Harp ve iflas arasında

Transkript

1 wwvvvsvwvwvvwwvwwvvvvvwwwwwvwsw - ü (JLÜS: :Sayfa : 5 ^ \ \ \ \ \ \ \ \ \ \ \ \ \ \ \ \ \ \ \ \ \ \ \ \ \ \ \ \ \ V \ \ \ \ \ \ \ V \ \ \ \ \ \ \ \ \ \ \ \ \ ^ ^ ^ ^ ^\\\\\\\\s\v yt mmmm Yazan : HERBERT FEİS İX X X X X X X X X X X \^ N V C K X X \V X X X X X X N ^ Harp ve iflas arasında Bizans İmparatorluğu ile bir ilkte onun çöküşünde görülen çeşitli zaafları da tevaıüs et - miş olan Osmaıılı imparatorlu ğu, 19. asırda modem hayatın veya sanayiin gereklerini te min edebilecek sermayeye sahip değildi. İmparatorluğun o vıl larda idaresini ellerinde tutan kimseler de maalesef, Avrupa devletlerince borç verilen meblağları ölçülü ve devletin hay rina olacak tarzda kullanmaya cak kadar mesuliyet duygusundan yoksundular. Politik bakımdan çökme emareleri göstermeye başlamış olan bu dev let, yöneticilerinin ihtiras ve ha yallerinin, batkının içinde bulunduğu çaresizliğin, borç verenlerin aç gözlülüklerinin, bir kısım tebaanın isyanlarının ve kudret sahibi Avrupa devletlerinin politik tazyiklerinin kur banı olmuştur. Osmanlı tın paratorluğunun dış borçlanma lan, daha kudretli bir medeni yet karşısında bu Beviet te müşahade edilen gerilemenin en önemli sebeplerinden biridir ve 1875 yılları arasında Osmanlı Devleti 200 milyon T. L. lık (o giiııün rayiciyle 1 T. L dolar) dış istik razda bulunmuştur. Fakat bu meblağın ancak 3/5 ü fiilen Os manii hâzinesine intikaı etmiş tir. Bu borçlanma hasılatının hemen hemen tamamı, padi şahın İsrafil yaşayışının icapla rina, geçmiş borçlanmaların faizlerine, Girit te meydana ge len bir isyan olayının gerektir diği askeri masraflara ve Kı rım Harbinde 'uğranılan hasar ların telâfisi çabalarının fi - nansmanına sarfedilmiştir. El de edilen miktarın ancak yüz dp 10 u memleketin genel eko ııomik durumunun kuvvetlendi rilmesinde kullanılabilmiştir O devrede OsmanlIların bir Bu yaz: serisi Herbert Feis in «Europe: The World s Banker » adlı kitabından tercüme edilmiştir. Feis, hem büyük bir iktisatçı, hem de Pulitzer Armağanı kazanmış ülkelerin, iktisaden geri kalmış ülkelere sağladıkları çeşitli şekillerdeki yardımları, mükemmel bir şekilde hikâye edilmektedir. Yakın tarihimize.şık tutan tercüme ettiğimiz bölümde ise, Birinci Büyük Harbe takaddüm ejderi günlerde çeşitli Avrupa ülkeleri ile olan ittifaklarımızı, bu ülkelerle olan borçlu - alacaklı münasebetlerimizin tayin ettiği ve rasyonel esaslara dayanmayan bir borçlanma siyasetinin, sair bazı şartlar da tahakkuk ettiği ahvalde, borçlu devletin çöküşünü kolaylaştırdığı ve hızlandırdığı vakıaları, tarihî Y. N. Y. bütçe sistemi yoktu; devlet mu hasebesi çok iptidai esaslarla yönetiliyordu ve devlet harcamaları, padişahın şahsi harca malarından tefrik edilmiş de ğildi. Hükümdarın borçlan - ma veya borçlanılan meblağı sarf yetkisi hukuki hiçbir tahdi de tabi tutulmamıştı. Avrupa Devletleri, imparatorluğun da ğılmasma muhakkak nazarıyla bakıyorlardı ve dolayısiyle, böy le bir durumun tahakkuku halinde hisselerine düşecek payı azamileştirme çabasmdaydılar. Mahalli ve yabancı bankalar yekdiğeriyle rekabet haiindey diler. Mukabilinde sağlanan a- Vantajlar kâfi miktarda yüksek olmak kaydıyla, bir grubun redettlği krediyi, değeri sağlı yordu. (O günlerde cari bor cun büyük kısım yüzde 10'dan da büyüle faizlerle temin edil inişti.) Çünkü mümkün olabile cek en olağanüstü durum kar şısında dahi kâfi garanti a- lmmak şartıyla zeki bir jş adamının zarara uğraması müra kiiıı değildi. Ayrıca, bütün bu yıllar boyunca Osmanlı idarecileri gerçekte memleketi bü yük bir kayıtsızlık ve sayısız halalarla idareye devam etmelerine rağmen yabancı ser mayedarlara, daima, devlet ida resinde bir ıslahat yapmak üze re oldukları intibaını vermeye başarıyla devam etmişlerdir. Vaadlerle, gerçekleri saklama ğı başardılar; fakat şüphesiz, yabancılardan ziyade kendi za radarına olarak (!) 1875 yılma doğru borç yükü tamamen İmparatorluğun ka pasitesi dışına çıktı. (Borç faiz leri ve ilgili diğer masraflar, esasen, kifayetsiz olan âmme gelirlerinin yarısından da fazlasını yutuyordu.) Bu sebeple, Osmanlı Devleti 1875 yılında borç ödemelerini azalttı ve 1876 yılında t.aınauıiyle durdurdu. Bu arada Rusya ile başlayan harp, isyanlar sonucu olarak Avrupa daki zengin eyaletlerin elden çıkması ve Rus tazminat talepleri, memleketin mâliyesi ni tamamen çökertti. Berlin Konferansında Avrupa Devlet leri, milletlerarası malî kont rol hususunda plânlar ileri sür meye başladılar, porç veren leı-lc bir anlaşmaya varabil inek hususunda yaptığı çeşitli teşebbüslerin başarısızlıkla so»uçlanması üzerine, Osmanlı devleti, 1881 de yayınladığı bir kararname ile - borç miktarın da bir azalma mukabilinde böyle bir kontrolü kabul etti. Borç yekûnu - bazı istisnalar hariç OsmanlIlara ödenmiş gerçek miktarlara indirildi. (Ödenmemiş borç kısmına % 10 faiz tahakkuk ettirilecekti.) Bu ameliye ile ödenmesi gerekli ana para ve faizler yekûnu, 252 milyon T.L. dan 117 m ilyon T.L. a düşmüştür. Bu du rumda dahi Osmanlı Devleti - nin dış borçları, takriben, 140 milyon Tl/. a yakındı. Kabul edilen yeni şartlara göre faiz nisbeti asgari /» ı olacak, fakat bu miktar alacaklıların kontrolüne terkedilmiş gelirler arttıkça yüzde 4 e kadar yükselebilecekti. Yan! borçların gerektirdiği yıllık masraf 15 milyon T.L. iken, asgarî hadde göre, 1.8 milyon TL. olmaktadır. Daha azalmış bir borç yükü temin eden Osmanlı Hüküme tl muayyen devlet gelirlerini a- lacaklılann idaresine terkettik ten sonra, borç şartlarının de ğişinri ameliyesine devam etmiştir. Muharrem Kararnamesine dahil edilmemiş yüzde 5 ve yüzde 4,5 faizli iki borç, Ingiliz ve Fransız tabiiyetindeki tahvil sahiplerinin protestolarına rağmen, 1894 yılında yüzde 3,5 faizli bir borç olarak değiştirildi yılında girişilen a- meliye neticesinde, tahkim e- dilmiş borçlar 1903 yılında ye ni bir değişime taıbi tutularak, faiz nishetlerindeki bir artış mukabilinde ana para miktarı daha düşük bir borç haline getirildi. Bu değiştirmeden sonra Osmanlı borç yekûnu 98 milyon T.L.'a düşmüştür. 188ı arası devrede OsmanlI Devleti hiç bir yeni borç lanmada bulunmamış, yılları arasında yapılan borçlanmalar ise, mütevazı meb lağlara münhasır kalmıştır. Devlet gelirlerinden bir kısmının alacaklılara taahhüdü sistemi Osmanlı idarecilerinin yüz de 5 den de düşük faizlerle borçlanabilmelerini mümkün kılmıştır. (! ) Osmanlı borçlanmaları hakkında yazılmış, eserler bir hayli kabarıktır ve bunlardan pekçoğu, glivenlur du. randadır. Bu kaynakların en Önemlilerinden bazıları şunlardır: C. Morawitz, Les Finances de la Turquie (Paris, 1902); A. Du Velay, Essai sur l Histoire Financière de la Turquie (Paris, 1903); A. Roumani, Essai Historique et Technique sur la Dette Puo. lique Ottomanie (Paris, 1927); B orçlanmaların şartlan hakkında malûmat için Recueil des Contracta d Emp. runts, etc.. Conclus par le Gouvernement impérial, Cilt: II (1913) OsmanlI Bankası tarafındın Cilt: III ise Duyunu Umumiye İdaresi tarafından bas. tırılm ıştır (1918). Y A R I N : ARASI MEYDANA GELEN GELİŞMELER

2 V\NN\\\\\\\N\VV gsms» H PJ h \ pj m a a a Yazan : HERBERT FEİS ^ \X \^ ^ ^ ^ arası meydana gelen gelişmeler arası devrede Osman İl mâliyesi yine tehlike işaretleri vermeğe başladı. Alacaklılara tahsis edilmemiş devlet gelirleri, askeri hazırlıkların gerektirdiği masrafları karşılayanııyordu. I- talya ile olan harp ve 1. ve 11. Balkan Harpleri tamamen yeni borçlanmalarla yürütülmüştür. Genç Türkler hareketinden sonra neşredilmiş güvenilir ilk Türk bütçesine göre 190!) 10 yılları geliri 25.1 milyon TL. olduğu halde masraflar, 32.1 milyon TL. nı bulmaktaydı. Bu meb lağm 11 milyon TL. lık kısmı amme borçlarının gerektirdiği harcamaları temsil etmektedir, (1). Müteakip yü için yapılmış tahminler, hiçbir gelişme belirtisi taşımamaktadır. Uzun vadeli borçlar teminine imkân bulamayan Osmanlı Hükümeti, neticede, Fransız ve Alman Bankalarından, silâh fabrikalarından, Bağdat ve Anadolu Demiryolları İdarelerinden ve Tütün İnhisarından kısa vadeli borçlar almağa başladı. Buna rağmen devlet memurları maaşlarının ve devlet taahhütlerinin ödenmesi mümkün olmamıştır yılında İmparatorluğun malı hesap larınm başına getirilen Chas. Laurent'a göre, işbaşına geldiği zaman cari amme borçlarını ve diğer devlet taahhütlerini gösterir hiçbir kayıt mevcut değildi ve kendisini bunların tesisine teşebbüs ettiği zaman Devlete karşı farklı talep ileri sü rülmüştiir (2). Muhtelif devlet taahhütlerinin uzun vadeli borçlanmalarla tasfiyesinden sonra, 1914 yılında, uzun vadeli âmme horçları yekûnunun 150 milyon TL.'na haliğ olduğu görüldü ki, hu, 1903 yılına kıyaseıı, 50 milyon TL- Uk bir artışı ifade eder. Cari devlet tahvilleri 5 milyon TL. ya riiis.müştü; fakat hunlara ilâve ten Osmanlı Devleti muhtelif ga V X X X X X X X X X X X X N X X X X X X X V X X X X X X X X \X X V V X X X X \X \V 4 Bu yaw sarisi Herbert Fois in «Europe: The World's Banker » adlı kitabından tercüme edilmiştir. Feis, hem büyük bir iktisatçı, hem de Pulitaeı Armağanı kazanmış ülkelerin, ıktisaden geri kalmış ülkelere sağladıkları çeşitli şekillerdeki yardım lan, mükemmel bir şekilde hikâye edilmektedir. Yakın tarihimize -şık tutan tercüme ettiğimiz bölümde ise, Birinci Büyük Harbe takaddüm eden günlerde çeşitli Avrupa ülkeleri ile olan ittifaklarımızı, bu ülkelerle olan borçlu alacaklı münasebouerimiwn tayin ettiği ve rasyonel esaslara dayanmayan bir borçlanma siyasetinin, sair bazı şartlar da tahakkuk Y. N. Y. rantilerini de karşılamak zorundaydı (3). Devlet borçlarının ge rektirdlği masraflar, yeni vergilerin ihdası kaydıyia, sağlanabilecek devlet gelirleri yekûnunun 1/3 ine baliğ olmaktaydı. Bu süre zarfımla Osmanlı Uü kümeli, evvelki anlaşmaları mucibince daha aleyhte şartlarla sağlayabildiği yeni borçlarla, eski borçlarını ödemeye çalışıyordu. Ülkesi küçülmüştü; kaybetti gi eyaletler üzerimle kurulmuş yeni devletler, İmparatorluk borçlarının gerektirdiği masraflara hiçbir katkıda bulunmuyorlardı. 19X4 yılı itibariyle mevcut yekûn borcun, ancak 1/5 i pro- düktif sahalarda kullanılmıştı. Aynı yıl Osmanlı İmparatorluğu 45 milyon TL. lık bir yatırımı temsil eden, 5,232 km. İlk bir de miryolu şebekesine sahipti; fakat bunun enaz 1/3'i, Devlete lılç bir masraf terettüp ettirilmeden inşa edilmişti. Dolayıslyle de sağ lanmış paraların en büyük kısmı harp ve harp hazırlıkları i- çin sarfedilmiştir. Yapılan yeni horçtaıımalarm garantisi olarak, ilâve gelir kaynakları devlet büt çesinden, alacaklılar teşkilâtının kontrolüne devredilmiştir. Alacaklıların idaresine terk edilen gelir kaynakları sayısı gittikçe artmış, zamanla demiryolları ge lirleri, Mısır'dan alman haraç, tuz ve tütün inhisarları net gelirleri, muhtelit damga resimleri, aşar vergisi hasılatı, bazı eyaletlerde koyuıı ve sığırdan a- lınaıı vergiler. İstanbul da dahil olmak iizerc bazı ıımanların gümrük vergisi hasılâtı, şarap ve alkol resimleri, ipek istihsali ve balık avından alınan vergiler, v.s. yi de şümulü İçerisine almıştır. Ancak uzun bir sulh devresi Osmanlı Devletini yıl lan tatbikatından, yani borç ö- demelerini durdurmaktan kurtarabilirdi. Fakat 1914 yılında uluk ta görünen sullı değil, harpti. Osmanlı İmparatorluğuna yabancı sermaye, yalnızca Osmaıılı Hükümetlerinin talebiyle girmiş değildir. Tam aksine, İmparatorluk sınırları dahilindeki belli başlı bütün ticari ve sınai müesseseler, yabancı sermayeye dayanıyordu ve yabancı sermaye ye aitti. Osmanlı bankacılık sistemi tamamen yabancı ellerdeydi ve yabancı baı kaiar, özel ban kacılık muameleleriyle birlikle devletin resmi İşlerini de yüriitü yordu. Demiryolları, sulama ka nalları,liman ve köprü inşaatla rı, maden istihsali ve belediyelerce sağlanan gaz, elektrik, v.s. gibi hizmetler, tamamiyle yaban cı sermaye ile finanse edilmişti. Osmanlı Devletinin ekonomik kalkınması, büyük sermaye teda rik ve makineleşmeden istifade edcbilenlerin ellerine terkedilmişti. Son derece âciz bir hükümetin varlığı muvacehesinde, memleketin politik kaderinin de aynı çilere düşmemesi hemen hemen imkânsızdı. Bu gerçek, o günün gözlemcileri tarafından da farkedilmlştl. Meselâ, Duyunu Umumiye İdaresindeki İngiüz temsilcisi, 1907 yılında, hükümetinden, Osmanlı topraklarına yapılan İngiliz yatırımlarının art tırılmasının teşvikini talep ederken demiştir ki: Osmanlı Devletinin mili) kredi si, Duyunu Umumiye İdaresi sayesinde. hâlâ iyidir; bununla he» raber. Osmanlı Hâzinesinin borç lanıııa takati sür'atle tükenmektedir,.. Bugünden belli olan şudur ki, zamanı geldiğinde Avrupa devletleri, Osmanlı topraklarında yatırımı olan tebalarının kontrol ettikleri demiryolları v.s.'yi himaye edeceklerdir. Bu sebeple de isteyerek veya İstemeyerek Osmanlı İdaresinin yarattığı mali keşmekeşi bir düzene sokacak tedbirleri almağa kendilerini mecbur hissedecekler dir. İngiliz şirketleri, bu faaliyet lerln ve teşebbüslerin kârında hiçbir hisseye sahip olmadıkları gibi, ilerde, üzerinde politik emellerini bina edebilecekleri e- konomlk esaslar kurmakla meşgul.alıııan ve Fransızlara kıyaseıı, hiçbir himaye talebinde bulunamıyacaklardır (4). Harekete geçen Türk milliyetçiliği, devlet idaresinin yabancı ellere geçmesine,.ani olmak i- çin çok mücadele ettiyse de, derdin esasmı teşkil eden husus larda, yani, devlet idaresinde ıslahın gerektirdiği çabalarda olpıası lazım gelen nöbette ifadesini bulamamıştır. (1) Duyunu Umumiye İdaresindeki İngiliz temsilcisi Adam Block ta. rafından hazırlanmış özel hlr»a pora nazaran, 1914 yılında 33 mil yon T.L.'Uk toplam devlet gelirlerlnin 11.3 milyon T.L.'aı, âmme borçlarının gerektirdiği masraflar» aarfedilmektcydi. (2) La Politique Budgetaire en Euro pe'ta yayınlanmış «La Reforme Financier«en Turque» konulu ko mtşmasından alınmıştır. (Paru 1210). a. 77. (3) The Report of the Counoil of Foreign Bondirolders, 1814, demiryollari, diğer garantiler ve ca ri tahviller hariç tutulmak kaydıy la bu rakamı 149,5 milyon T.L, olarak beyan etmektedir. Sulh Konferanaı için İnglli» Maliyeci, ainea hasırlanan bir bildiriye göre İse 159 milyon T.L 'dır. (4) Brlttah Documents, Cilt. V, No Y A R I N : BÜYÜK DEVLETLERİN ROLÜ: ALMANYA

3 1 v\\\v\v.\\\\v\\\\\\\\\\v\\\\\\\\ \\WS\\\V\\\\\ ULUS Şayia: 5 kw V V \\\\V \\W V \\V V \\V V Ä \W \V \» \\V V \\V V V W \W V W V ^\vm \\\\\\\v V, If 330 Yazan : HERBERT FEtS Çeviren: evietlerin ral 3 OsmanlI İmparatorluğunun çözülmesi yakın görüldüğü, böyle bir durumun ortaya çıkması İmlinde stratejik ve ekonomik men faatleri haleldar ve verilen her borç veya mukabilinde sağlanan imtiyazlar, yeni hadiselere müncer olabileceği için, borç veren devletler, sermayedarlarının faaliyetlerini tanzim lüzumunu duy. muşlardır. Almanya nın OsmanlI İmparatorluğu ile ilgili politikası istikrarlıydı; Alman menfaatleri muayyen sahalara teksif edilmişti yılma kadarki devrede Osnıaııl, topraklarında hemen he. men hiçbir Alman yatırımına rastlanmaz. Halbuki Alman hükümeti Osmauh hükümeti ile son derece kuvvetli ve güvenilir münasebetler kurmak çabasında idi. Gayesi, Osmanlı Devleti ile siyasî ittifak kurabilmek ve OsmanlI İmparatorluğu kaynakları tun istismarında Alman ticari ve sınai teşebbüslerine bir öncelik sağlayabilmekti, Bu gayretlerin esasım, Bağdat demiryolu sistemi teşkil eder. Almaııyadaki muh teris ve mütecaviz çevreler indinde bu, bir imparatorluk kura bilmek ihtirasları için bir dönüm noktası, ilerde Alman hakimiyeti altma düşecek sabalara doğru bir sızma teşebbüsüydü. Almanya kuvvetli müttefik istiyordu ve onu finanse etmeye hazırdı yi], başından itibaren Berlin sermaye piyasası bütün im kânlarıyla OsmanlI Devlet Tahvilleri satışına açıldı ve kudretli Alman bankaları, pek çok ah. valde tereddütle karşıladıkları riskleri kabule zorlandılar. Aynı yit Alman Bankası, büyük bir İn giliz * Fransız müessesesi olan Osmanlı (İmparatorluk) Bankasının reddettiği bir krediyi Al man hükümetinin tazyik) üze rine sağlamayı kabul etti. Bu su retle OsmanlI Padişahının dostlu Bu yazı serisi Herbert Feis in «Europe: The World s Banker » adlı kitabından tercüme edilmiştir. Feis, hem büyük bir iktisatçı, hem de Pulitzeı Armağanı kazanmış bir müşaviri olarak çok başarılı bir meslek hayatı vardır. Bu eserde, İktisadî gücü yerinde ülkelerin, iktisaden geri kalmış ülkelere sağladıkları çeşitli şekillerdeki yardımları, dış politika maksatlarının tahakkukunda en büyük koz olarak nasıl kuj.ancuklan, çok mükemmel bir şekilde hikâye edilmektedir. Yakın tarihimize -şık tutan tercüme ettiğimiz bölümde ise. Birinci Büyük Harbe takaddüm eden günlerde çeşitli Avrupa ülkeleri ile olan ittifaklarımızı, bu ülkelerle olan borçlu - alacaklı münasebeilerimızın tayin ettiği ve rasyonel esaslara dayanmayan bir borçlanma siyasetinin, sair bazı şartlar da tahakkuk ettiği ahvalde, borçlu devletin çöküşünü kolaylaştırdığı ve hızlandırdığı vakıaları, tarihî Y. N. Y. ğu ve dolayısıyla da Anadolu demiryolları imtiyazı sağlanmış oldu (1). 1910da, yine Alman Ban. kası, Fransızların reddettiği bir krediyi İngiliz ve Fransıziara doğru meyletmekte olan Osmaıslı hükümet ricalini hoşnut edebilmek içlıı tembı etmek zorunda kaldı. Bütün bu devre boyunca Almau bankalarının, yalnız başlarına karşılayabilmekte güçlük çektikleri projelerin fl. nansmam için tngili2 ve Fransız sermayedarları ile işbirliği yapmaya teşvik edildikleri mtişahade edilmektedir. Alman bankaları ile Alman hükümeti arasında fikir ve tatbikat sahasında adeta bir nevi işbirliği vardı ve hazan bankalar bazan da Alman hükümeti inisyatifi ele almaktaydı. Gittikçe artan dahilî ihtiyaçların baskısına ve Alman sermayedarlarının Osmanlı Devlet Tah villeriui, Fransız sermaye piyasa iarında elden çıkarma temayülle riııe rağmen, Osmanlı Devlet borçlarında Almanların hissesi 1880de 0<>5 iken 1914 de %20 ye çıkmıştır (2). Osmanlı topraklarındaki sınai teşebbüslere yapılmış Alman yatınım 1880 Ierde 40 milyon mark iken, 1914 yılma doğru 000 milyon marka yükselmiştir. Bu yatı rımların sıklet merkezini, 1914 yılına kadar ancak km sd bi tirilebihniş olan Bağdat dem iryolları teşkil eder. Alman diplomatlarının sayısız teşebbüs ve müzakerelerinin bir neticesi olan bu yatırımın gelişimi, Alman hal İsı tarafından, Alman İmparatorluğunun bir tezahür şekli olarak dikkatle takip edilmiştir. (1) K. Helfferich, Georg V on Riemens, XIX, s. 37. ( 2) C. A. Solıafer tarafından Deutach- Turklsch» Freundschaft (Berlin, 1914), s. 12'de belirtildiğin» göre -ikramiyen devlet tahvilleri hariç-, K. Helfferich ln tahminleri şöyledlr : Fransa Almanya İogilter» 1881 sonu sonu sonu YA R IN : BÜYÜK DEVLETLERİN ROLÜ: FRANSA (1)

4 iw V W W vw W W W W V W W W S W W A W : ü L U S : : Sayfa: 5 *V X X X X X X X X X \X \X X X X X V V X X X X X X X X X X > X V >.\X X ^X X X X V vx -C sn V X X X X X X X X X >X V 'X V C»X X S X X X V V X X '0,»»S X >» iftaassm >\\\\\\\\\\\\\v,'ü V teaaaïsisîi # tph Yazan : HERBERT FEİS W \ \ \ \ \ \ v \ \ \ \ \ \ \ \ \ \ \ \ \ \ \ \ v \ \ \ \ \ \ \ \ x\ \ \ \ \ \ \ \ \ m \ \ \ \ \ \ \ \ v \ \ \ \ \ \ \ \ \ x\ \ ^ ^ etlerin 4 Fransız hükümeti, OsmanlI İm pı.ratorluğu ile ilgili bir muayt yen politika tesbitini güç, hatta imkânsız bulmuştur. Çünkü zu. hur eden her durumda yatırım sahiplerinin farklı menfaatları ve OsmanlI İmparatorluğundaki politik maksatları ile birlikte, Rus müttefiklerinin arzularını, tutumunu ve Balkanlardaki maksatlarını da nazarı itibara almak zorunda kalmıştır. Fransızlarca Osmaıılı topraklarına yapılmış yatırım vc satın alınmış OsmanlI devlet tahvilleri miktarı, diğer milletlerden çok daha faza ol - muştur (1) ie 1914 yılları arasında OsmanlI hükümetlerince yapılmış 26 tahvil ihracından 16 sında, Fransız sermayedarlar en büyük alıç, olarak tezahür et inektedir. Osmaıılı toprakların - diki ' demiryollarına yapılmış Fransız yatırımı 500 milyon frangı aşar; yıllarında sağlanan yeni Ve çok şümullü imtiyazlarla 2300 km iik munzam demiryolu inşa imkânı temin edilmiştir; 62 şubesiyle birlikte Os. manii İmparatorluğunun hâzinesi ve malî ajanı görevlerini de ifa eden Osmanlı Bankasının idaresi ve kontrolü Fransız sermayedarların elindeydi. Bu banka, Pa ris te satılan Osmaıılı tahvillerinin büyük bir kısmını satın al nııştır (2). Osmanlı tütün iııhi. sarının kontrolü de bir Avusturya Alman grubu ile birlikte Osmanlı Bankasına aitti. Çeşitli iştiraklerle, Osmanlı toprak, lavındaki belli başlı bütün Fransız demiryollarında ve Bağdat Demiryolu İdaresinde de söz sa bibiydi. İstanbul yc Beyrut'taki Fransız liman şirketlerinde, is - taııbul'a su ve elektrik sağlayan ve şehrin dahilî nakliyat işlerini deruhte eden şirketlerde iştiraki vardı. Bütün bunlardan başka çeşitli Fransız şirketleri tmpara torluğun hemen hemen her ta - rafın» yayılmış muhtelif tesisle Bu yazı serisi Herbert Feis in «Europe: The World s Banker » adlı kitabından tercüme edilmiştir. Feis, hem büyük bir iktisatçı, hem de Pulitzer Armağanı kazanmış bir tarihçidir. Bir yazar, bir ilim adamı v e, A.B.D. Hükümetinin sözü dinlenen bir müşaviri olarak çok başarılı bir meslek hayatı vardır. Bu eserde, İktisadî gücü yerinde ülkelerin, iktisaden geri kalmış ülkelere sağladıkları çeşidi şekillerdeki yardımları, dış politika maksatlarının tahakkukunda en büyük koz, olarak nasıl kul-nndıkları, çok mükemmel bir şekilde hikâye edilmektedir. Yakın tarihimize»şık tutan tercüme ettiğimiz bölümde ise. Birinci Büyük Harbe takaddüm eden günlerde çeşitli Avrupa ülkeleri ile olan ittifaklarımızı, bu ülkelerle olan borçlu - alacaklı münasebetlerimizin tayin ettiği ve rasyonel esaslara dayanmayan bir borçlanma siyasetinin, sair baz. şartlar da tahakkuk Y. N. Y. re sahiptiler; (yollar, limanlar, iskeleler, tramvaylar, sulama tesisleri, elektrik jeneratörleri gibi.) Osmaıılı Alman dos *-:ğuna rağmen İmparatorluktaki İktisadî değişmenin müsebbibi, Fransız yatırım müesseseler olmuştur (3). Osmanlı İmparatorluğu üzerinde nüfuj, tesisi için, Fransa bilhassa Almanya ile mücadele etmek zorunda kalmıştır. Hükü - metlerinin yekdiğeriyle şiddetli rekabetine rağmen, Osmanlı tahvillerinin satın alınmasında, bir çok defalar Fransız ve Alman bankalarının işbirliği yaptıkları müşahade edilir. Hatta Düyunu Umumiye idaresindeki İngiliz temsilcisi Adam Block a göre, bu iki devlet arasında daimî bir işbirliği anlayışı mevcutta. Hü kümetine yolladığı bir metnorı-.ııdumda iddia ediyordu ki: « 'teıı beri malî işlerinin taksimi hususunda Fransa ile Al. manya arasında bir anlaşma mev cuttur... Anlaşmanın tarihi ne o- lursa olsun,.şikâr olan, bu iki ülke arasında bir anlaşmanın varlığıdır (4). Anlaşmanın başlıca ortakları da Alman Bankası ile Osman'ı Bankası olmaktadır. Genel olarak Fransı7 Hükümeti Osmanlı topraklarına Fransız şirketlerince yatırım yapılmasını arzulaınıştır. Fakat Osmaıılı devlet tahvillerinin Fransız serma. ye piyasasına sürülmesine müsar.de etmeden önce, daima, şart lar ileri sürmüş ve çeşitli avantajlar temini yoluna gitmiştir. Meselâ: Avrupa'daki Osmanlı e- yaletlcrinde demiryolu inşası i- çin ihracına karar verilen tah. villerin, Fransız piyasasına arzına müsaade etmediği halde, arasında Girit adasında sarfedilmek üzere istenen bir kredinin temininde, Osmanlı devleti üe Banque de Paris et Pays Bas orasında aracılık yapmıştır (Büyük devletlerce hazırlanmış ve hiçbir zaman tatbik edilme. miş olan Girit idari teşkilâtının reformu ile ilgilidir.) 1993'te, mevcut bonoların şartlarının ıslahı için talep edilmiş borç da, Osmaıılı hükümeti, Fransız d e miryolu şirketinin taleplerini, şirket idarecilerini tatmin ed e cek şekilde karşılayıp, İstanbul iskelelerinin idaresini tamamen Fransızlara terketmeyi ve askeri malzeme siparişlerini Fransız fabrikalarına vermeyi kabul edin ceye kadir geciktirilmiştir (5). Keza 1985 yılında Osms nlı Devletine verilen borç da. bu borç, la satın alınması düşünülen si âbların mubayaasında Fransız şirketlerinin münasip bir pay a- getirilmesine rağmen, İngilizlnr onu Fransız Hariciye Bakanlığının kontrolünde telakki etmişler dir. Aynı şekilde Fransız Hükümeti de -Bağdat demiryolu ikrazları dolayısiyle. Alman banka larıyla olan ilişkisi sebebiyle ou Banka politikasını kontrolde güç lükle karşılamıştır. Rus H ükü. meti 1913 yılında Osmanlı Ban. kası ile Rus - Asya Bankası (tiıe Banque Russo-Asiatique) arasındaki ilişkileri geliştirmek suretıy le Alman bankalarıyla olan ou münasebetleri zayıflatmak iste. di. Orta Doğuda bankaların tesisi daima bir diplom atik faaliyetin konusu olmuştur. Osmenlı Bankasının politikaları ve fa» lacaklan hususunda Fransız hükümeti liyetlerl hakkında A. BlUiotti'nm ikna edilinceye kadar T La Banque impériale Ottomane bekletilmiştir. Osmanlı hâzinesinin t (Paris. 1908). ve G. Poulgi-Bev'- tamamen boşaldığı 1907 de In Annales des Ecoles Libres da Fransız hükümeti, yalnızca, Zon. guldak kömür madenlerinin ta Sciences Politiques (Paris, 1910) adlı eserlerine bakınız. mamen Fransız sermayedarların eline geçmesini mümkün kılacak bir plana rıza göstermesi şartı (3) The Commission pour la Defen se des Porteurs de Valeurs et de Fonds Ottomans, S de belirtildiğine göre, «Osmanlı kanunları dolayısıyla gerçek ma ile, Osmanlı hükümetine yardımı kabuj etmiştir (6). hiyetleri ve idarecileri gizlenmiş (1) Commission pour la Deten Sı des sayısı* şirketler vasıtası ile Fran Porteurs de Valeurs et de Fonds sız sermayesi. Osmanlı amma Ottomans (Paris, 1914) tarafın, hizmetlerini kontrol altında tutdan hazırlanmış detaylı bir a-, 1 muştur. Bu şirketler, imparator raştırmaya göre, 1914 yılında, luğun bütün ekonomik hayatını Osmanlı dahili ve harici borçlarından Fransızlara olan miktar. faaliyet sabaları içerisine almaktaydılar. «Yol inşaatıyla ilgili teşebbüsler, bilhassa büyük 2.4 milyar frank, Almanlar a o. lan miktar 0.9 milyar frank. In. - önemi haizdi. The Société Gene, gilizler'e olan miktar da 0.8 mil raie d Entrepfises dans l Empire yar franktır. Yine aynı araştırma Ottoman, İmparatorluğun her ya göre aynı yıl sonu itibariyle tarafına yayılmış 12 şubeye sahipti. I. Büyük harp başladığı za Osmanlı İmparatorluğundaki Fransız yatırımları yekûnu 903 man bu şirketin 10,000 işçisi faa m ilyon frank. Alman yatırımları liyet halindeydi. yekûnu 553 milyon frank ve İngiliz yatırımları yekunu da 230 milyon franktır, (Bu rakamlar (4) British Documents. Cilt: V, No 147. Fransız yatırımlarını gerçek m ik (3) Fransa, Rapport de la Commi# tarın üstünde. Alman yatırımlarını sion de Budget, Ministère des ise gerçek miktarın altında Affaires Etrangères, Exercice, aksettiriyor olabilir.) s (2) Bu Bankaya, 1856 yılında İngiltere Krallığı tarafından bir imtl yaz verilmiş olmasına; İngiliz Bankacıların Banka İdare Mecli. (6) British Documents, V, s YARIN : si azası olarak görevlendirilmesine ve 1913 yılında Banka Genel BÜYÜK DEVLETLERİN Müdürlüğüne bir İngilizin RÖLÜ : FRANSA (2)

5 I \\\\\\\\\\\\\v v 1 ULUS ssaassi w D M Yazan : HERBERT FEİS Sayfa : 5 devletlerin rolü : Fransa ( 2 ) 5 Fransız Hükümeti, 1910 yılında da, OsmanlI İdaresini neticede Almanya dan borç teminine yönelten şartlar empoze etmeğe kalktı. Ha bukı yeni iş başına geçmiş olan Genç Türkler idaresi, Almanya yı, tahttan uzaklaştırdıkları padişahın muhafazakâr poil tikasmın destekleyicisi saydıkları için, düıtst ve bir an» yasa çerçevesinde faaliyet gösterecek bir hükümet kurmak çaba arında, Fransız ve İngiliz sempatisine güvenmekteydi da, yeni Türk idaresi karşı! Omda, Duyunu U- n.unıiye İdaresinin kontrolüne hiçbir gelir kaynağı terkim kabul etmediği halde, İngiliz ve Fransız bankalarının, Almanlarla işbirliği yaparak, OsmanlIların yeni bir istikraz talebini karşıladıkları görülür. Bu tutum, İngiliz ve Fransız hükümetlerinin alışılagelmiş ve hoşnutsuzluk ifade eden reaksiyonlarının maziye karıştığı intibaını veriyordu. Bununla beraber, 1910 yılında Cavit, Bey (Osmanlı Maliye Bakanı), yeni bir borçlanma için bu iki devlet nezdinde teşebbüslerde bulunduğu zaman, bu uükümetlerce çok kısa bir sü re önce gösterilmiş ilgi ve sempatinin yerini, (Makedonya ve Ermenistan olaylarından sonra) bir şüphe ve antipatının aldığını müşahade etti. Bunun üzerindedir kj Genç Türkler rejiminin. Devletin, bu müesseseye olan tabi durumuna son verme arzusuna rağmen Osmanlı Bankası il* müzakerelere giriişldi. Bir anlaşmaya varmak mümkün oı madı. Bu netice, büyük ölçüde Fransız hükümetinin müdahaleleri sonucudur. Çünkü Fransız Hükümeti, Osmanlı Bankası İstanbul Şubesi kanalı ile Osmanlı Devleti için bir Bu yazı serisi Herbert Feis in «Europe; The World s Banker » adlı kitabından tercüme edilmiştir. Feis, hem büyük bir iktisatçı, hem de Pulitzer Armağanı kar zanmış bir müşaviri olarak çok başarılı bir meslek hayatı vardır. Bu eserde, İktisadî gücü yerinde ülkelerin, iktisaden geri kalmış ülkelere sağladıkları çeşitli şekillerdeki yardımları, mükemmel bir şekilde hikâye edilmektedir. Yakın tarihimize -şık tutan tercüme ettiğimiz bölümde ise, Birinci Büyük Harbe takaddüm eden günlerde çeşitli Avrupa ülkeleri ile olan ittifaklarımızı, bu ülkelerle olan borçlu alacaklı münasebetlerimizin tayin ettiği ve rasyonel esaslara dayanmayan bir borçlanma siyasetinin, sair bazı şartlar da tahakkuk r. n. r. bütçe ve kontrol bürosu kurmak istiyordu. Haddizatında, bir Fransız olan M. Laurent, Mali Reform Komisyonu ikinci başkanı olarak bu görevi bir süredenberf deruhte etmekteydi. (İlk Osmanlı bütçesi bu komisyon tarafından hazırlanmıştır. (1) Credit Mobilier nin başında bulunduğu bir grup, daha anlaşma taraflısı göründü va İstanbul eyaleti gümrük resimlerinin taahhüdü mukabilinde, külliyetli miktarda bir kredi sağlamayı kabul etti. (Bu kredi Osmanlı Bankası tarafından reddedilmişti.) OsmanlI Devlet Tahvillerinin sermaye piyasalarına arzetmesine müsaade etmesi için başvurulan hükümeti, bu müsaade için pek çok şart ileri sürdü. Bu arada İstanbul daki Rus Büyükelçisi de, hükümetince, fırsattan istifade edilmesini tavsiye ediyor ve diyordu ki : «İstanbul daki para darlığından istifade ederek Osmanlı Hükümetinden, gelecekte asken sahada güçlenmesini önleyecek taahhütler koparmalıyız. Kafkaslarda ve Kuzey İranda Osmanlılarca İnşa edüen demiryolları ve bu ülkece satın alman harp gemisi, askeri noktai nazardan özel bir önemi haizdir.» (1) Le Marche Financier, s Osmanlı Maliye Bakanlığı daha önceden, Osmanlı mali sisteminin «organizasyonu ile görevli ve blı Fransız, bir İngiliz ve bir İtalyandan müteşekkil bir komisyon kurmuştu. Bu Komisyon tavsiyelerini 1910 yılı başlarında bildirdi ve bunlara İstinaden, Osmanlı Hükümeti çeşitli ma 11 kanunları Parlamentoya getirdi. Daha fazla bilgi İçin M. Laurent tn La Politique Budgetaire en Europe (Paris, 1910)'d a yayınlanmış konferansına bakını*. YARIN t FRANSA NIN İl e r i s ü r d ü ğ ü ŞARTLAR

6 U L U S Sâyfa : 5 i1 > \\\\'\\N \\\\\Y '/ mmmm ı t o Yazan : HERBERT FEÎS Fransa nın ileri sürdüğü şartlar 6 Bu hedefler Fransız hükümeti tarafından açıkça ortaya atılmış ve tahakkuklarına çalışılmış d e. ğildir. Fakat ileri sürülen şartlardan şüphelenen Osmanlı hükü mcti, aynı gayelerin dolaylı yollardan gerçekleştirilmeye çalışıldığının farkına varmış olabilir. Fransız hükümeti, ilk olarak askeri siparişlerin Fransız firmala ııııa verilmesini talep etti. (OsmanlIlar, kısa bir süre önce Almanya dan iki harp gemisi satın almış ve gemilerin bedeli borçlanmalarla karşılanmıştı.) İkinci olarak, Osmanlı topraklarında ya şayan Fransız tabiiyetindeki Tunus ve Cezayirlilere Osmanlı hü. kümetince yapılan muamelelerin sebep olduğu münakaşanın, Fraıı sız hükümetini tatmin edecek bir sonuca bağlanmasj talep e- dildi. Üçüncü olarak da. OsmanlI hükümetinden, idari ve mali sistemini yeniden organize etmesi istendi (1). Müzakereler süresince belirmiş çeşitli saikieriıı muğlaklığı sebebiyle, talep edi. len malî ıeorganizasyonun mahiyet ve şümulünün tayini zordur. M. Laurent in Osmanlı Maliye Ba kanlığı Muhasebe Dairesinin başında bulunduğu kısa süre zarfında formüle ettiği plana göre, Osmanlı Bankasının, Osmanlı Devlet Hâzinesi haline getirilmesi ve hazırlanacak bütçe ile a- hengin temini için de, yine aynı bankaya, Osmanlı Devlet harcamalarını vize yetkisi verilmesi teklif edilmekteydi. Bunlara ilâveten Fransız hükümeti, Fransız memurların, Osmanlı Maliye Bakanlığına müşavir olarak tayinini ve muhasebe ve koııtroı dairelerinin idaresini deruhte etmeleri, ni istiyordu (2). Bu tedbirlerden bazıları Osm a n l I hükümetinin hayrına ola bilirdi. Ayrıca bu ve benzeri tedbirler (3 ) alacaklıları da tatmine yarayacaktı. Fakat Osmanlı hü kümeti teklifi reddetti (3). Çün. ^X X X X X X X X X X X \X X X X X X X X X X X X X X X X X X \X X V C SX X V *\X X \> Bu yazı serisi Herbert Feis in «Europe: The World s Banker » adlı kitabından tercüme edilmiştir. Feis, hem büyük bir iktisatçı, hem de Pulitzer Armağanı kazanmış btr tarihçidir. Bir yazar, bir ilim adamı ve A.B.D. Hükümetinin sözü dinlenen ülkelerin, ıküsaden geri kalmış ülkelere sağladıkları çeşitli şekillerdeki yardımları, mükemmel bir şekilde hikâye edilmektedir. Yakın tarihimize -şık tutan tercüme ettiğimiz bölümde ise. Birinci Büyük Harbe takaddüm eden günlerde çeşitli Avrupa ülkeleri ile olan ittifaklarımızı, bu ülkelerle oian borçlu alacaklı münasebetlerimizin tayin ettiği ve rasyonel esaslara dayanmayan bir borçlanma siyasetinin, sair ba» şartlar da tahakkuk y. n. y. kü tekliflerin gerisindeki gerçek saikin, Rusya ya karşı yapmak - t» olduğu askerî hazırlıkları dolaylı yollardan tahdit olmasından şüpheleniyordu (4). Osmanlı hükümetini bu teklifleri redde Alman ve İngiliz hükümetleri de teşvik etmiş olabilirler. Osmanlı ve Alman hükümetleri müzakere, ler boyunca temas halindeydiler. İstanbul daki Alman Büyükelçi sinin Berlin e gönderdiği raporlara nazaran, müzakerelere katlıan Osmanlj Maliye Bakanı, Fransız tekliflerini, Düyun-u Umumiye i- (İaresindeki İngiliz temsilcisi A. dam Bloock ile Ernest Cassei in tavsiyeleri üzerine reddetmiş tir (5). Bütün bunlardan sonra Cavit Bey Osmanlı Milli Bankası Direktörü Cassel e kredi için başvurdu. (Bu banka, bir dereceye kadar Osmanlı Bankası ile rakip durumdaydı.) Cassel, Alman Ban kasının da işbirliği ile bu borcu turya nın da yardımıyla, bu devlete hiçbir şart koşmaksızın mali yardımda bulunmaya mecburuz. Bu konu hakkında von Cwinııer ile konuş (8).» Alman bankalan başlangıçta yalnızca 6 aylık bir avans vermek istediler; fakat Alman Başbakanının tazyik leri neticeyi tayin etti. Fransız hükümeti bu gelişme üzerine, Düyun-u Umumiye.deki Fransız temsilcisi kanalıyla son bir teşeb büste bulunarak bir uzlaşma ze. mini sağlamaya çalıştıysa da hiç bir şey elde edemedi (9). Bu kredinin Almanlar tarafından sağlanmış olması, Alman hükümetinin, Osmanlı hükümeti indindeki prestijin. çok arttırmış ve bu devletin, güvenilebilir yegâne müttefik olarak temayüz et, meşine sebep olmuştur. Dolayısı ile de Almanlar, geçmişe kıyasen çok daha müessir bir şekilde nüfuzlarını tesis imkânını buldu lar (10). Fransa, Osmanlı mali- temine istekliydi. Fakat resmî bir Fransız talebi üzerine, İngiliz hükümeti, Cassel e baskıda bulundu ve dolayısıyla da Casseı bu krediyi açmağa yanaşma. dı (6). İngiliz hükümetinin bu teşebbüsünde, o günlerdeki OsmanlI idaresine karşı İngiltere de beliren reaksiyon ve OsmanlIlardan' Bağdat demiryolu planı hakkın da tatminkâr bir garanti elde e- dinceye kadar krediyi geciktirme arzusu da m oynamış olabilir (7). Osmanlı hükümetinin borç te mini için başvurabileceği tek yer olarak Berlin kalmıştı; bu se beple, Almanlarla müzakerelere girişildi. Alman hükümeti bu krediyi sağlayabilmek gayesiyle Alman bankalarını tazyike başladı. Alman devlet başkam, başba. kanına verdiği emirde diyordu ki: «OsmanlIların devamlı olarak İngiliz Fransız hakimiyetine düşmelerini önlemek için, Avusyesinde değişiklik yapmak ve as kerî masrafların, tahdit etmek konularında gösterdiği gayretler dolayısıyla güç duruma düştü; geçmişteki faaliyetleri ile Rusya ile olan ittifakı, ona şüphe duyul masın» sebep oldu. Osmanlı hükümeti, hiçbir şart ileri sürme, yen borç vereni, tercih etti ve ileri sürülen reform planlarını, çöküşünü çabuklaştırmak için ileri sürülmüş birer tuzak kabul ederek şüpheyle karşıladı. (1) a.g.e.; Malımııd Muhtar Paşa, La Turquie, L Allemagne et L Europe (Paris, 1Ş241), s (2) a.g.e.; N o ve La Marche Financier, , s (3) D.C. Blaisdell, European Financial Control in the Ottoman Empire (New York, 1920), s. 216 ve devamı. (4) Die Grosse Politik, Cilt XXVII, No (5) a.g.e.. No (6) De Selbert, s. 302; R. Recouly, Reveu Politique et Parlementaire, Eklm, 1910, s. 158 ve devamı; Die Grosse Politik, Cilt XXVII, No ve devamı. (7) Ekim, 1910 da, The Economist dergisi dahi Osmanlı mâliyesinin reformu ve askeri masraflarının tahdidi lcabeder gerekçe - siyle hareketi tasvip etmiştir. (8) Die Grosse Politik, Cilt XXVII, No , 10053, 10038, (9) a.g.e., No , (10) K. Helffrich, Dle Deutsche Tür. kenpolltlk (Berllh, 1921), s YARIN : OSMANLI MÂLİYESİ AVRUPA YOLLARINDA

7 ULUS r; Sayfa : 5 I gsaamifl to Yazan \\\\\\\\\\\\\v 5 I 1 : HERBERT FEİS OsmanlI Mâliyesi Avrupa yollumla! Müteakip yıllarda yapılmış Os- ; manii borçlanmaları da geçmiş. ; tekilerc benzer bir seyir takip i etti. Balkan Harbi sırasında Fran i sız sermaye piyasasına arzedii -! mek istenen Osmanlı tahvilleri, ; Fransız hükünmetinin muhalife-! tiyle karşılaştı (1). Fakat Franj sız bankaları ve mühimmat (ab-! rikalarmın teşebbüsleri, Fransa-! nm resmi politikasının aksine i bir gelişime sebep olmuştur (2). / 1913 yılı sonbaharında Osman- '> b Maliye Bakanı yeni bir borç temini gayesiyle Avrupa'ya hare- J ket etti. Berlin e muvassalatında i kendisine Berlin sermaye piya- { sasının, yeni bir Osmanlı tahvi- { linin satışına müsait olmadığı i bildirildi (3). Bunun üzerine i Fransız hükümetine müracaat et- { ti. Fransa, OsmanlI devletini kuv i vetlendirmek ve yeni bir savaşı i mümkün kılmak istemiyordu. ; Fakat bu kredinin sağlanması ve J Bağdat demiryolu planına vaki muhalefetine son vermesi halin- ' de, Osmanlı Devletinden, Fran $ sız ticarî ve sınaî kuruluşları > için büyük siparişler ve imtiyaz- J 1ar koparabilmesi imkân dahili- ne girecekti. Bu sebeplerle Fran. sız hükümeti, pazarlığı kaba] et- $ ti. Fakat gayenin tahakkukunda önemli bir engel mevcuttu: Fran- sızlarca inşa edilecek demiryolj Iarın geçeceği eyaletlerle ilgili o- J larak Huşlara veto hakkı tanı - J yan bir Fransız Rus anlaşması. J Vaki Fransız teşebbüsü üzerine J Rusya, Osmanlı Devleti, eski im- J tivazları yenileriyle değiştiren bir anlaşmaya ı-azı olduğu tak - dilde veto hakkını kullanmayai cağını bildirdi (4). Fransız hükümeti arzularını dikte ettirebilmek için, Osmanlı i devletinin gittikçe artan muzayakasından istifade gayesiyle beki lemeye koyuldu. Fakat Kasım i 191?. te, Perier Co. adlı bir Fran- '/ sız bankasının, Osmanlı tahville- ^ rinin mubayaa ve piyasaya arz Bu yazı serisi Herbert Feis in «Europe: The World s Banker » adlı kitabından tercüme edilmiştir. Feis, hem büyük bir iktisatçı, hem de Pulitzer Armağanı kazanmış bir tarihçidir. Bir yazar, bir \ilim adamı ve A.B.D. Hükümetinin sözü dinlenen ülkelerin, ıktisaden geri kalmış ülkelere sağladıkları çeşitli şekillerdeki yardımları, mükemmel bir şekilde hikâye edilmektedir. Yakın tarihimize»şık tutan tercüme ettiğimiz bölümde ise, Birinci Büyük Harbe takaddüm eden günlerde çeşitli Avrupa ülkeleri ile olan ittifaklarımızı, bu ülkelerle oıan borçlu - alacaklı münaseböuerimızm tayin ettiği ve rasyonel esaslara dayanmayan bir borçlanma siyasetinin, sair baz; şartlar da tahakkuk Y. N. Y. fiyatları arasındaki büyük farkın cazibesine kapılarak Osmanlı devletince talep edilen krediyi kabul ettiğini öğrendi (5). R esmen piyasaya arz talep edilmediği için, Fransız hükümeti önceden haberdar edilmemişti. Perrier nin bu teşebbüsü, hem Fran sız planlarını, hem de Balkanlarda sulhii tehlikeye sokmuş oluyordu. Bu sebeple Paris te Fran sız Maliye Bakanı Perrier yi kınadı ve kredinin ikinci kısmını iptale zorladı. Fakat Belçika bankaları kredinin noksan kalan kısmım tamamlayanla hazır oldoklarını bildirdiler (6). Bu kredinin zahiri sebebi, Osmanlı devlet memurlarının ve subayların o güne kadar ödenememiş o- lan maaşlarının tediyesi idi. Fakat bir kısmı ile İngiltere den bir drenot ve mühimmat satın alındı (7), Müzakerelere girişil - diyse de, iki defa Rus reaksiyonundan korkularak ara vermek lüzumu duyuldu. Ocak 1914 de Rus hükümeti. Alman Mareşali Liman von Sanders in Osmanlı ordusunu ı-eorganize etmekle vazifelendirilmesi dolayısıyla bu krediye müsaade edilmemesini talep etti (8). Fakat Fransız hükümeti bu hususu bir mesele haline getirmeye yanaş - inadı. Şubat ayında Osmanlı ve Yunanistan devletleri arasında bir harp kaçınılmaz gibi gürü - nüyordu ve Rusya, sağlanacak kredinin OsmanlIların tutumunu sertleştirmesinden korkuyordu. Fransız hükümeti, kredinin ö- denmesini Balkanlarda sulhün avdetine kadar bekleteceğini vaadle, bu paranın büyük bir kısmının Osmanlılarca car] borçlarının ödenmesinde kullanılacağını ve Osmanlı Bankasının yapılacak masrafları murakabe edebi lecek bir durumda olduğunu belirtti (9). Esasen Frensiz hükü. meti mevcut şartlar muvacehesinde çok sert şartlar ileri sür - mek istemiyordu. Çünkü ocak 1914 de, OsmanlIların, her halükârda Moltke ve Goeben zırhlı - larını alacağını öğrenmişti (10). Kredi, ancak Osmaıılı hükümc ti Yunanistan la adalar hakkında bir anlaşmaya vardıktan sonra, Paris te, Osmanl, tahvilleri ııin piyasaya arzı suretiyle gerçekleştirildi. Bu kredinin sağlanması ve Bağdat demiryoluna mu. halefetten vazgeçmesi mukabilinde Fransız hükümeti, Anadolu ve Suriye de 23C0 millik bir demiryolu imtiyazı elde etmiştir. Ayrıca, üç Akdeniz ve iki Karadeniz limanının işletilmesi hakkı Fransız şirketlerine devredildi; M..lo'y adlı bir Fransız Osmanlı Maliy» Bakanlığı Genel Müfettişi tav ı edildi; Fransız müessese, okul hastane ve kiliselerinin imtiyazları teyit ve temdit edil - di (11). Bu kredinin Alman bankalarınca evvelce verilmiş avansların v.s. ödenmesinden arta kalan kıs mi, askerî hazırlıklar için kullanıldı. Yunanistan la anlaşması.»a rağmen, Osmanlı hükümeti, kaybettiği adaları geri alabil*01511 için bir harbi dahj göze almak temayülündeydi (12). Fransa ya, Creusot tarafından inşa edilmek üzere altı destroyer, 2 denizaltı, dağ toplan ve deniz uçaklan sipariş edildi (13). Bir ay kadar önce gene Paris te piyasaya arzedilmiş Yunan devlet tahvilleri hasılatı da Yunan hükümeti tara fttidr.n huna benzer maksatlar i- çin kullanılmıştır (14). Bir Fransız misyonu Yunan ordusu ve tahkimatını kuvvetlendirirken, bir Alman misyonu da ayn, şey. leri OsmanlIlar için yapıyordu. Bir İngiliz deniz misyonu Yu nan donanmasını kuvvetlendir - mek için çalışırken, bir diğer İn giliz misyonu da Osmanlı donanmasının geliştirilmesiyle meşguldü (15). Bazı İngiliz firmaları Osmanlı tersanelerini ıslah ve yeni satın alınmış lıarp gemileri için yüzer havuzlar ve rıhtım - lar inşa etmekle görevlendirilmiş lerdi. Yunanistan 1 haziran 1913 tarihli gskerî anlaşması icabını yerine getirmesi için Sırbistan a bsşvurduysa. da, Sırbistan, bu talebi tereddütle karşıladı. Kısaca 1. Büyük Harp başladığı zaman muharip kuvvetlerin durum ve tutumları bu merkezdeydi. (1) Livre Noir, II, 562; France, Docu. ments Diplomatiques, , Cilt III, No. 13, 39, 130. (2) Paris Büyük Elçisi Isvolsky, Hükümetine yolladığı memorandumda, bankalar ve tekel idaresini (tütün tekeli) kontrol yetkisinin limitli oluşu dolayısıyla Fransız Hükümetince karşılaşılan güçlükleri izqh etmektedir. Livre Noir, II, 116, 11«, , «. (3) Cemal Paşa, Memoirs o l a Tur» kish Statesman (New York, 1922), s. 55. (4) Livre Noir, II , 2:jl ; Documents Diplomatique Français, , 3. Baskı, Cilt I. No Rus Hükümetinin talebi, 1912 yılı boyunca Fransız bankalarının plânlarında bir mania olarak belirmiştir. (5 ) Le Marche Financier, , s (6) Livre Noir, II, ; R. Poincaré, Au Service de la France, IV, s. 10. (7) E conom isé Ocak 3, 19J4. (8) Livre Noir, II, (9) a.g.e., s ; Poincaré, a.g. e., IV, 44. (10) Foincare, a.g.e., IV, s. 24. (11) Rapport de la Commission du Budget, Affaires Etrangères, (13) E. Driault ve M. L Heritier, a.g. e., V, (13) Cemal Paşa, a.g.e., s. 96, 102. (14) Driault ve L Heritier, a.g.e., V (15) Econom isé 3 Ocak 1914 ve 30 Mayis 1914 sayılarında Perier den sağlanan kredilerle alınan dratnottan «İstanbul daki bahriye misyonumuzun ilk meyvaları» şekünde bahseünekto ve devamla, «Churchill in uzak görüşlülüğü sayesinde, Yunanistan için oir şans eser! olarak gelecek harpte T(irk Amirali Limpus, Amiral Mark Kerr'le savaşmak zorunda kalacaktır» demektedir. YARIN : İNGİLTERE VE OSMANLI İMPARATORLUĞU

8 :ü L ü S: Sayfa: 5 ^\\\\\\\\\\\\\Nm\V\\i\\\\\\\\\\\V^\VNK«^V\\\\\»^VNim\\^^ J mmsmm v\\\\\\\\\\\v I / I M l â \ p j m a a a Yazan : HERBERT FElS! ^XXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXSXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXX -. illere ve OsmanlI imparatorlu yılında borçlarını ödemek te acze düşmesine kadar resmi İngiliz politikası, OsmanlI devlet tahvillerinin Londra piyasasında satışını teşvik etmek şeklinde tc zahür etmiştir. Kırım harbi sebe biyle yapılan Osmanlı borçlan - masını İngiliz hükümeti, Fransız hükümeti ile birlikte garanti e t mişti. Birçok müşahidin Osmanlı devleti hakkında izhar ettiği şüp helere rağmen, İngiliz Hüküme - ti,osmaıılı Devleti hakkında, İngiliz sermayedarları, Osmanlı tah villerini satın almaya teşvik ede cek kadar iyimser davranmıştır. Fakat İngiliz Hükümetinin takip ettiği bu politikanın temel nedeninin, Rus ihtiraslarına karşı Os manii toprak bütünlüğünü muhafaza olduğunu unutmamak lâzım dır. Bununla beraber 1876 da OsmanlIların iflaslarını ilânların dan ve İmparatorluğun çöküntü emarelerinin belirmesinden son. ra, İngiliz politikası çok daha çapraşık bir mahiyet arzeder. Bu tarihten sonra İngiliz Hükümeti geçmiş tecrübeleri dolayısiyle Osmanlı borçlanma te şebbüslerinc karşı hiçbir taahhüt te bulunmaz bir tavır takınma - ya başlamıştır. İngiliz sermayedarlar, herhangi bir kredi verme den önce daima hükümetleriyle istişare adetindeydiler. Fakat İn giliz Hükümeti bu hususta mümkün olduğu kadar her hangi bir mes uliyet kabulünden kaçınmıştır. Meselâ, 1908 de Genç Türkler Hükümeti Ervvard Gray - e, İngiliz bankaları nezdinde leh lerinde teşebbüslerde bulunmasını talep ettikleri zaman, Gray, yalnızca bu müracaatı Itothsc hild ve Baring c intikal ettirmek le iktifa etmiştir. Bu bankacılar, yeni bir seri Osmanlı tahvilinin tatminkâr bir şekilde piyasaya arzına' imkân olmadığını karar verdikleri zaman da, bu karan Bu yazı serisi Herbert Peis in «Europe: The World s Banker » adlı kitabından tercüme edilmiştir Feis, hem $üyük bir iktisatçı, hem de Pulitzer Armağanı kazanmış bir tarihçidir. Bir yazar. Dir ilim adamı ve A.BJ3. Hükümetinin sözü dinlenen bir müşaviri olarak çok başarılı bir meslek hayatı vardır. Bu eserde, İktisadî gücü yerinde ülkelerin, ıktisaden geri kalmış ülkelere sağladıkları çeşitli şekillerdeki yardımları, mükemmel bir şekilde hikâye edilmektedir. Yakın tarihimize -şık tutarı teıcüme ettiğimiz bölümde ise, Birinci Büyük Harbe takaddüm eden günlerde çeşitli Avrupa ülkeleri İle olan ittifaklarımızı, bu ülkelerle oıan borçlu - alacaklı münasebetlerimizin tayin ettiği ve rasyonel esaslara dayanmayan bir borçlanma siyasetinin, sair bazı şartlar da tahakkuk ettiği ahvalde, borçlu devletin çöküşünü kolaylaştırdığı ve hızlandırdığı vakıaları, tarihî X. N. X. değiştirmek hususunda resmî hiç bir İngiliz teşebbüsüne rastlan maz. (1) Bununla beraber birçok ahvalde İngiliz hükümeti tavas. sutta bulunmuş veya tavsiyelerde bulunmayı kabul etmiştir. Mo selâ, evvelce de bahsedildiği üze re, İngiliz Dışişleri Bakanlığı, 1910 da Ernest Cassel i Osmanlı Devletine bir kredi sağlama te - şebbüsünden vazgeçmeye ikna et mişti. Keza 1912 dc Osmanlı MH II Bankasınca yapılan teşebbüse Balkan anlaşmazlığının hallin den ünce yapılacak herhangi bir avansa muarız olduğu gerekçesiy lc karşı çıkmıştır. (2) Fakat belirli istisnalar dışında, banker ler ve diğer sermayedarların ser bestçe karara varmalarına mü saade etmiştir. Bunların, OsmanlI Hükümetinin finansmanıma kat kıları tali ölçülerde kalmıştır. Tercihleri, daha ziyade diğer ba zı hususlarla ilgiliydi. Askeri ç-a baları uğruna mütemadiyen bor ca giren bir hükümet, onlar için cazip bir yatırım sahası teşkil e t memiştir. İngiliz Hükümeti de on lara, takdirleri dışında bir tutu ma zorlamamıştır. Kısaca, A l man ve Fransız Hükümetlerince bu hususlarda deruhte edilmiş mes uliyet, İngiliz Hükümetine cazip gelmemiştir. Fakat yabancı sermaye grupla rile İngiliz sermaye gruplarının rekabetleri neticesi. Alman sermayedarlarının Osmanlı topraklarında faaliyete geçmesinden sonra, İngiliz Hükümetinin, daha istikrarlı bir politika takip etme ye başladığı ve inisyatifi ele aldı ğı görülür. Bu tarihlerden sonraki İngiliz çabalarının hep aynı minval üzere devam etmiştir.' Bu husus, 1908 dc, Sör Edward Gray ce de teyit edilmektedir: «Görev başına geldiğinde, OsmanlI topraklarındaki ticari teşebbüslerin dışında tutulduğumuzu ve Osmanlı pazarlarında bir yer kapabilmek hususunda ne ka dar ümitsiz bir durumda oldu - ğumuzu gördüğüm zaman, büyük bir ızdırap duydum. Fransızlarla işbirliğini teşvik sebebim budür. Çünkü İngiliz teşebbüsleri, kendi hallerine hırakılsalar, hiç bir ümit yok gibiydi. Ne kadar gelişi güzel bir sermaye grubunun Osmanlı ticari bayatını elin de tuttuğunu faı-kettiğimden beri büyük bir sükûtu hayal içinde yim. (3). Sör Grey in bu beyanatı, belki de, Sör Ernest Cassel in, Osman lı ülkesindeki İngiliz teşebbüsle riııe hizmet etnıe^ üzere Osman lı Milli Bankasını kurmaya teşvik edilmesini de izah etmektedir, 1910 dan, Osmanlı İmparatorluğunun çöküşünün gün meşe leşi sayıldığı 1914 yılma kadar İn giliz Hükümeti, İngiliz menfaat larının ihmaline karşı şiddetle vaziyet almıştır. I. Dünya Har biııe takaddüm eden günlerde ya pılan bir seri anlaşmalarla, İngi liz teşebbüsleri için münasip bir faaliyet sahası ve arzulanan pek çok fırsatı temin edebilmeyi başarmıştır. Osmanlı Devletinin fi nansmaıunı tamamen özel menfaatlarin inisyatifine terketmeğl arzu etmesine rağmen, İngiliz Hükümeti de Alman ve Fransız hükümetler gibi bütün ağırlığıyla, çeşitli müzakerelere müdahale etmek ihtiyacını duymuş tur. (1) British Documents, CİP, V, No (2) Die Grosse Politik, Cilt X X X IV, No (3) British Documents, Cilt V, No YARIN : OSMANLI DÜYUN-u UMUMİYE İDARESİ

9 i ii î v\\\\\\\\\\\v IÜLÜS: :Sayf»; 5 mmm âmp&s&ai1 to r Yazan: ^ \\\\\\V \\V \\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\V \\\V \\\\\\\\\\\\\\^ ^ ^ ^ HERBERT FEİS Çeviren: i I Elimli kolunun nasıl bağlandı? a Tali görevlere, Osmanlı tabii, yetindeki kimseler getirilecekti ve bunların tayini Komisyonca yapılacaktı. Bütün Komisyon top iantılarına bir Osmanlı temsilcisi katılacak; fakat bu zatın yetkisi istişarî olmaktan öteye gide meyecekti. Resmî Osmanlı kontrolörleri, teşkilâtın bütün kayıtlarını ve evraklarını kontrol e. debilecek, fakat teşkilâtın yönetimine hiçbir müdahalede bulun mayacaklardı. Teşkilâtın bütçesi, yine teşkilâtça hazırlanacaktı ve kanunlara ve kararnameye uygun olduğu sürece bu bütçenin Osmanlı hükümetince tasdiki mecburi idi. Yabancı tahvil sahiplerinin hak iarını korumak için buldukları formül buydıu (1). Düyun-u Umumiye idaresi, tuz inhisarım, dam ga, alkollü içkiler, bahkçılık ve ipek resimlerini doğrudan doğru ya yönetmiştir. Tütün inhisarı, yıllık asgarî bir hasıla ve kârın taksimi mukabilinde, Fransız ve Avusturya - Alman sermayesince sahip olunan bir şirkete devredil inişti (2). Bütün bu hususlar, şaşılacak kadar az bir ihtilâfla yü rütülebilmiştir. Osmanlı hüküme ti ile komisyon arasında çıkan ve bir hakemeye tevdii gereken yegâ ne ihtilâf, 1903 yıbnda, Komisyonun alacaklılara ilâve bir faiz te. diyesine teşebbüsü üzerine çıkmıştır den 1903 yılına kadarkî devrede, Teşkilâtın kontrolüne devredilmiş gelirler, taahhüt edilmiş asgarî faiz nisbetnıj (%1) ancak karşılayabilmişti. Yine aynı devre için net yıllık hasıla, hemen hemen sabit kalmıştır. (Ortalama 2,1 milyon TL) (3). Ko misyon raporlarında, müteaddit defalar, Osmanlı hükümetinin neticeden bir istifadesi olmadığı için gelirler hasılatım arttırma yolundaki muhtelif teşebbüsleri isteksizce desteklediği belirtilmektedir (4). Bu süre zar fuıda yalnızca tuz istihsal sana Bu yazı serisi Herbert Fels in «Europe: The World s Banker » adlı kitabından tercüme edilmiştir Peis, hem büyük bir iktisatçı, hem de Pulitzeı Armağanı kazanmış ülkelerin, ıktisaden geri kalmış ülkelere sağladıkları ç e ş id i şekillerdeki yardımları, dış politika maksatlarının tahakkukunda en büyük koz olarak nasıl kın-nndıkları, çok mükemmel bir şekilde hikâye edilmektedir. Yakın tarihimize.şık tutan tercüme ettiğimiz bölümde İse, Birinci Büyük Harbe takaddüm eden günlerde çeşitli Avrupa ülkeleri ile olan ittifaklarımızı, bu ülkelerle olan borçlu alacaklı münaseboılerimızıtı tayin ettiği ve rasyonel esaslara dayanmayan bir borçlanma siyasetinin, sair baz. şartlar da tahakkuk ettiği ahvalde, borçlu devletin çöküşünü kolaylaştırdığı ve hızlandırdığı vakıaları, tarih] k. N. k. yiinde bir gelişim sağlanabildi ve tu* ihracı önemli bir faaliyet sahası olarak belirdi. Keza aynı yıllarda, ipek istihsali de teşvik edildi, istihsali arttırma teknik, (eri öğretilmeğe başlandı ve ipek istihsal sahası genişletilmeye çalışıldı. Yabancılara tanınmış is tisnalar, yerli balkın şifahi akit alışkanlığı ve Osmanlı makamlarının işbirliğine yanaşmaması sebebiyle damga resmi tahsilatı, umulandan az olmuştur. Alkollü içkilerden alınan vergiler ise, bunların dahilde istihlâklerinden ziyade, ithalatını teşvik etmiştir 1930 yılına kadar Muharrem Kararnamesi şümulüne giren borçlardan ancak yüzde 22 sj ö- denebiimişti. Fakat beliren yeni şartlar, tahvillerin değiştirilmesi ni ve mevcut anlaşmanın değişti, rilmesini gerekli kıldı. Tahvil sahipleri, ellerine geçen düşük hasıla sebebiyle sabırsızlanıyorlardı. Fakat, Osmanlı Hükü meti nin, Bağdat demiryolu tahvilleri ödemelerini arttırma hususundaki taahhüdünü yerine getirmesi, bunun için de gümrük resimlerini arttırması icap ed i yordu Kararnamesi ise, böyle bir artıştan sağlanabilecek ilâve hasılatın da tahvil sahiplerine tahsisini gerekli kılmaktaydı. O günlerde Fransız Maliye Ba kanlığına, tahvillerin değişim plânlarının hazırlanmasına katılmış bir maliyeci olan Rouvier ge tirilmişti. Yapılan çeşitti teşebbüsler sonunda yeni bir anlaşma metni üzerinde müzakerelere başlanması kabul edildi. Varılan anlaşmaya göre, cari Osntanh borçlan, çok daha düşük miktar da bir ana para, fakat daha yük sek bir faiz nisbeti taşıyan yeni bir borç haline çevrildi. Yine ay m anlaşmaya göre, tahsil edilmiş gelirlerde, taahhüt edilmiş yıllık asgari miktarlar dışında gerçekleştirilebilecek artışların 3/4 ü Os manii Devletine tahsil edilecek ve ancak 1/4 i borçların amorti» manında kullanılabilecekti sonrası devrede, İmparatorluk dahilinde cereyan eden çe şitli hadiselere rağmen Duyun-u Umumiye İdaresince tahsil edi len gelir miktan sür atle artmaya başladı. ( arası sü rede Osmanb Devlet gelirleri iki katma çıkmıştır.) Gümrük resmi artışları ve Duyun-u Umumiye - nin kontrolüne sonradan devredil miş gelirler de dah I edilmek kaydıyla, yıllannda bu teşkilâtça toplanmış gayri safi ge lir yekûnu 5,4 milyon T.L. idi. ( yılları için bu m ik tar 3 milyon T.L. dır. (5) Şartların anormalliğine rağmen gelir Icrdeki bu artış, milletlerarası borç idaresinin gayretleri neticesinde meydana gelmiştir. Du - yun-u Umumiye Teşkilâtı tahsil ettiği gelirlerde bir artış temin e* debilmek için ticaret, sanayi ve ziı-aati geliştirmeye çalıştı; yönettiği vergilerle ilgili kanunları bir sisteme bağladı ve vergi kaçakçılığı ile mücadele etti; teknik yardım sağlamak suretiyle i pek istihsalinin arttırılması için çaba sarfetti. (1) Duyun-u Umumiye İdaresince neşredilmiş genel ve özel raporların tam bir listesi İçin Blalsdell in a.g.e., s. 109'a; Teşkilâtın organizasyonu, kanuni statüsü, v.s. için G. Young a, a.g.e., Cilt V, Bölüm I.X X X V e bakınız. (2) The Councll o f the Regle to the General Meetlng of Sharaholders, , da yıllık faaliyet raporları ve bil&nçolar verilmektedir. Sermaye ten. ziline sebep olan birkaç yıllık açıktan sonra Regle kârlı bir teşebbüs olmuştur de hissedarlar, yatırılmış sermayelerinin % ü nisbetlnde temettü almışlardır. (9) 5 yıllık devreler için gelirlerden elde edilen yıllık hasıla m iktan aşağıda gösterilmiştir: (1.000 TL. olarak): Yıllar Hasıla yıllar Hasıla (Yani gümrük zamları dahil) (4) Laurent tarafından a.g.e.'de belirtildiğine göre yılında yapılan değişimden (conversion) sonra bile durum, tatminkâr olmaktan uzakfır, (5) Sir Adam Clock, Speclal Report on the Ottoman Public Debt, YARIN: DÜYUN-U UMUMİYE İDARESİNİN İÇYÜZÜ

10 U L U S : : Sayfa: i ^ \N \m \v ^ ^ ^ OsmanlI Duyun-u Umumiye İdaresi i felaketinden sonra Avrupa nın büyük devletleri Yakın Doğu meselelerini halletmek üzere Berlin de toplandıkları za man, Rusya yı talep ettiği tazminat miktarım azaltmaya ikna etmişler ve tabiiyetlerindeki şirket ve bankalardan, OsmanlI Devletinden bir alacağı olanlara, bu ülkenin malî enkazından bir şeyler koparmağa çalışmışlardır. İngiliz ve Fransız hükümetleri, dolaylı olarak da olsa, ülkelerin, deki sermayedarların, OsmanlI İmparatorluğunun çökmek üz e - re olduğu yolundaki kanaatlerine katılmışlardır. Meselâ, kabul edilen sulh protokolün» şu esaslar da dahil edilmiştir: Kongrede temsil edilen devletler, BabIâli ye, İstanbul da, ilgi. 11 devletlerce tayin edilecek ve özel vasıftaki muayyen kimselerden teşekkül edecek bir Mali Ko misyon kurulmasını ve bu ko - misyona, OsmanlI Devlet Tahvilleri sahiplerinin iddialarım tetkik ve onları tatmin edebilecek ve BabIâli'nin malî durumu ile telif edilebilecek en müessir uzlaşma yollarını tavsiye etmek yet kilerinin verilmesini tavsiye etmek, kanaatiııdedirler. OsmanlI Hükümeti, resmî bir mahiyet taşıyan bir komisyon kurulma*! teklifini reddetti. Fakat bütün borç ödemelerini durdurur ve yapılan çeşitli ıslahat (!) tedbirlerini reddederse, alacaklılar tarafından böyle bir kontrolü kabule zorlanacağını idrak ettiği için, müzakerelere girişme alternatifini tercih etti. Müzakereler, arzuladığı şekilde gelişmedi ve meseleyi, tek taraf, lı bir tasarrufla halle teşebbüs etti. Tahvil saleplerinin ve onları destekleyen hükümetlerinin mukavemeti dolayısıyla, OsmanlI hükümeti her türlü kredi imkânlarından mahrum edildiğini gördü. Geçmişte büyiik miktar - X X X X X ^X X X X X X X X X X X X V kx Y H X X X X V S\X X \X X X X X X X >»X \ Bu yazı serisi Herbert Feis in «Europe: The World s Banker » adlı kltatundan tercüme edilmiştir. Feis, hem büyük bir iktisatçı, hem de Pulitzer Armağanı kazanmış ülkelerin, iktisaden geri kalmış ülkelere sağladıkları çeşidi şekillerdeki yardımları, mükemmel bir şekilde hikâye edilmektedir. Yakın tarihimize»şık tutan tercüme ettiğimiz bölümde İse, Birinci Büyük Harbe takaddüm eden günlerde çeşitli Avrupa üikeleri ile olan ittifaklarımızı, bu ülkelerle olan borçlu - alacaklı münasebetlerimizin tayin ettiği ve rasyonel esaslara dayanmayan bir borçlanma siyasetinin, sair baz; şartlar da tahakkuk Y. N. Y. larda kısa vadeli borçlanmalara girmiş olan OsmanlI yöneticileri, mahalli bankalardan elde edebil, dikleri kredilerle durumu idareye çalıştılar. Fakat bu durumda sağlanan her kredi için, alacaklıya, muayyen devlet gelirlerinin terkedilmesi icap etmiştir. Dış alacaklılar, hükümetlerinin de desteği ile OsmanlI hükümetini, alacaklılarına farklı muamele yapmakla suçladılar. Nihayet de bir anlaşmaya varıldı ve anlaşma, Padişahın Muharrem Kararnamesiyle ilân e- dildi. Anlaşmaya göre OsmanlI hükümeti, bazı gelirlerin tahsili yetkisini alacaklıların kontrolü ne terketti. Bu kararname, iki taraflı bir kontrat olarak da te lâkki edilebilir. Çünkü, alacaklılar anlaşmanın reddi veya ihlâli halinde, esas haklarına yeniden kavuşabileceklerdi. Avrupa nın başlıca büyük devletleri de bu anlaşmayı resmen tesbit ettiler. Bu kararname ile OsmanlI hii. kumeti bir hayli azaltılan borç miktarı mukabilinde, aşağıdaki gelir kaynaklarını, alacaklıların kontrolün» devretmiştir: a) tuz ve tütün üzerinden alınan tekel gelirleri (tütünden alman gümrük hasılatı hariç tutulmuştur); b) damga resmi, alkollü içkiler ve balıkçılık resimleri; c) muayyen eyaletlerde ham ipek istihsa linden alman vergiler; d) nisbetleriıı arttırılmasından sağlanacak gümrük hasılatı farkları; e) Bulgaristan tarafından ödenmesi gerekli fakat hiçbir zaman öden ınemiş olan haraç; (bilahare bunun yerine tütünden alınan bir aşar ikame edilmiştir); f) hiçbir zaman önemli miktarlara baliğ olmamış sair bir kısım gelirler. Alacaklıların rızası olmadıkça bu vergilerin nisbeti, tahvil sahiplerinin aleyhine olarak değiştirilemeyecektir. Kararname ye göre bu gelirler toplamının 4/5 ü faizlerin ve ancak 1/5 i ana paranın ödenmesinde kullanıla çaktı. Alacaklılar kontrolüne terk edilen gelirler hasılatında m ey. dana gelebilecek herhangi bir müsbet gelişmeden yalnızca alacaklıların faydalanabileceği şartı, OsmanlI devletinin hasılatı arttırmak için herhangi bir işbirliğine yanaşması için hiçbir Sebep bırakmamıştır. Bu gelirlerin murakabesi, tahsili ve borçlara tahsisi için milletlerarası bir teşkilât kuruldu. Bu kuruluşa, OsmanlI devlet borçlan için tefrik edilmiş gelirler ve diğer kaynakların «idaresi. tahsili ve hasılatın tahvil sahiplerine veya temsilcilerine doğ rudan doğruya tevzii» yetkisi verilmişti. Teşkilâtın yönetilmesi yedi kişilik bir komisyona devre dilmişti. Komisyon üyeleri, y a bancı bankalar veya tahvil sahip lerince ve Fransız, Alman, Avusturya, İtalya ve OsmanlI devletlerince tayin edilecek birer kişi ile İngiltere ve Hollanda için müştereken bir, imtiyazlı tahvil sahipleri için bir kişi (bu, OsmanlI Bankasınca temsil edilmiştir) olmak üzere tayin edileçekti. Komisyon başkanlığı, İngiliz ve Fransız temsilcileri tarafından münavebe ile deruhte e- itilmiştir. (Fakat 1914 yılın» kadarki devrede bu görev genellikle bir Fransızın uhdesinde kaldı). Komisyon kararları, ekseriyetle almaktaydı. Üyeler, aııcak tayin eden kuruluşlarca görevden alınabilirdi ve bunların Türk veya yabancı askerî veya diplomatik misyonlarda görev alma, lan yasaklanmıştı. Komisyon icraatı, mevcut kanunlar ve kararname hükümlerine uygun olma; zorundaydı. Osmanlı hükümeti ile doğabilecek ihtilâfların, hiı hakem heyetine tevdii gerekiyor du. YARIN : ELİMİZ KOLUMUZ NASIL BAĞLANDI?

11 :ü L ü S: : Sayfa: 5 i i w g \\\\\\\\\\\v Duyun u Umumiye idaresinin 1 1 Duyun-u Umumiye İdaresinin tesisi.osmanlı devlet bütçesinde görülen büyük miktarlı açıklara rağmen, dış borçların ödenmesini garanti altına almıştır yi lından sonra Osman'ı Devletince yeni borçlanmalara gidildikçe, bu Teşkilâtın kontrolüne terkedi len gelir kaynakları da çoğalmış tır. Osmanlı Hükümeti, mümkün olan ahvalde, mukabilinde ala caklılara herhangi bir devlet gelirini tahsis etmeden de borçlanma yollarım denemiştir. Meselâ, Genç Türkler Yönetimi, 1909 ve 1910 yıllarında hiçbir gelir kay nağını Duyun-u Umumiye İdaresinin kontrolüne terketmeden bü yük meblâğlara varan krediler te min edebilmişti. Fakat çaresizlik içinde kalındığı zaman bu fo r mülün kabulü yoluna gidilmiştir. Denilebilir ki, Duyun-u Umumiye İdaresinin varlığı, bir bakıma, Osmanlı Devletinin ödeme gücü ne olan itimadı arttırmıştır ve do layısıyle de 1914 yılına kadar '/«.V den daha küçük nisbette faizler le borç teminini mümkün kılmış tır. Çünkü, alacaklılar, hem bu teşkilâtın idaresine terkedilen ge lir kaynakları hasılatım nazarı i* tibare alıyorlar, hem de ihtiyaç anında vatandaşı oldukları dev Jetlerin desteğinden emin bulunuyorlardı. Sermayedarlara ha kim olan bu kanaat, uzun vadede, bir yabancı yatırımın en büyük garantisinin, yatırımın yapıl dığı memleketin politik sıhhati olduğu gerçeğini unutturdu. E- ğer yatırımın yapıldığı mcmletin sıhhati yerinde değilse veya bu ülke suistima e uğramışsa, i- darecilerinin borçlanma yetkisi kontrol altına alınmadıkça veya kaldırılmadıkça, yabancı sermaye yatırımları için alınacak her türlü emniyet tedbiri, iflasa malı tümdür yılı başlarından itibaren )uyuıı-u Umumiye İdaresi, anlaş Bu yazı serisi Herbert Feis in «Europe: The World s Banker » adlı kitabından tercüme edilmiştir. Feis, hem büyük bir iktisatçı, hem de Pulitzer Armağanı kazanmış ülkelerin, ıktisaden geri kalmış ülkelere sağladıkları çeşidi şekillerdeki yardımları, mükemmel bir şekilde hikâye edilmektedir. Yakın tarihimize -şık tutan tercüme ettiğimiz bölümde ise, Birinci Büyük Harbe takaddüm eden günlerde çeşitli Avrupa ülkeleri ile olan ittifaklarımızı, bu ülkelerle oıan borçlu alacaklı münasebef-lerimızın tayin ettiği ve rasyonel esaslara dayanmayan bir borçlanma siyasetinin, sair bazı şartlar da tahakkuk Y. N. X. ma ile, Makedonya da yapılacak reformlara tahşis edilecek /«3 nis betindeki ilâve gümrük resminin tahsilinde»avrupali devletlerin bir ajanı olmuştur. Geçmişte görevleri, tahsilat kayıtlarının tas dikine ve tahsilâtın idaresine münhasırdı. Görevlerinin bu şekilde genişletilmesi Teşkilât'a, görevlerinin ifasında geçmişe kı.vasen alacaklı ülkelerin desteğine dayanma konusunda daha vazılı bir talep hakkı sağlamış - tır. Fakat taa başlangıçtan beri aşikâr olan husus, Duyun-u Umu miye İdare Meclisinde, tahvil sa. hipleri kadar, ilgili hükümetlerin arzularının da temsil edilmekte oluşudur. Zamanla, İdare Meclisi azalan ile Osmanlı topraklarında faaliyet gösteren imtiyaz sahibi çeşitli sınai ve ticarî kuruluşlar arasında esasen mevcut olan işbirliği de gelişmeye başladı. İdare Meclisinin İngiliz, Fransız ve Alman asıllı üyeleri, Osmanlı Hü kümetini Duyun-u Umumiye Teşkilâtınca tahsil edilcn gelir miktarını arttırabihnek için OsmanlI topraklan üzerinde yeni demiryolları inşaatına teşvik ettiler. Yapılan teklife nazaran, be her kilometre demiryolu için garanti edilecek hasılat miktarı, Duyun-u Umumiye İdaresinin kontrolüne bırakıl.-çaktı. Taahhüt edilecek bu gelirin kaynağını da, üzerinde demiryolu inşa edilmiş arazi halkından alınacak aşar ver gisi teşkil edecekti. Teşkilâtın temsilcileri, bu vergilerin ihale, sinde ve hasılâtm toplanmasında mutlak söz sahibi olacaklardı. Dolayısiyle de, bu zatlara, OsmanlI Hükümetine karşı demiryolu tahvili sahiplerinin hamisi rolünü oynamak fırsatı sağlana caktı- İdare Meclisi üyeleri, yabancıla ra ait demiryolları şirketleri ve Osmanlı topraklarında faaliyet gösteren sair yabancı kuruluşlar la çeşitli şahsi bağlara sahiptiler. (1). Meselâ, Duyun-u Umumiye Meclisindeki İngiliz temsilcisi Sör Vincent Caillard, Alman Ban kasından Herr Kaula ile birlikte 1888 de verilen Haydarpaşa İz mit demiryolu imtiyazına sahipti. Bu zat, sonraları Anadolu Demiryolları İdare Meclisinde de görev almıştır. Haleflerinde,! bi. ri olan Sör Adam Block Istan bul daki İngiliz Ticaret Odası Başkanı olduğu gibi, Osmanlı Millî Bankası direktörlüğünü de yapmıştır. Sör Block aynı zamanda. 1914'de İngiliz silâlı fabrikalarınca, Haliç te iskele ve tersaneler ile, İzmit Körfezinde yüzer lıavuziar inşa etmek üzere kurulmuş bir kuruluş olan Osm anli İmparatorluk Dokları, Ter saneleri ve Donanma İnşaatları Şirketinde de vazifeliydi (2). Yıl larca Duyun-u Umumiye İdaresinde Fransız temsilciliği yap. ıraş olan C. Berger, Fransızlarca sahip olunan üç önemli demiryolu şirketinin en mümtaz idarecisi, Anadolu Demiryoliarı nin ida re meclisi azası ve tütün inhisarının genel müdür muaviniydi. Bağdat Demiryollarının idare meclisinde, Duyun-u Umumiye Meclisindeki Alman, Fransız ve Türk azalar ile birlikte Teşkilât Genel Müdürü de vazife görmek leydi. Keza Duyun-u Umumiye'- deki Alman temsilcisi, aym zamanda. Haydarpaşa Liman Şirketi idarecilerinden de biriydi. (1) Blaisdell, a.g.e., s , bu bağları detayıyla anlatmaktadır. (2) Economist, 6 Aralık YA R IN : OSMANLI TOPRAKLARINDA YER KAPMA YARIŞI

12 ULUS : şayia: 5 \\\\\\\\\\\v Osmaniı topraklarında yer kapma yarışı 12 Belli başlı sınai teşebbüslerde, ki en önemli görevler, zamanla, Dûyun-u Umumiye Meclisi azalığına getirilen yeni temsilcilere in tikal etmeğe başladı. Meclis azalan, ı-esmi görevleri, şahsi menfaatleri ve temsil ettikleri hükümetlerle olan rabıtaları sebebiyle, Osmaniı İmparatorluğun daki yabancı menfaatlarm birer müdafii haline geldiler. (1) Böylece bu Teşkilât, Osmaniı devlet tahvilleri sahiplerini himaye etmenin de ötesinde bir hüviyete büründü; Osmaniı İmparatorluğunun zayıflığından ve maruz kal dığı karışıklıklardan istifade suretiyle büyük kârlar peşinde ko. şan Batı-Avrupa sermayesinin bir ajanı haline geldi. Osmaniı topraklarında bir yer kapabilmek hususunda borç veren ülkeler arasında beliren rekabete,bu devletlerin Dûyun-u U mumiye Meclisindeki temsilcileri de katılmıştır. Temsilciler, temsil ettikleri memleket mali Çevrelerinin menfaatlerini geliştirme ve müdafaa gayretine düştüler. Buna rağmen, Osmaniı Impara torluğundaki muhtelif finansman teşebbüsleri, milletlerarası gruplarca gerçekleştirilmiştir ve kar. şılıklı menfaatler dolayısiyle, Av rupa devletlerinin yekdiğerini des teklemesi yaygın bir tatbikatın i- fadesi olmuştur. (Osmaniı Bankası ve Bağdat Demiryolu teşebbüs leri, bunun tipik misalleridir.) Meclis azalan ve onlan tayin eden banka grupları hükümetleri nin desteğine muhtaç oldukları - nın farkındaydılar ve bu sebeple de, kendilerine vaki olan resmi talepleri kaale almak zorun'uğıınu duymuşlardır. Esasen Teş rilât ta görev almış pek çok kimse, tabiiyetini taşıdıkları devletlerin idari kademelerinden trans fer edilmişlerdir ve dolayısıyla da. «özel menfaatlere, resmi hima ye bahşetme tekniğine veya hu menfaatleri en iyi bir şeki de V X V V V W V N V >N X X V V % X N V X V X V V V V V SV S\.X V X 'V V N X \X \X V V Bu yazı serisi Herbert Feis in «Europe! The World s Banker » adlı kitabından tercüme edilmiştir. Feis, hem büyük bir İktisatçı, hem de Pulitzer Armağanı kazanmış ülkelerin, iktasaden geri kalmış ülkelere sağladıkları çeşitli şekillerdeki yardımları, mükemmel bir şekilde hikâye edilmektedir. Yakın tarihimize.şık tutan tercüme ettiğimiz bölümde İse, Birinci Büyük Harbe takaddüm eden günlerde çeşitli Avrupa ülkeleri ile olan ittifaklarımızı, bu ülkelerle olan borçlu - alacaklı münasebetlerimizin tayin ettiği ve rasyonel esaslara dayanmayan bir borçlanma siyasetinin, sair b a zı şartlar da tahakkuk ettiğ i ahvalde, borçlu devletin çöküşünü kolaylaştırdığı ve hızlandırdığı vakıaları, tarihi Y. N. Y. müdafaa edebilme usullerini, en müessir bir şekilde kullanmanın inceliklerine» vakıftırlar. Diğer taraftan, temsilciler, hükümetleri nin resmi politikalarına intibakları ııisbctinde hu kabil görevle, re tayinde tercih görmüşlerdir. ( 2 ) Dûyun-u Umumiye Meclisinin hemen hemen her azası, hükümetlerinin İstanbul daki büyükelçileri ile yakın temas halindedirler ve hükümetlerde resen mu haberat adetindeydiler. Alman temsilciliği, Prusya Devlet Bankasınca aday gösterilmekte ve Alman Dışişleri Bakanlığının muvafakati üzerine Alman Bankası ve Bleichröder tarafından müştereken seçilmekteydi. (Meselâ, bir defasında Alman Dışişleri Bakanlığı, muvafakatini, tayin edilecek temsilcilerin, Bleichröder in kont rolüne tabi olmaması kaydıyla vermiştir. (3) Fransız ve İngiliz temsilcileri hükümetlerinin tercihlcrini sezebilen belirli gruplar ca tayin edilmekteydiler. İmtiyazlı tahvil salüpleri de Düyun-u Umumiye Meclisinde bir yer işgal ettikleri için, Fransız menfaatleri, iki üye tarafından temsil edilmekleydi yıllarında Rusya da bu Mcc liste temsil edilebilmek için teşebbüs etmiş ve teşebbüs Fran sız hükümeti tarafından OsmanlI devlet tahvillerine yapıl mış Rus yatırımı çok az olduğu halde bir süre desteklenmiştir (4). Fakat Almanya, desteği mukabilinde ikinci bir Almanın da Meclise tayini ve Meclis başkanbğımn, Ingiliz ve Fransız tem silcileri ile birlikte münavebe ile Alman temsilcisi tarafın, dan da deruhte edilmesi şartlanın ileri sürdü. Bunlardan başka, Rusya ya, teşebbüsünün desteklenmesi için Osmaniı gümrük resimlerinin arttınlması hususuna muhalefet etmemesi teklif edildiyse de Rusya buna yanaşmamıştır (5). Hükümetleriyle olan yakın bağ lanna rağmen Meclis azalarının günlük mesailerindeki başlıca kaygıdan, temsil etmekte oldukları tahvil sahiplerinin ve birlikte çalıştıkları mali çevrelerin menfaatlerini korumak olmuş > tur. OsmanlI amme teşebbüsleri nin faaliyet metotlarından çok şi kâyetçi olmalarına rağmen, ken. dilerini, şikâyetçi oldukları konulara adapte etmekte hiçbir güçlük çekmemişlerdir. OsmanlI Devleti desteklerini istiyonju ve menfaatlerini korudukları gruplar» muhtaçtı. Bütün bu devre boyunca, herhangi bir kredi vermenin ön şartı, daima, o veya bu şekilde tezahür eden yabancı kontrolü olmuştur. Fakat yabancı sermayedarların bu usullerle sağladıklarım zannettikleri garan tiler sunîydi. Felâket anında,.milletlerarası bir kontrol için yapılmış anlaşmalar, alacaklılaruı hak lanın koıumaay kâfi gelmemiş, tir. Hatta iddia edilebilir ki, em. poze edilmiş şartlarla OsmanlI Devletine boıç vermek, bu devletin felâketini çabuklaştırmış ve daha da kaçınılmaz bir lıale getirmiştir. SON (1) Blaisdell, a.g.e., s (2) Blaisdell, a.g.e., s (3) British Treasury. Momerandum on the Ottoman Public Deot. (Sulh Konferansı için hazırlaniniştir.) (4) Llvre Nötr, II, Ve devamı. (5) A. Llnchnowsky, Heading for the Abyss, s. 32. Kişisel Arşivlerde Istanbul Belleği Taha Toros Arşivi