. KUÇURAD NN NSAN HAKLARI GÖRÜÜ

Transkript

1 . KUÇURAD NN NSAN HAKLARI GÖRÜÜ Nermin YAVLAL-GEDK 20. yüzylda bir yandan en büyük vah!etlere, soykrmlara ve i!kencelere maruz kalan insanlk, di(er yandan nsan Haklar Evrensel Bildirgesi ni ilân ederek büyük bir ba!arya da imza att. Ardndan, bu Bildirgede ilân olunan insan haklarnn etkin bir!ekilde korunmas, geli!tirilmesi ve ihlâllerinin önlenmesi amacyla yo(un çal!malara giri!ildi. Bu alanda çal!an gerek uluslararas, gerek bölgesel, gerekse de ulusal nitelikli pek çok kurulu! kuruldu; genel ve özel nitelikli pek çok yeni belge hazrland ve onayland. Bir devletin uygar olup olmad( insan haklarna verdi(i önemle ölçülmeye ba!land. Ancak bütün bu çabalara kar!n, insan haklar ihlâlleri dünya kamuoyunun gündeminin hâlâ ilk sralarnda yer almaktadr. Gerek Evrensel Bildirge yi gerekse di(er sözle!meleri onaylayan ülkeler de dahil olmak üzere, dünyann pek çok yerinde yo(un insan haklar ihlâlleri bugün de ya!anmaktadr. Acaba bunca çabaya kar!n insan haklarnn ulusal ve uluslararas düzeyde etkin bir biçimde korunmas neden gerçekle!tirilemiyor? Pek çok neden sralanabilir. Ancak insan haklarna ili!kin tart!malara bakld(nda, bu nedenlerden en önemlilerinden birinin, baz çevrelerin insan haklarnn Bat kültürüne ait baz de(erler oldu(unu, bunun kendi toplumlarnn kurumlarna ve de(erlerine uygun olmad(n ileri sürerek, insan haklarnn evrenselli(ini ve dolaysyla gerektirdiklerini yerine getirmeyi reddetmeleri 1 oldu(u görülür. Ayrca insan haklarnn korunmas ve ihlâllerinin önlenmesi amacyla olu!turulmu! olan baz belgelerdeki kimi sorunlar da bu türden iddialara kapy açk tutabilmektedir. Gerek insan haklarnn Bat kültürüne ait de(erler oldu(u yollu iddiann yantlanmas, gerekse insan haklar belgelerinin yol açt( sorunlarn tespit edilip giderilebilmesi, bir di(er deyi!le, insan haklarnn etkin bir!ekilde korunmas ve ihlallerinin önlenebilmesi her!eyden önce bilgisel olarak içeriklendirilmi! açk bir insan haklar kavramna sahip olmay gerektirir. Çünkü insan haklar kavram bir yandan hangi tek tek haklarn insan haklar olduklarnn belirlenmesi için ölçüt olu!turuyor, di(er yandan ise bu haklarn neden herkes için her yerde ve her zaman korunmas gerekti(ini temellendiriyor. Bu yazda insan haklarnn evrensel ilkeler olarak görülmesini sa(layabilecek bir insan haklar görü!ü, oanna Kuçuradi nin insan haklar görü!ü aktarlacaktr. Kuçuradi nin insan haklar görü!ü aktarlrken, ilkin insan haklarn nasl kavramla!trd( ve temellendirdi(ine yer verilecek; daha sonra H.Ü. Felsefe Bölümü nsan Haklar ve Felsefesi Uygulama ve Ara!trma Merkezi. 1 nsan haklarnn Batya özgü de(erler oldu(u iddiasyla kabul edilmemesinde ve gereklerinin yerine getirilmesinin reddedilmesinde Batnn özellikle de Amerika nn uygulad( politikalarn pay gözden kaçrlmamaldr. 1

2 bu kavramla!trmadan hareketle insan haklarna ili!kin temel belgelerde yer alan haklara bakarak olu!turdu(u hak snflamas anlatlacak; son olarak da özgürlük görü!ü özetlenecektir. nsan Haklarnn Kavramlatrlmas Kuçuradi insan haklarn temellendirirken, yani insanlarn neden baz haklara sahip olduklar sorusunu yantlamaya çal!rken, insan bir özelli(ine indirgeyen <insann de(erini tek özelli(inde gören< bir görü!ten hareket etmez. Onun görü!ünün temelinde insan bir bütün olarak ele alan ontolojik temellere dayanan felsefî antropoloji bulunur (Kuçuradi 1998a: 21-22). Felsefî antropoloji insan di(er varlklardan ayran özelliklerini ortaya koyarken <yani insann de(erine ili!kin bilgi ortaya koyarken< bir teoriden yola çkmaz, temelini insann bio-psi!ik varl(nda bulan insan fenomenlerinden ve ba!arlarndan hareket eder (Mengü!o(lu 1997: 4). nsan haklarnn temelinde insann de(eri bulunur. nsan de(erli bir varlk olmas nedeniyle bir takm haklara sahiptir. nsann neden de(erli bir varlk oldu(unu görebilmek için ilkin de(er nedir? sorusunun yantlanmas gerekir. Çünkü genellikle de(er in subjektif oldu(u ileri sürülmekte ve buna dayanlarak da de(erlendirilmesi yaplan!eyin de(erinin, dolaysyla insann de(erinin göreli oldu(u, de(erlendirene göre de(i!ti(i iddia edilmektedir (Kuçuradi 1998a: 11). De(er gerçekten de göreli midir? Bu sorunun yantlanmas, temelini insann de(erinde bulan insan haklar için büyük önem ta!maktadr. E(er öne sürüldü(ü gibi de(er gerçekten de göreliyse, o zaman evrensel oldu(u iddia edilen insan haklarndan söz etmek de mümkün olamayacaktr. Kuçuradi ye göre de(erin subjektif görülmesinin temelinde iki neden bulunmaktadr. Bu nedenlerden biri insann en temel özelliklerinden biri olan de(erlendirme etkinli(inin farkl ki!ilerce farkl tarzlarda gerçekle!tirilmesi, di(eri de de(er ile de(erler arasnda bir ayrm yaplmamasdr. Ayn!ey bir ki!i, bir olay, bir durum, bir sanat eseri vb.< farkl ki!ilerce, farkl toplumlarca ve farkl dönemlerde farkl de(erlendirilmekte; bazen ayn!ey kimilerince de(erli, kimilerince de(ersiz diye nitelendirilmektedir. Kuçuradi ayn!eyin kimilerince de(erli, kimilerince de(ersiz nitelendirilmesinin temelinde üç farkl de(erlendirme tarznn bulundu(unu söyleyerek bunlar de(er atfetme, de(er biçme ve do(ru de(erlendirme olarak adlandrr. De(er atfetme de kendisine de(er atfedilen!ey, de(er atfedenle olan özel ilgisi nedeniyle de(erli görülmektedir... de(eri söz konusu edilen!ey, kendi d!nda olan bir nedenden dolay de(erli ya da de(ersiz görülmektedir (Kuçuradi 1998a: 30). De(er atfetmede, bir!eyin de(erli olmasyla önemli olmas birbirine kar!trlmakta; de(er atfetme durumunda söz konusu olan de(er, atfedilen!eyin de(erli ya da de(ersiz olmas de(il, o!eyin birileri için önemli ya da önemsiz olmasdr (Kuçuradi 1998a: 26). 2

3 De(er biçme de söz konusu olan de(erlendirilmesi yaplan!eyin de(erini göstermek de(il, o!eyi geçerli ilkeler, kurallar, normlar, standartlar, modalar, ölçüler bakmndan bunlara göre nitelendirmek tir (Kuçuradi 1998a: 28). Geçerlikte olan ilkeler, normlar, kurallar, standartlar, modalar hem ça(dan ça(a hem de toplumdan topluma de(i!ti(inden, belli bir zamanda belli bir toplumda geçerli olan de(er yarglar gerek bir ba!ka toplumda gerekse ayn toplumda bir ba!ka ça(da farkl olaca(ndan, ayn!eye biçilen de(er de farkl olacaktr. De(erlendirme yapt(n sanan pek çok ki!i de(erlendirilmesi söz konusu olan!eye geçerlikte olan ve yüklemleri iyi-kötü, güzel-çirkin, faydal-zararl, do(ru-yanl!, sevap-günah vb. sfatlar olan de(er yarglarna göre de(er biçmektedir veya herkesten bunlara göre de(er biçmesi beklenmektedir (Kuçuradi 1998a: 29). Do(ru de(erlendirme de(erlendirilmesi yaplan!eyin yap özelli(i olan de(erini görmek, yani onu anlamak ve kendi alanndaki yerini bulmaktr (Kuçuradi 1998a: 30). Bir olayn, bir insann, bir eserin do(ru de(erlendirilebilmesi, onun bir bütün olarak ve olanakl oldu(u ölçüde çok yanyla, bir bütün olarak özelli(inin kavranmasna ba(ldr. Ne de(er atfetmenin ne de de(er biçmenin bizi de(erlendirilmesi yaplan!eyin de(erinin bilgisine götürmesi söz konusu de(ildir. Çünkü de(erlendirilen!eyin kendisi hesaba katlmamakta, de(erlendirme ezbere yaplmaktadr. Ancak do(ru de(erlendirmeyle bir!eyin de(erinin bilgisi ortaya konabilir; böyle bir de(erlendirme etkinli(inin sonunda de(erlendirilmesi yaplan!eyin de(erli ya da de(ersiz oldu(u görülebilir. Do(ru de(erlendirmede artk söz konusu olan bilgidir. De(erlendirme bu tarzda yaplarak de(erlendirilen!eyin de(erinin bilgisi ortaya konmu!sa orada de(er in subjektif oldu(undan söz edemeyiz. De(erin subjektif görülmesinin temelinde bulunan nedenlerden bir di(erinin ise de(er ile de(erler arasnda genellikle bir ayrm yaplmamas, onlara ayn!eylermi! gibi baklmas oldu(unu söylemi!tik. De(er bir!eyin de(eridir; bir!eyin bir çe!it özelli(idir. De(erler se var olan!eylerdir, var olan imkânlardr (Kuçuradi 1998a: 40). Kuçuradi (1998a: 42) de(erin srf insanla, insan ba!arlaryla ilgili oldu(unu söyler. Bir nesnenin de(erle ilgili olmas için o nesnenin bir eser olmas, ki!i yaratmas bir ürün olmas gerekir. Ki!i yaratmas olmayan bir nesnenin de(erli görülmesi, onu de(erli sayan ki!iyle özel ili!kisi nedeniyledir ve rastlantsaldr. Bir eser insana bir!eyler kazandryorsa, insann ya!ant olanaklarna bir!eyler katyorsa, o ayn zamanda de(erli bir eserdir. Buradan insan neden de(erlidir? sorusuna geçebiliriz. nsann neden de(erli oldu(u, insann varlktaki özel yerini göstermekle mümkündür. Bu durumda sorumuz insann varlktaki özel yeri nedir? sorusuna dönü!ür. nsan di(er varlklardan ayran, onu de(erli klan!eylerin ba!nda onun de(erlemede bulunan 3

4 ve de(erler ortaya koyan varlk olmas gelir. Fiilen yapp etti(imiz ve ortaya koydu(umuz her!ey bir de(erlemedir. Ortaya konan her bilgi, yalnz bir tespit etme de(ilse, bir açklama ya da yorumdur ve!u ya da bu etkisi olur. Ortaya konan her eserle ise realite sürekli de(erlenir, realiteye de(er katlr. Bütün bunlar realitenin de(er boyutunu ve tarihsel varl( insan realitesini, insanlarn dünyasn meydana getirir (Kuçuradi 1998a: 32). Ki!ilerin eylemleri, ortaya koyduklar bilgiler, eserler de belirli bir zamanda ve mekandadrlar ve ba!kalar tarafndan de(erlendirilir. Bu bakmdan de(erleme, de(erlerin gerçekle!mesi, yani bir eylem veya bir eserdir. De(erlendirme ise insann ve insanla ilgili var olan her!eyin de(erinin gösterilmesi oluyor. nsann de(eri ba!ka insann de(erleri ba!kadr; ki!inin de(eri ba!ka ki!inin de(erleri ba!kadr; bir ki!inin de(eri ba!ka bir ki!inin de(erleri ba!kadr. Sanatn de(eri ba!ka sanatn de(erleri ba!ka, bir sanat eserinin de(eri ise ba!kadr (Kuçuradi 1998a: 40). Buna göre insann de(eri, insann tür olarak insann, di(er varlklarla ilgisi bakmndan özel durumu ve bu özel durumundan dolay ki!ilerin insanlararas ili!kilerde sahip oldu(u baz haklar, ba!ka bir deyi!le insann varlktaki özel yeri oluyor. nsann de(erleri ise tür olarak insann bütün ba!arlardr: bilgi, bilimler, sanatlar, felsefe, teknik, moraller, kültürlerdir. Bunlar insann varlk olanaklarnn gerçekle!mesidir; varlk!artlarnn ürünü olan fenomenler (Kuçuradi 1998a: 40) oluyor. Ki!inin de(eri, ki!inin toplumla ilgisi bakmndan özel durumudur. nsan haklar bakmndan di(er ki!ilerle e!itli(i, hiçbir!ekilde araç olarak kullanlmamas gereklili(i ki!inin de(erinin ifadesidir (Kuçuradi 1998a: 40-41). Ki!i de(erleri ise ki!ileraras ili!kilerde aç(a çkan sevgi, dürüst olma, ba(llk, sayg, adil olma gibi ve açk dü!ünebilme, do(ru ba(lantlar kurabilme gibi ki!i olanaklardr (Kuçuradi 1998a: 41). Bir ki!inin de(eri ise di(er ki!ilere göre onun o tek olan yap bütünlü(üne sahip olmas, onun o ki!i olma özelli(i ve bütünlü(ünün bu özelli(inden dolay di(er ki!ilerden farkl olanaklar, farkl ya!antlar, farkl gerçekle!tirmeleridir (Kuçuradi 1998a: 41). Bir ki!iyi özgür, dürüst, seven vb. diye niteledi(imizde o ki!inin de(erini dile getirmi! oluyoruz. Bir ki!inin ya!amnda ön plâna koydu(u de(erler; yaptklarnda, ya!amnda a(r basan ki!i de(erleri ve di(er de(erleri de o ki!inin de(erleri dir (Kuçuradi 1998a: 41). Özetle söyleyecek olursak, tür olarak insan de(erlemede bulunan bir varlk oldu(undan, de(erler yaratt(ndan de(erli bir varlktr. Bu de(erinden dolaydr ki insan haklar olarak adlandrlan baz haklara sahiptir. nsann de(eri insann tür olarak sahip oldu(u, onu di(er varlklardan ayran özellikleri ve olanaklar oldu(una göre insan haklar tür olarak insann özelliklerini ve olanaklarn gerçekle!tirmek ve geli!tirmek için gerekli ko!ullar dile getiren istemlerdir. Ki!ilerin 4

5 di(er ki!ilerden nasl muamele görmeleri gerekti(ine ili!kin istemler ve böyle muamele görmelerini olanakl klacak toplumsal düzenlemeleri belirlemesi beklenen ilkelerdir. Bize tek tek hangi haklarn temel insan haklar oldu(u konusunda bir ölçüt sa(layan insan haklar kavramnn bu!ekilde içeriklendirilmesinin ardndan haklarn snflandrlmasna geçebiliriz. Haklarn Snflandrlmas Kuçuradi nin hak kavramnn temelinde Platon un adalet kavram bulunmaktadr. Platon adalet i her birine gerekeni, borçlu olunan vermek!eklinde tanmlamaktadr. Bu durumda hak birine borçlu olunan!ey oluyor. O zaman insan haklar da tek tek bütün insanlarn di(er bütün insanlara borçlu olduklar!eylerdir (Kuçuradi 1994: 28). Bu hak tanmndan hareketle Kuçuradi (1998b: 14), haklar ta!yclarna göre ki!i haklar ve grup haklar olarak iki gruba; ki!i haklarn da niteliklerine göre iki gruba ayrr. Ki!i haklarnn birinci grubunu temel ki!i haklar ve ki!i dokunulmazlklar, ikinci grubunu ise yurtta!lk haklar olu!turur. nsann srf insan olmas nedeniyle sahip oldu(u haklar, ki!inin temel haklar ve özgürlükleridir. Yurtta!lk haklar ise ki!inin bir devletin yurtta! olmas nedeniyle sahip oldu(u haklardr. Bu haklar belirli bir devlet tarafndan ki!iye tannan ekonomik, sosyal ve siyasal haklardr. Kuçuradi temel haklar da korunma yollarna göre iki kategoriye ayrr. Birinci kategorideki haklar, ki!inin insan olarak olanaklarn gerçekle!tirmesiyle do(rudan ilgili olan haklardr. Bunlar ki!ilerin, srf insana özgü baz etkinlikleri gerçekle!tirirken, engellenmemelerini dile getiren taleplerdir. Yani herhangi bir!eyi yaparken de(il, tür olarak insana özgü bir etkinli(i gerçekle!tirirken (örne(in bir sanat eseri yaratrken, bilgi ortaya koyarken vb.) engellenmemelerini dile getiren taleplerdir. Ki!ilerin insansal olanaklarn gerçekle!tirebilmeleri için görmeleri gereken muameleye ili!kin taleplerdir. Bu haklar ki!ileraras ili!kilerde, ki!ilerde sayg görmeleri ya da çi(nenmeleri söz konusu olan haklardr. Bu haklarn genel olarak korunmas, onlarn yasal güvence altna alnmalaryla, yani yasal geçerlili(i olan belgelere konulmasyla mümkündür. Bu haklarn tek durumda korunmasysa, o hak ihlâl edildi(inde ilgili yasal organn araya girmesi, müdahale etmesiyle, yani hakk ihlâl eden ki!iyi cezalandrmasyla mümkündür (Kuçuradi 1998b: 14). Özgürlük ile do(rudan korunan haklar kategorisinde yer alan bir hak kavramsal olarak ayn!eydir. Aralarndaki fark, böyle bir istem hak olarak dile getirildi(inde, o hak güvence altna alnmam! olsa bile ki!inin görmesi gereken bir muameleyi ifade ediyor. Ancak böyle bir istem özgürlük olarak dile getirildi(inde ise ki!inin görmesi gereken muamelenin ayn zamanda yasal güvence altna alnm! oldu(unu dile getirir. Bu haklarn yasal güvence altna alnm! olmas, birisi ba!ka birinin hakkna sayg göstermedi(inde, onu çi(nedi(inde ceza görece(i demek oluyor. Dolaysyla, özgürlükler, yasal istemlere dönü!türülmü! etik istemlerdir (Kuçuradi 1998b: 14-15). Temel ki!i haklarnn ikinci grubunu olu!turan haklar da ki!inin sadece insan olmas nedeniyle 5

6 sahip oldu(u haklardr. Ancak bu haklar ki!ilerin insan olarak olanaklarn geli!tirebilmelerinin önko!ullaryla ilgili istemlerdir: sa(lk hakk, e(itim hakk, çal!ma hakk vb. Bu haklarn korunabilmesi onlarn, ilk kategorideki haklar gibi, sadece yasal güvence altna alnmalaryla mümkün de(ildir. Bu haklarn korunabilmesi için devletin baz görevlerini yerine getirmesi gerekmektedir. Bu haklar bir ülkede ki!ilere devletçe tannan sosyal, ekonomik, siyasal haklar 2, yani yurtta!lk haklar aracl(yla ve çe!itli kamu kurum ve kurulu!lar aracl(yla korunabilen haklardr (Kuçuradi 1998b: 16). Sosyal, siyasal ve ekonomik haklar, ki!ilerin sadece insan olmalar nedeniyle sahip olduklar haklar de(il, bir ülkenin yurtta! olmalar nedeniyle onlara yurtta! olduklar, devlet tarafndan tannan haklardr. Bu haklar, her ülkede devlet tarafndan ki!ilere kendi yurtta!larna çizilen snrlardr. O ülkede yurtta!larn içinde serbestçe hareket edebilecekleri baz alanlarn snrlarn çizerler ve ilgili yurtta!lardan bu snrlarn d!na çkmamalar isteminde bulunurlar. Dolaysyla bu haklarn snrlar ülkeden ülkeye, o ülkenin içinde bulundu(u ko!ullara göre farkl çizilebilir. Örne(in asgâri ücret, emeklilik ya! bu türden tannan haklardr ve ülkeden ülkeye farkllk gösterirler. Bu haklar insan olan herkesin e!it oldu(u haklar de(il, bir ülkedeki bütün yurtta!larn e!it oldu(u haklardr (Kuçuradi 1998b: 16). Temel ki!i haklarnn ikinci kategorisinde yer alan haklarn korunma dereceleri, bir ülkede ki!ilere devlet tarafndan tannan haklarn snrlarnn nasl çizildi(iyle yakndan ilgilidir. Bu haklarn korunabilmesi için, söz konusu snrlarn yurtta!lk haklarnn hem e!it derecede hem de insan onuruna yak!r bir derecede korunmalarn sa(layabilecek!ekilde çizilmesi gerekir. Nasl ki do(rudan korunan temel ki!i haklar yasal güvence altna alnarak özgürlükler oluyorsa, dolayl korunan temel ki!i haklar da belirli bir ülkedeki ilgili yurtta!larn haklarnn e!it ve insan onuruna yak!r bir derecede korunmasyla özgürlükler olurlar (Kuçuradi 1998b: 17). Ki!ilerin dolayl olarak korunan temel haklarn koruma amacyla kurulan kurum ve kurulu!lar, bu kurulu!larn bu amaçlara uygun i!leyi!i, toplumsal özgürlü(ün olu!turucularndandr. Kamu özgürlükleri, bir ülkede yurtta!larn temel haklarnn fiilen korunabilmesi için devletin yaratt( olanaklardr, bu olanaklar sayesinde de yurtta!lar, insan olarak olanaklarn geli!tirme imkânna kavu!urlar, dolaysyla onurlu bir ya!am sürme imkânna sahip olurlar (Kuçuradi 1998b: 18). Burada insan haklarnn neden ki!i haklar oldu(u sorusu sorulabilir. Bu soru Kuçuradi nin yukarda aktard(mz de(er görü!ünden hareketle yantlanabilir. Kuçuradi ye göre, tür olarak insann de(erini olu!turan!ey, tarihte tek tek ki!ilerin yapp ettikleri, ortaya koyduklar de(erli!eylerdir. De(erlemede bulunmak, de(erler ortaya koymak, de(erli eylemde bulunmak tür olarak insann bir olana(dr, ancak bu olana( gerçekle!tiren tek tek ki!ilerdir. Bir di(er deyi!le bir bilgi ortaya koyan, bir bulu! yapan, bir sanat eseri meydana getiren, bir hastal(a 2 Buradan Kuçuradi nin, belgelerde sosyal ve ekonomik haklar olarak kar!mza çkan e(itim, çal!ma, sa(lk ve beslenme haklarn temel haklar olarak görmedi(i anla!lmamaldr. Kuçuradi bu haklara dolayl korunan temel ki!i haklar arasnda yer verir. 6

7 çare bulan hep ki!idir. Tür olarak insana özgü olanaklarn bilgisini de tarihte tek tek ki!ilerin yapp ettiklerine bakarak edinebiliyoruz. nsan haklarnn ki!i haklarnn bir bölümünü olu!turmalarnn nedeni, yani ki!i haklar olmalarnn nedeni de budur. Ki!ilerin insan haklar korunmal ki, onlar tür olarak insana ait olan bu olana( gerçekle!tirip geli!tirebilsinler, de(erli eylemlerde bulunabilsinler, de(erler ortaya koyabilsinler. Ancak tarihte insann yapp ettiklerine, ortaya koyduklarna bakt(mzda bunlarn hepsinin de(erli!eyler olmadklarn da görüyoruz. nsan ortaya koydu(u de(erli!eyler yannda de(ersiz!eyler de vardr. nsan kölele!tiren, sava! icat eden, di(er insanlara i!kence yapan da insandr. Ksaca söyleyecek olursak insann de(erini olu!turan insanlarn yapp ettiklerinin, ortaya koyduklarnn tamam de(il bazlardr.!te insann de(erini olu!turan bu baz!eylerin neler oldu(unun ortaya konmas da insann ortaya koydu(u de(erlerin sürekli yeniden de(erlendirilmesini <bu de(erler in insan ya!am için de(er inin ortaya konmasn< gerektirir. Özgürlük Özgürlükler Kuçuradi (1998b: 1) özgürlü(ün ta!yclarna, yani kimin özgürlü(ünden, neyin özgürlü(ünden söz edildi(ine bakarak üç tür özgürlükten sözedebilece(imizi dile getir: a) tür olarak insann özgürlü(ü < antropolojik özgürlük, b) ki!ilerin özgürlü(ü ya da etik özgürlük ve c) toplumsal özgürlük. nsann <tür olarak insann< bir olana( oldu(unu söyledi(i antropolojik özgürlü(ü Kuçuradi!öyle dile getirir: nsana özgü olan bu olanak, çe!itli etkinliklerinde, özellikle de insanlararas ili!kilerde eylemde ki!iler için beliren bir olanaktr. Bu, insann, di(er canllar belirleyen bio-psi!ik olu!lara ek olarak, kendi türünün baz ürünleri tarafndan belirlenebilmesi, ayrca de(er bilgisi tarafndan ve de(er korumaya yönelik ilkeler tarafndan belirlenebilmesidir. Ya!amda baz ki!ilerin gerçekle!tirdi(i bu olanak, insann onu di(er varlklardan (di(er canllardan) ayran ana özelliklerinden birini olu!turur (Kuçuradi 1998b: 6). Ksaca söylenecek olursa antropolojik özgürlük insann bir de(eri, yani di(er eylem olanaklar arasnda de(erli eylemde bulunma olana(dr. Ta!ycs ki!i olan etik özgürlük ise bir ki!i özelli(idir. Olanak olarak özgürlük bütün ki!ilerde bulunmasna kar!n etik özgürlük, kendisinde bulunan özgür eylemde bulunabilme olana(n gerçekle!tiren ki!inin özelli(idir. De(er bilgisine sahip olan ve eylemde bulunurken bu bilgiyi hesaba katan ki!inin özelli(idir. Ya!arken (olaylar, ili!kide oldu(u insanlarn eylemlerini, durumlar vb.) do(ru de(erlendirebilen ve yapt( böyle de(erlendirmelere dayanarak, içinde bulundu(u somut bir defalk ko!ullarda gerekeni yapan (:eylemleriyle, o belirli somut ko!ullarda de(er koruyan, ya da en az de(er harcanmasn sa(layan) ki!inin özelli(idir, etik özgürlük (Kuçuradi 1998b: 6). 7

8 Toplumsal özgürlük ise bir idedir. Toplumsal ili!kilerin, ki!ilerde insann de(erini koruyacak!ekilde düzenlenmesi gerekti(i dü!üncesidir (Kuçuradi 1998b: 12). Kuçuradi toplumsal özgürlü(ün kavramsal içeri(ini, çe!itli özgürlüklerin olu!turdu(unu ifade eder ve toplumsal özgürlü(ü moral (ahlâksal) özgürlük ve hukuksal özgürlükler olarak ikiye ayrr. Moral özgürlük : bir ki!inin, mensup oldu(u grubun de(er yarglarna aykr bir!ekilde davrand(, tavr taknd(, de(erlendirdi(i zaman, ya!amn etkileyecek derecede tepki görmemesi anlamna gelir (Kuçuradi 1998b: 13). Kuçuradi hukuksal özgürlü(ü de temel ve kamusal özgürlükler olarak ikiye ayrr. Hak snflamasnda temel ki!i haklarnn birinci bölümünü olu!turan do(rudan korunan haklarn kar!l(dr temel özgürlükler. Do(rudan korunan temel haklarn ki!ilerin, srf insana özgü baz etkinlikleri gerçekle!tirirken (yaratrken, bilgi ortaya koyarken vb.) engellenmemeleri isteminde bulunan haklar, yani bir ki!iye, insann bir olana(n gerçekle!tirirken, hiç kimse tarafndan dokunulmamas isteminde bulunan haklar oldu(unu görmü!tük. Temel özgürlükler de bu haklarn hukuksal geçerli(i olan bir belgeye konulmas yasa haline getirilmi! olmasdr. Yani bu haklar yasal güvence altna alnd(nda temel özgürlüklere dönü!ür ve böylece herkesten bunlara sayg göstermesinin talep edilmesini sa(lar. Ki!iler ya!arken, toplumsal rollerini görevlerini yerine getirirken, ili!kide olduklar ki!ilere bu istemlerin dile getirdi(i!ekilde muamele ettikleri yerde o ülkede bu özgürlükler vardr demektir (Kuçuradi 1998b: 15) Bu nedenle bu özgürlüklerin ta!ycs ki!iler de(il ülkelerdir. Kamusal özgürlükler ise temel ki!i haklarnn ikinci bölümünü olu!turan dolayl korunan haklarn, yani tannan haklarla Kuçuradi nin yurtta!lk haklar dedi(i sosyal, ekonomik ve siyasal haklarla ve ilgili kurum ve kurulu!lar aracl(yla korunabilen haklarn, bir ülkede bütün ilgili yurtta!lar için e!it ve belirli bir derecede korunuyor olmasdr. Bir ülkede çkarlan yasalar, kurulan kurumlar ve kamu kurulu!lar, o ülkenin ko!ullarnda bütün yurtta!larn temel haklarnn e!it ve onurlu bir!ekilde koruma olana(n sa(lamakta ise sürekli olarak sa(lamakta ise, orada toplumsal özgürlük vardr demektir (Kuçuradi 1998b: 15). Kuçuradi toplumsal özgürlük sorununa devleti merkeze alarak bakt(mzda toplumsal özgürlü(ün kar!mza bir devlette yaplan düzenlemelerle yurtta!lara sa(lanan olanaklar bütünü olarak, yani kamu özgürlükleri olarak çkt(n ifade eder. Ki!ilerin dolayl olarak korunan temel haklarn koruma amacyla kurulan kurum ve kurulu!lar ve bu kurulu!larn bu amaçlara uygun i!leyi!i, toplumsal özgürlü(ün olu!turucularndandr. Kamu özgürlükleri, bir ülkede yurtta!larn temel haklarnn fiilen korunabilmesi için devletin yaratt( olanaklardr, bu olanaklar sayesinde de yurtta!lar, insan olarak olanaklarn geli!tirme imkânna kavu!urlar, dolaysyla onurlu bir ya!am sürme imkânna sahip olurlar...!te kamu özgürlükleri, bir ülkede, belirli tarihsel ko!ullarda, yurtta!larn dolayl korunan temel haklarn korumann çe!itli yollardr... Bu kurum ve kurulu!larn varlk nedeni ki!ilerin bir ülkenin yurtta!larnn bir temel hakknn ya da haklar demetinin korunmasdr (Kuçuradi 1998: 18). 8

9 Sonuç olarak özgürlük üç ayr kavram olarak kar!mza çkyor. Bir olanak olarak, insann yapsal bir olana( olarak, gerçeklik olarak: ki!inin belli bir özelli(i olarak ve toplumsal ili!kilerin düzenlenmesine ili!kin bir ide olarak. Ancak her üç durumda da hep bir de(er olarak görünmektedir: tür olarak insann bir de(eri, bir ki!i de(eri ve toplumsal bir de(er (Kuçuradi 1998b: 18). Görüldü(ü gibi bu üç özgürlük arasnda sk bir ili!ki vardr. Tür olarak insann sahip oldu(u bir olanak olan özgürlü(ün ki!ide gerçekle!mesi etik özgürlük oluyor. Ancak bu olana(n bilgisini, bu olana( gerçekle!tirmi! olan özgür ki!ilere, onlarn yapp ettiklerine bakarak ediniyoruz. Toplumsal özgürlük de ki!ilerin özgür ki!iler olarak kalmalarn sa(lyor. nsann de(erli bir varlk olmasnn nedeni de(erler ortaya koymas oldu(una ve bu de(erleri do(ru de(erlendirmeler yaparak ve ba(msz de(erlemelerde bulunarak özgür ki!iler üretebildi(ine göre, ki!ilere insana özgü baz olanaklarn gerçekle!tirirken dokunulmamas gerekti(i açktr. Ayrca ki!ilere dokunulmamasnn yeterli olmad(, toplumsal ili!kilerin onlarn özgür ki!iler olarak yeti!melerini ve özgür ki!iler olmay sürdürebilmelerini sa(layabilecek!ekilde düzenlenmesi gerekti(i de açktr. Kuçuradi insann de(erinin bilgisini insan bir özelli(ine indirgemeyip, onu bir bütün olarak ele alan ontolojik temellere dayanan felsefi antropolojiden hareketle ortaya koyarak ve insan haklarn bu bilgiden türeterek evrensel insan haklarnn olanakll(n ortaya koyar. Yani insann de(erinin bilgisini ortaya koyarak ve insann de(erine ili!kin bu bilginin insan haklar ilkelerinin bilgisel temeli oldu(unu göstererek. Bu de(er belirli bir kültüre ait olmayp insan türüne aittir. Dolaysyla tür olarak insann de(erini tek tek ki!ilerde koruma istemleri olan insan haklar ilkeleri baz ki!iler için de(il, rk, dil, din, cinsiyet vb. ayrm gözetmeksizin tek tek bütün ki!iler için talepler getirdiklerinden evrenseldirler. nsan haklarna ili!kin bu bilgisel temeller bize bir yandan insan haklarnn Bat kültürüne ait de(erler oldu(u yollu iddiann yantlanmas mümkün klyor, di(er yandan da insan haklar belgelerinde yer alan haklarn de(erlendirilebilmesi için sa(lam bir hareket noktas sunuyor. KAYNAKÇA KUÇURAD, oanna (1994). Adalet Kavram, A. GÜRZ (Ed), Adalet Kavram, Ankara: Türkiye Felsefe Kurumu, KUÇURAD, oanna (1998a). nsan ve Deerleri, Ankara: Türkiye Felsefe Kurumu. KUÇURAD, oanna (1998b). Uluda Konumalar, Ankara: Türkiye Felsefe Kurumu. MENGÜQORLU, Takiyettin (1997). Ontolojik Esaslara Dayanan Felsefî Antropoloji Hakknda Dü!ünceler,. KUÇURAD (Ed.), Yüzylmzda nsan Felsefesi-Takiyettin Mengüolu nun Ansna, Ankara: Türkiye Felsefe Kurumu,