram n gelifltirmifltir. Buna göre, kültür endüstrisi standartlaflm fl ürünler sunarak, izleyicilerin alg s nda gerilemeye neden olur ve toplumsal eflitsizliklerin yeniden üretir. E lence ürünü üretimi ve da t m yapan medya ve e lence flirketleri kültür endüstrilerine girmektedir. (Adorno 2006: ). Benzer bir bak fl aç s yla Birmingham Kültürel Çal flmalar Okulu, kültürü, iktidar n ve direniflin iflledi i bir alan olarak ele al r. Okul, kitle iletiflim araçlar ve medyayla sarmalanan kültürü, kültürel ürünlerin tüketilmesi yoluyla çat flmay yeniden üreten bir endüstri olarak ele al r. Birmingham Üniversitesi nde 1964 y l nda Ça dafl Kültürel Çal flmalar Merkezi (ÇKÇM) olarak kuruldu u için Birmingham Okulu ya da Britanya kültürel çal flmalar okulu olarak da an lan okul, ça dafl kültürel kuram içindeki önemli okullardan biridir. Geniflletilmifl bir kültür kavram n yaflama geçiren Birmingham Okulu hem yüksek kültür-afla kültür ayr m na hem de herhangi bir kültürel tabakalaflmaya karfl gelerek böylesi yaklafl mlardan önemli bir kopufl gerçeklefltirmifltir. Birmingham Okulu ayr ca kültürü birlefltirici bir sistem ya da paylafl lan de erler bütünü olarak de il, aksine bir mücadele ve çat flma alan olarak tarif etmifltir. Toplumsal tabakalaflma ve s n f çat flmas n dinamiklerinden olan yüksek kültür ve popüler kültür ayr m, kültürel etkinliklerin toplumsal kimlikler üzerindeki yans mas ndan, ana ak m kültürün d fl nda kalarak alt-kültürlerin ortaya ç kmas na kadar bir çat flma ortam yaratmaktad r. Yüksek kültür, bir dizi entelektüel ve sanatsal faaliyetle bunlar n ürünlerini tan mlamada kullan l rken popüler kültürse, Hegemonya: Bir toplumda hakim s n f ya da yönetici s n f n iktidar n do al ve meflru göstermesi, kendi s n fsal ç karlar n evrensel ç karlar olarak ifade etmesi durumu. Antonio Gramsci taraf ndan formüle edilem hegemonya kavram /kuram kapitalist bir toplumda, yönetici s n f n ideolojisini kitlelere ço u zaman güce baflvurmaks z n onlar n r zas n kazanarak empoze ediflini aç klar. 7

16 8 Sosyal Bilimlerde Temel Kavramlar DÜfiÜNEL M DÜfiÜNEL M SORU D KKAT çok genifl kitleleri hedef alarak pazara sunulan kültür ürünlerini ve bu ürünleri tüketen gruplar SORU ifade etmektedir. Yüksek kültür, D KKAT bir dizi entelektüel ve sanatsal faaliyetle bunlar n ürünlerini tan mlamada kullan l rken popüler kültürse, çok genifl kitleleri hedef alarak pazara sunulan kültür ürünlerini ve bu ürünleri tüketen gruplar ifade etmektedir. Sosyolojik düflünce tarihinde, hangi yaklafl mlar, kültürü, toplumun ögelerini bir arada tutan bir unsur olarak ele alm flt r? AMAÇLARIMIZ 2 AMAÇLARIMIZ DÜfiÜNEL M K T A P SORU TELEV ZYON D KKAT KÜLTÜR DÜfiÜNEL M VE DEOLOJ Resim 1.2 NTERNET Louis Althusser: Marksist yap salc Frans z AMAÇLARIMIZ düflünür. Marksizm in AMAÇLARIMIZ temel eserlerini yeniden ve yap salc bir bak fl aç s yla okuyan, yeniden K T A P üretimin sadece ekonomik olan üzerinden olmad n, egemen s n f n iktidar n n TELEV ZYON süregitmesi için ideolojik ba lam n da önem tafl d n vurgulam flt r. Bu nedenle, ideolojiyi bir NTERNET toplumsal yeniden üretim süreci olarak kavramsallaflt rm flt r. DÜfiÜNEL M SORU deoloji ve K kültür T A kavramlar, P ideal olanla gerçek olan aras ndaki iliflkiyi sorgulamas bak m ndan SORUkarfl l kl iliflki içerisindedir. Marksist perspektife göre ideoloji, içinde s n f mücadelesinin verildi i bir aland r. Kültür TELEV ZYON ise bu alan n en etkin unsurlar ndand r. ktidar, yaln z ekonomik alana D KKAT dayanmamakta, kültürel unsurlar da önemli rol oynamaktad r. Marxsist bak fl aç - s na göre, kültür kavram n n ideolojik kullan - m n n en net görüldü ü örneklerden biri Louis NTERNET Althusser in Devletin deolojik Ayg tlar (D A) kavramsallaflt rmas d r. Buna göre devletin kapitalizmin yeniden üretimini sa lamada iki tür sistemi vard r: lki, Devletin Bask Ayg tlar ; hükümet, ordu, polis, hapishane. kincisi Devle- K T A P tin deolojik Ayg tlar ; e itim, din, siyaset, sendika, bas n-yay n. Bunlar ideolojik yeniden üretimi devletin iflleyifline ba layan kültürel ayg tlard r (Althusser 2006: 128). TELEV ZYON Kültür kavram na bütünlefltirici bir araç gözüyle bakmak, dünya siyasi tarihinde ulus-devletlerin kurulma süreçleriyle bafllar. Ulus-dev- NTERNET let terimiyle birlikte bir ulusal kültürden söz edilmekte ve kültürel bütünleflmeyle ortak de- erlerin yarat l p paylafl larak korunmas hedeflenmektedir. Bu durumun tehlikeli yan ysa devlet s n rlar içinde bulunan farkl kültürlerin, asimilasyon yoluyla özgünlüklerini kaybetmeleridir. Modernleflmenin bir ürünü olan ulus-devletlerde, ulusal bir kültür yaratmak için farkl l klar eleme e ilimi belirgin hâle gelmifltir. Kültür kavram n n ideolojik kullan m n n saflaflt r c boyutu ve ulus-devlet kapsam nda bütünlefltirici rolünün yan s ra kültürün ço ulculu u önceledi ini belirten bak fl aç lar da mevcuttur. Modernizmin kültüre yükledi i bütünlefltirici, saflaflt r c rol postmodernizm taraf ndan elefltirilmifltir. Postmodernizm, evrensel ahlak yerine, her türlü ço ulculuk DÜfiÜNEL M ve yerellikten yanad r. Modernlik kavram, ulus-devlet s n rlar ba lam nda ulafl lmas gereken hedefleri olan bir ideolojiler bütünüdür. Oysa postmodern yaklafl m, SORU bu ba lamda gelecek bütün ideolojilere karfl d r. D KKAT Postmodernizm, D KKAT evrensel ahlak yerine, her türlü ço ulculuk ve yerellikten yanad r. AMAÇLARIMIZ AMAÇLARIMIZ K T A P K T A P

17 1. Ünite - Kültür 9 Paralel bir flekilde, küreselleflme kavram nda da kültürel ço ulculuk ilkesi benimsenmektedir. Esas olarak, küreselleflme ekonomik bir kavramd r ve ifl gücünün, sermaye ve mal piyasalar n n çok-uluslu flirketler arac l yla uluslararas bir nitelik kazanmas n ifade etmektedir. Bu durum, fazla üretimi satacak yeni Pazar aray fllar na dayanmaktad r. Küreselleflme çok boyulu bir olgudur. Bu süreçte, ulus-devletler zay flamakta ve ulusal kültürler yerini, küresel ve yerel olan n bir arada bulundu u bir yap lanma almaktad r. Küreselleflme sürecinde, ideoloji kültürel bir kod olarak kabul edilirken ço ulcu bak fl aç s yla tüm yerelliklere büyük önem atfedilmektedir. Fakat küreselleflme kavram her ne kadar bütünlefltirici yap y ön plana ç kar r görünse de bu bütün olma hâli ve ço ulculuk ilkesine ra men, indirgemeci ve tek tiplefltirici bir boyuta sahiptir. Çünkü küresel kitle kültürünün ço ulculu u esasen Bat -merkezlidir ve küresel kitle kültüründe üretim, kitle iletiflim araçlar n n egemenli indedir. Küreselleflen, sermayeyle birlikte kültür ve iletiflimdir. Küresel ve yerel kültürlerin ideolojik aç dan karfl laflmas n de erlendirin. KÜLTÜR VE GELENEK 3 Gelenek kavram, sosyal bilimlerde s k kullan lan ama üzerinde DÜfiÜNEL M sistemli bir inceleme DÜfiÜNEL M yap lmam fl bir kavramd r. Günlük dilde genel olarak, geçmifle ait pratik ve de- erleri tan mlamak için kullan lan bir sözcüktür. Oysa gelenek sadece SORUgeçmiflle de- SORU il bugün ve gelecekle de ilgilidir (Glassie, 2002: 8-9). Bu kavram, dinamik olmad ve toplumun de iflen yap s n anlatmakta kullan lamad nedeniyle sosyal bi- D KKAT Resim 1.3 D KKAT limciler taraf ndan ihmal edilmifltir. Fakat Dövme (yapt rmak) san ld n n aksine gelenek ilk baflta, geçmifli ve dura anl bugüne dair bir an msatsa da esasen dinamik bir kavramd r ve bugüne ve gelece e iliflkindir. Yüzy llard r pratik de ildir. AMAÇLARIMIZ süregelen Gelene i tan mlarken yaflanan sorun, AMAÇLARIMIZ dövme gelene ine bir çok kavram belli bir zaman dizgesine yerlefltirirken bölgede rastlamak fazla tutarl l k aramaktan kaynakla- mümkündür. K T A P K T A P n r. Bir davran fl ya da düflünce belli say daki kuflaklar gerektirmeden de gelenek say - labilir. Buna karfl n daha fazla kufla n bildi- i ve bir flekilde gelenek oldu u konusunda mutabakata var lan bir fley de gelenek TELEV ZYON TELEV ZYON olarak kabul edilmeyebilir. Zira toplumlar n uzun bir geçmifle dayand n sand ve gelenek olarak gördü ü pek çok pratik asl nda görece olarak yak n NTERNET dönemlere aittir. NTERNET Gelenek, âdet ve örf aras ndaki s n rlar çok belirgin de ildir. Âdetler, uzun bir zaman boyunca tekrar edilen, kurumsallaflm fl toplumsal al flkanl klar olarak tan mlanabilir. Âdet, gelene e benzer biçimde süre enlik duygusu oluflturmakta ve geçmifli flimdiki zamana tafl maktad r. Fakat âdetler daha az de er SIRA yüklüdür, S ZDE göreli olarak daha az önemli toplumsal pratiklerdir. Bu aç dan da gelenekler kadar etkin bir benimseme ve aktar m sürecini geçirmezler. Örf ise toplumsal DÜfiÜNEL M norm olarak tan mlanabilir. Örfler, bir toplumdaki ahlak ve terbiye standartlar n belirleyen temel DÜfiÜNEL M kurallar oluflturmaktad r. Bu nedenle toplum taraf ndan bir yandan benimsenirken bir yandan da ihmal edilir. Dolay s yla da de iflmeyi ifade ederler. SORU SORU Örfler, bir toplumdaki ahlak ve terbiye standartlar n belirleyen temel D KKAT kurallar oluflturmaktad r. D KKAT AMAÇLARIMIZ AMAÇLARIMIZ

18 10 Sosyal Bilimlerde Temel Kavramlar Ayr ca gelenek kavram, antropolojide kimi kez kültürle eflanlaml kullan lmaktad r. Bu ba lamda gelenek belirli bir topluluk içinde toplumsallaflma yoluyla bir kuflaktan di erine aktar lan inanç, âdet, de er, davran fl, bilgi ve uzmanl k örüntüleri olarak tan mlanmaktad r. Gelenek kavram n n tan mlanmas ndaki önemli güçlüklerden biri kavram n genellikle modernlikle karfl tl k içinde kullan lmas ndan kaynaklanmaktad r. Oysa gelenek ve modern karfl t olarak düflünülen iki toplum tipidir. Bu karfl tl k esas olarak geleneksel toplumlar ve modern toplumlar aras ndaki karfl tl kt r fakat hangilerinin geleneksel hangilerinin modern oldu u net ve kolay olarak cevaplanabilecek bir soru de ildir. Gelenek kavram n n modernlikle olan bu karfl t alg lan fl ndan ötürü, kavram geçmifle ait ve kal nt olarak düflünülmektedir. Oysa geleneksel olarak adland r lan pratikler modern olanla iç içedir. Küreselleflmenin tan mlanmas ndaki temel güçlüklerden biri ekonomik ve kültürel küreselleflme aras ndaki ba lant lar n kurulmas ndad r. Bir di er güçlükse, küreselleflmenin gelenek ve kültürle olan iliflkisini kavramaktad r. Küreselleflmenin ço ulcu söylemi içerisinde kültür ve gelene in asl nda bir zenginlik oldu u ve korunmas gerekti i dile getirilmektedir. Fakat ayn zamanda gelenekler bir seçime tabi tutulmakta ve küreselleflme sürecinde hangilerinin korunmas gerekti i bir sorun olmaktad r. DÜfiÜNEL M SORU D KKAT KÜLTÜR VE B LG L fik S Kültür kavram, özünde insan n do ayla kurdu u uyum ve dönüfltürme iliflkisinin sonucunda oluflur. Bu iliflki sadece teknoloji, kurumlar n biçimsel boyutlar vb. maddî olgular olarak ortaya ç kmaz ayn zamanda maddî-olmayan unsurlarda da somutlafl r. Bunlar n içinde bilgi kavram özel bir yer kaplar. Bilgi, çok basit olarak bilen özneyle SIRA bilinen S ZDE nesne aras ndaki iliflki olarak tan mlanabilir. Her ne kadar bu iliflki ça lar boyunca ayn kalsa da unsurlar farkl dönemlerde farkl flekillerde aç klanm flt r. Bilginin ne oldu una dair tart flmalar, felsefenin temel konular ndan DÜfiÜNEL M biridir. Bilginin niteli i üzerine düflünme alan na epistemoloji ad verilmektedir. Bilginin toplumsal üretim, edinim, kullan m ve anlamlar üzerine yap lan tart flmalar ise bilgi sosyolojisi SORU disiplininin alan n oluflturmaktad r. Bilgi, çok basit D KKAT olarak bilen özneyle bilinen nesne aras ndaki iliflki olarak tan mlanabilir. Bilgi üzerine en eski felsefi tart flmalar, Eski Yunan uygarl nda Sofistler in yapm fl olduklar bilinmektedir. Onlara göre, bilgi aran p bulunacak bir hakikat olmaktan ziyade, insan n akl ve gündelik pratikleri sayesinde oluflan, bir anlamda AMAÇLARIMIZ infla edilen bir olgudur. Sofistler in bu bilgi anlay fl, onlar n varl k kavram n alg - AMAÇLARIMIZ lay fllar yla yak ndan ilgilidir: Sofistler e göre, baflta kendisininki olmak üzere, insan n varl aç klay fl, akl n n ürünü olan bilgiden yola ç k larak yap labilir. (Uslu, K T A P 2009: 76-77) K lginç T A Pbir flekilde, Sofistler in bilgi ve varl k aras nda kurduklar iliflki, ça dafl felsefenin temel ön kabulleriyle benzerlik göstermektedir. Böyle bir bak fl aç s, do al olarak bilginin görelili ini, öznellikten geçerek oluflan bir olgu oldu unu vurgular. TELEV ZYON Ancak bilginin öznelli i üzerine kurulu bu yaklafl m, yine Eski Yu- TELEV ZYON nan n, daha sonraki ça lar da derinden etkileyen düflünürü Platon dan itibaren, yerini, özsel, mutlak ve evrensel bilgi kavram na terk edecektir. Platon, bilgiyi zaten do ada var olan, insan akl n n keflfetti i ya da hat rlad bir olgu olarak görmüfltür. Bu görüfl, bilginin, bireyi aflan, nesnel bir gerçekli in parças olarak NTERNET NTERNET alg -

19 1. Ünite - Kültür lanmas anlam na geliyordu. Farkl biçimlerde yeniden tan mlansa da bu mutlak bilgi anlay fl ça lar boyunca egemenli ini sürdürmüfltür. Günümüz modern dünyas n n düflünsel temellerini oluflturan Ayd nlanma Felsefesi de bu tür bir bilgi anlay fl na sahiptir. Modernli in kurucu düflünürü olarak tan mlayabilece imiz René Descartes ( ) bilgiyi, ak l sahibi varl k olan insanla do ay bir karfl tl k içinde düflünerek özne-nesne iliflkisi ba lam nda kavramsallaflt rm flt r (Özlem, 2008: 81). Modernli in temel bir di er düflünürü olan Immanuel Kant ( ) ise insan bilen özne olarak kabul etmifl ancak onu mutlak bir bilme durumu içinde, tarihsel ve kültürel bütünlü ünden s y rarak soyutlam flt r. Bununla birlikte, bu egemen bilgi-varl k iliflkisi yaklafl m na, görece erken bir dönemde, talyan düflünürü Giambattista Vico ( ), do an n bilgimizin nesnesi olamayaca na dair önermesiyle karfl ç km flt r. Bunun nedeni basittir: nsan do an n varolufl koflul ve nedenlerini gerçek anlamda bilemez. Bu nedenle, insan sadece kendi pratiklerinden do an bilgiyi edinebilir. Sosyoloji biliminin do uflu ve geliflmesiyle birlikte bilginin toplumsall na a rl k veren çeflitli yaklafl mlar ortaya ç km flt r. Ancak özne-nesne karfl tl na iliflkin yaklafl m daha köktenci bir flekilde elefltiren düflünür Alman filozofu Wilhelm Dilthey ( ) olmufltur. Dilthey, modern felsefenin, tarihten soyutlanm fl bilen özne kavram na fliddetle karfl ç kar. Ona göre, bilgiye ulaflmak için sadece ak l yeterli de ildir. nsan akl n n yard m yla, ama tarihselli i, gündelik yaflam içindeki üretimi, k saca varl n n bütünselli i içinde bilgiyi kurar. Özellikle Alman Tarihçi Okulu insan n, tarihinden ve kültüründen ayr de erlendirilemeyece ini, bilginin sadece do a bilimleri ve onlara özgü yöntemlerle üretilemeyece ini savunur. Bu nedenle, bilginin üretiminde do a bilimleri kadar tin bilimlerinin (Geisteswissenschaften) de ayn önemde pay vard r. Her ne kadar köklü elefltirileri yap lm fl da olsa do a bilimlerinin üretti i, nesnel ve evrensel oldu u varsay lan bilgi türünün en de erli bilme biçimi oldu u günümüzde yayg nl kla kabul edilmektedir. Oysa ça dafl felsefe ve sosyal bilimlerdeki elefltirel yaklafl mlar, bilginin tek, nesnel, evrensel ve mutlak olmad n göstermektedirler. Bu ba lamda, farkl bilgi türleri oldu unu, toplumsal gerçekli in farkl bilgi türleriyle örülen çok katmanl bir yap arz etti ini ifade edebiliriz. Birbirinden farkl tarihsel, co rafi, kültürel koflullarda oluflmufl bilgi türlerinin, bir de erlilik s ralamas na tabi tutulamayaca, bir bilgi hiyerarflisi kurulmayaca fikri, art k yayg nl kla kabul gören bir yaklafl md r. Bilgileri kültür köklerine göre ayr mlaflt rmak (örne in, Uganda daki yerel bir cemaatin kültürünün karfl s na, ondan daha üstün oldu unu varsayd m z New York taki kent yaflam n yerlefltirmek) yerine, bunlar n farkl türde deneyimlerin sonucu ortaya ç kt klar n kabul etmek daha do ru olacakt r. Bilgiyi s n fland rmak ancak onun karfl l k geldi i gerçeklik düzeyleriyle iliflkisi kurularak yap labilir. Di er bir deyiflle kültürler aras ndan üstünlük cetveli oluflturulamaz. Bunun yerine, bilginin insan n dünyay anlamland rmas nda oynad ifllevsel role göre d fl gerçeklikten (görünen olgular n dünyas, biçimler, kurumlar, gündelik yaflam n yap p etme bilgileri) en derindeki gerçeklik katmanlar na uzanan (dünyaya anlam veren temel bilgi kategorileri, inanç, sezgi, imgelem vb.) bir s ralamas yap labilir. Farkl bilgi biçimleri sadece insan n do ayla kurdu u iliflkinin sonuçlar de il, ayn zamanda farkl toplumsal örgütlenmelerin gerektirici koflullar d r. Bilgi, bu ba lamda bireyin anlam dünyas n n tekilli inden toplumsal yaflam mümkün k lan kolektif anlam birimlerinin kurulmas na uzanan bir ço ulluk içinde kültürün kurucu unsuru hâline gelir. 11 Alman Tarihçi Okulu: nsan ve topluma dair olgular n aç klanmas n n soyut kavramlarla yap lamayaca n, tarihsel ve kültürel ba lamda de erlendirerek bütünlük içinde anlafl laca n savunan, Almanya da 19.yy içinde geliflen felsefe ve tarih yaklafl m.

20 12 Sosyal Bilimlerde Temel Kavramlar DÜfiÜNEL M SORU D KKAT S MGELER N KAYNA I OLARAK KÜLTÜR Kültür kavram n n varolufl koflullar ndan birisi, sürekli olarak iletiflime konu olmas d r. Zira insan n do ay dönüfltürerek üretti i nesneler ve simgeler, ancak insanlar aras nda sürekli bir gösterge ve kod al fl-verifli oldu u sürece var olabilirler. Bu sürekli simge al fl-verifline iletiflim ad n veriyoruz. letiflimin çeflitli biçimleri ve araçlar vard r. Ancak bu çeflitlili e ra men, her tür iletiflim göstergelerin dolafl m - n mümkün k lar. ster karfl m zdaki kifliye basit bir göz k rpma hareketi yapal m ister dumanla ya da elektrik sinyalleriyle kodlar gönderelim ister televizyon gibi kitlesel özelli i olan bir araçla milyonlarca insan hitap edelim, özde ayn gösterge al fl-verifli arac l yla anlam aktarmaya çal fl r z. Göstergeler kendilerinden baflka bir fleye gönderme yapan eylem, nesne, kavram ve yap lar olarak tan mlanabilirler. nsan n SIRA her S ZDE eylemi, kültür üretmeye yönelik oldu u için toplumsal gerçekli in tamam çeflitli tipte göstergelerle doludur. Hatta her fley göstergedir diyebiliriz. Kavrama sosyal bilimlerde farkl yaklafl mlar gelifltirilmifl olsa da, gösterge, en çok DÜfiÜNEL M göstergebilim yorumu içinde ele al n r. Göstergebilim, anlam tafl y c s göstergeler ve bunlar n nas l düzenlenece ine dair kurallar anlam na gelen kodlar çözümlemeyi ve sistemlefltirmeyi SORU hedefler. Göstergeler kendilerinden D KKAT baflka bir fleye gönderme yapan eylem, nesne, kavram ve yap - lar olarak tan mlanabilirler. Toplumsal gerçekli in, bir metin gibi okunabilir göstergelerden olufltu unu varsayan göstergebilim, sosyolojiden önce dilbilimde ortaya ç km flt r. Dilin bir AMAÇLARIMIZ kodlar ve göstergeler sistemi oldu unu, okuyucuya göre de iflen anlamlar tafl d - AMAÇLARIMIZ n, bununla birlikte belli toplumsal kabuller üzerinde infla edildi ini ilk kez sviçreli dilbilimci Ferdinand de Saussure ( ) öne sürmüfltür. Saussure, K T A P göstergenin K gösteren T A P ve gösterilen olarak iki boyutu oldu undan bahsetmifltir. (Saussure, 1995: 158) Göstergeyle karfl laflt m zda, örne in bir film afiflinde t rpan nesnesinin resmini gördü ümüzde, önce onun yüzeyde ya da ilk anda alg - TELEV ZYON lad m z TELEV ZYON anlam n düflünürüz (bir tar m aleti olarak t rpan). Ancak o göstergenin gerçek anlamland rmas onun içinde bulundu u gerçeklik ba lam yla yak ndan iliflkilidir. Ba lamsal ögeleri dikkate ald m zda, gösterge bizim öznelli imizde özel ve ilk bak flta fark edemedi imiz bir anlam kazanmaya bafllar: Üzerinden kan NTERNET NTERNET damlayan t rpan, karanl k bir fonda, ürkütücü bir flatonun önünde kime ait oldu- u belli olmayan bir el taraf ndan tutuluyorsa bunun bir korku filminin göstergesi oldu unu anlar z. Ayr ca t rpan nesnesi, birçok kültürde ortak olarak ölümün simgesel anlat m olan Azrail in vazgeçilmez gerecidir. Simgesel anlat m soyutlaflt kça, göstergenin anlam da ço ullaflacak, gönderme yapma gücü artacakt r. Örne in, filmin tamam - n seyrettikten sonra bir seyircinin, sadece t rpan nesnesini tekrar görmesi, onda bütün filmin içeri ini, onun uyand rd duygular yeniden ça r flt rabilecektir. Hatta bu teknik birçok yönetmen taraf ndan uygulanan bir anlat m biçimidir: Filmin son sahnesinde, baflka herhangi bir tamamlay c ba lamsal ögeye gereksinim duyulmadan sadece t rpan n gösterilmesinin yaratt etki, onun güçlü gösterge etkisinde gizlidir. 20.yy da Frans z edebiyat elefltirmeni, kültür kuramc s Roland Barthes ( ), Saussure ün izinden giderek, ça dafl göstergebilimin temel kavramlar n ortaya atm flt r. Barthes a göre göstergenin anlamland r lmas iki düzeyde gerçekle-

21 1. Ünite - Kültür 13 flir: Her metin (nesne, kavram, imge, söylem de birer metin olarak kabul edilebilir) yüzeyde herkesçe üzerinde uzlafl labilir bir düz anlam, bir de ba lam na göre de iflerek okurun (göstergeyi çözümleyen her özne bir okur olarak kabul edilebilir) anlam dünyas na örtük bir flekilde ulaflan yan anlamdan oluflur. Her türlü metin bir yananlam içerebilir çünkü önemli olan onun kendisinde mevcut olan anlam de il (böyle bir mutlak anlam yoktur), okurda yapt ça r fl md r. Böylece metin bir kendisini bir de simgesel düzeyde anlatmak istediklerini içerir. Bu ikinci düzey, sonsuz say da okumaya aç kt r. Baz metinler özellikle böyle bir anlam tafl mas için insanlar aras iletiflime konu olurlar. Her türlü ima, gönderme, kinaye, dolayl anlat m, e retileme vb. bu tür metinlerin temelini oluflturur. Dîvan flairi Nedîm in ünlü içinde redifli gazelinde, insanlar aras simge al fl-veriflinde ne denli özel göstergeler kullan labilece ini ya da gündelik dilde herkes için s radan olan bir sözcü ün, özel bir ba lamda iki kifli aras nda nas l özel bir yan anlam kazanabilece ini gösteren beyiti anabiliriz: Bir söz dedi cânan ki kerâmet var içinde/ Dün gîceye dair iflâret var içinde. [Sevgili, içinde keramet bulunan bir söz dedi (söyledi) (ve) o sözde dün geceye (sevgili ile benim aramda geçen gece) dair izler, iflaretler, ipuçlar vard.] Barthes, yan anlamlar n inflas nda toplumsal olarak üzerinde uzlafl lm fl baz kodlar n önemli oldu unu belirtir. Bu kodlar, bir kültürde gerçekli in anlamland r lmas nda bir çeflit aç klama paketi olan mit ya da mitoslar arac l yla ifllerlik kazan rlar. Di er bir deyiflle, göstergeler mitlere gönderme yaparak toplumsal gerçekli in kurulmas ve anlam üretmesini sa larlar. Her kültürün, varl, evreni, olgular n ve nesnelerin düzenini aç klamak için gelifltirdi i aç klama flemalar vard r. Mitoslar, bu ba lamda dünyaya anlam vermeye yarayan, bireyin onunla kurdu u iliflkinin niteli ini belirleyen, göstergelerle dolu kod sistemleridir. Ayn kültürel mant ktan türemifl mitoslar, o toplumun belle inde ve gündelik yaflam prati inde yönlendirici bir sistematik olarak genel bir mitoloji ya da mitologya olufltururlar. Barthes, o güne kadar antropolojide eski ya da ilkel olarak adland r lan basit üretim iliflkilerine sahip toplumlara atfedilen mitoloji kavram n, bu tan m ndan kurtarm fl ça dafl toplumlar n da asl nda benzer aç klama flemalar kulland klar n göstermifltir. Ça dafl Söylenler (Mythologies) bafll kl kitab nda Barthes, mitos kavram n n modern toplumda ald biçimleri tart flmakta ve 1950 lerin dünyas n n güncel örnekleriyle bu sav n desteklemektedir. Barthes a göre popüler kültür, medya söylemi, reklâmlar, gündelik yaflam nesneleri gibi unsurlar ça dafl mitoslar n (söylenler) üretildi i alanlard r. Mitos, gizleyerek de il biçimi de ifltirerek etki- Resim 1.4 Üzerinden kan damlayan t rpan, karanl k bir fonda, kime ait oldu u belli olmayan bir el taraf ndan tutuluyorsa, bunun bir korku filminin göstergesi oldu unu anlar z. Resim 1.5 T rpan, ayn zamanda, birçok kültürde ortak olarak ölümün simgesel anlat m olan Azrail in vazgeçilmez gerecidir! Mit: nsan ya da do a olaylar n aç klamak amac yla do aüstü varl klar n ola anüstü eylemlerini efsane biçiminde anlatan ve kuflaktan kufla a geçen anlat. Barthes a göre mit, bask n s n f n ideolojik amaçlar na hizmet eden karmafl k ve iyi biçimlenmifl bildiriflim dizgesidir.