ÖĞRETMEN DİLEKÇE YAZIM KILAVUZU EDEBİYAT - SOSYAL DERSLER BÖLÜMÜ EYLÜL 2013 NO: 2

Transkript

1 ÖĞRETMEN DİLEKÇE VE YAZIM KILAVUZU EDEBİYAT - SOSYAL DERSLER BÖLÜMÜ EYLÜL 2013 NO: 2

2 DİLEKÇE YAZIM KILAVUZU Bir istek veya şikâyeti bildirmek amacıyla resmî veya özel kurumlara verilmek üzere yazılan yazılara dilekçe denir. Kişi çevresinde gördüğü birtakım yanlışlık ve eksikliklerden rahatsız olduğunda, bu durumu çözüme kavuşturmak için resmî veya özel kurumlardan yazılı talepte bulunur. Dilekçe, kişinin yasal hakkıdır. Dilekçenin sunulduğu kurum, kişiye yasal süre içerisinde mutlaka bir cevap vermek zorundadır. Dilekçe, konusuna göre uzun veya kısa yazılabilir. Ayrıntıya inilmemeli, kısa ve özlü bir anlatım benimsenmelidir. Dilekçede resmî ve ciddî bir üslûp kullanılır. Lâubali ve yapmacık ifadeler, gereksiz süslemeler, abartılı anlatımlar dilekçenin ciddiyetini bozar. KÂĞIT Dilekçe çizgisiz, beyaz kâğıda yazılır. Teksir kâğıdı, çizgili kâğıt kullanılmaz. Dilekçe metni genellikle kısa olur. Ancak bazı özel durumlarda kâğıdın ön yüzü yeterli olmazsa kâğıdın arka yüzüne yazılmaz ikinci bir kâğıt kullanılır. KURUM ADI Dilekçeye sorunla ilgilenecek kuruma veya makama hitapla başlanır. Hitaplar kurumun idarî yapısına uygun olmalı ve eksiksiz yazılmalıdır. Okulumuza yazacağınız dilekçelerin başlığı IŞIK LİSESİ MÜDÜRLÜĞÜNE değil okulumuzun tam adı olan FMV ÖZEL AYAZAĞA IŞIK LİSESİ MÜDÜRLÜĞÜNE şeklinde olmalıdır. Dilekçenin sunulacağı kurumun adı, kâğıdın üst tarafına satırı ortalayacak şekilde yazılır. Kurum adının tamamı veya adı oluşturan sözcüklerin ilk harfleri büyük yazılır. Kurum adının sonuna gelecek şekilde bir alt satıra kurumun bulunduğu il ve ilçe adı yazılır. Hitap, satırı ortalayacak şekilde aşağıdaki örnekte olduğu gibi yazılmalıdır. Makamın bulunduğu yer adı, büyük harflerle hitabın altına, sağ tarafa yazılır. Kurum ve kuruluş adlarına getirilen eklerin kesme işaretiyle ayrılmadığına ve sonuna virgül veya noktalı virgül konmadığına dikkat ediniz. FMV ÖZEL AYAZAĞA IŞIK LİSESİ MÜDÜRLÜĞÜNE DİLEKÇE METNİ Dilekçeyi yazan kişi kendisini kısaca tanıtır. İstek veya şikâyetini kısa ve öz bir anlatımla dile getirir. Ciddi, resmî, saygılı bir dil ve üslup kullanılmalıdır. Nesnel olunmalıdır. İstenen şey yasalara uygun olmalı; yasal çerçeve kesinlikle aşılmamalıdır. Bir şikâyet söz konusuysa sorun mutlaka belgelere ve tanıklara dayandırılarak açıklanmalıdır. Yazım ve noktalama kurallarına dikkat edilmelidir. SAYGI SÖZÜ İstek veya şikâyetin dile getirildiği paragraftan sonra satırbaşı yapılır. Bir konuda üst makamın bilgilendirilmesi amaçlanmışsa " durumu bilgilerinize saygılarımla arz ederim." Üst makamın bir sorunu çözmesi, bir işlemi başlatması isteniyorsa " gereğini saygılarımla arz ederim." Yapılacak bir işlem için izin isteniyorsa " gereğini olurlarınıza saygılarımla arz ederim." gibi saygı ifadeleriyle son bulmalıdır. Üst makama arz, ast makamdan rica edilir. Bu sebeple üst makamdan bir istekte bulunurken rica ederim denmez. TARİH Metnin sağ alt köşesine veya kâğıdın sağ üst kösesine tarih, gün/ay/yıl olarak yazılır. İMZA Dilekçeyi verenin adı soyadı metnin sağ altına yazılır ve imzalanır. İmza ismin üst kısmına atılır. Bir dilekçede sadece bir kişinin imzasının olacağı, imzasız dilekçelerin geçersiz olduğu ve imzanın okunabilecek nitelikte olması gerektiği unutulmamalıdır. ADRES Adres, yazının sol alt köşesine yazılır. EK Bazen dilekçeyle birlikte kimlik fotokopisi, tecil belgesi, diploma gibi başka belgeler de vermeniz gerekebilir. Dilekçeyle verilen ekler adres yazıldıktan sonra ekler başlığı altında numara verilerek sıralanır. Evrakın kaybolmaması için (varsa) ekler mutlaka belirtilmelidir. Bu durumda, sol alt köşeye EK yazarak bu belgelerin adları 1., 2., 3 diye alt alta sıralanır. SARIYER / İSTANBUL 1

3 DİLEKÇE HAKKININ KULLANILMASINA DAİR KANUN Kanun Numarası : 3071 Kabul Tarihi : 1/11/1984 Resmî Gazete : /18571 Ek ve Değişiklikler: 1)K.No: 4778/ /24990 RG Amaç: Madde 1 (Değişik: 2/1/ /23 md.) Bu Kanunun amacı, Türk vatandaşlarının ve Türkiye'de ikâmet eden yabancıların kendileriyle veya kamu ile ilgili dilek ve şikâyetleri hakkında, Türkiye Büyük Millet Meclisine ve yetkili makamlara yazı ile başvurma haklarının kullanılma biçimini düzenlemektir. Kapsam: Madde 2 (Değişik: 2/1/ /24 md.) Bu Kanun, Türk vatandaşları ve Türkiye'de ikâmet eden yabancılar tarafından Türkiye Büyük Millet Meclisi ile idarî makamlara yapılan dilek ve şikâyetler hakkındaki başvuruları kapsar. Dilekçe hakkı: Madde 3 Türk vatandaşları kendileriyle veya kamu ile ilgili dilek ve şikâyetleri hakkında, Türkiye Büyük Millet Meclisine ve yetkili makamlara yazı ile başvurma hakkına sahiptirler. (Ek: 2/1/ /25 md.) Türkiye'de ikamet eden yabancılar karşılıklılık esası gözetilmek ve dilekçelerinin Türkçe yazılması kaydıyla bu haktan yararlanabilirler. Dilekçede bulunması zorunlu şartlar: Madde 4 (Değişik: 2/1/ /26 md.) Türkiye Büyük Millet Meclisine veya yetkili makamlara verilen veya gönderilen dilekçelerde, dilekçe sahibinin adı-soyadı ve imzası ile iş veya ikametgâh adresinin bulunması gerekir. Gönderilen makamda hata: Madde 5 Dilekçe, konusuyla ilgili olmayan bir idari makama verilmesi durumunda, bu makam tarafından yetkili idari makama gönderilir ve ayrıca dilekçe sahibine de bilgi verilir. İncelenemeyecek dilekçeler: Madde 6 Türkiye Büyük Millet Meclisine veya yetkili makamlara verilen veya gönderilen dilekçelerden; a) Belli bir konuyu ihtiva etmeyenler, b) Yargı mercilerinin görevine giren konularla ilgili olanlar, c) 4. maddede gösterilen şartlardan herhangi birini taşımayanlar, İncelenemezler. Dilekçenin incelenmesi ve sonucunun bildirilmesi: Madde 7 (Değişik: 2/1/ /27 md.) Türk vatandaşlarının ve Türkiye'de ikamet eden yabancıların kendileri ve kamu ile ilgili dilek ve şikâyetleri konusunda yetkili makamlara yaptıkları başvuruların sonucu veya yapılmakta olan işlemin safahatı hakkında dilekçe sahiplerine en geç otuz gün içinde gerekçeli olarak cevap verilir. İşlem safahatının duyurulması halinde alınan sonuç ayrıca bildirilir. Türkiye Büyük Millet Meclisine yapılan başvuruların incelenmesi: Madde 8 (Değişik: 2/1/ /28 md.) TBMM ye gönderilen dilekçelerin, Dilekçe Komisyonunda incelenmesi ve karara bağlanması altmış gün içinde sonuçlandırılır. İlgili kamu kurum veya kuruluşları Türkiye Büyük Millet Meclisi Dilekçe Komisyonunca gönderilen dilekçeleri otuz gün içinde cevaplandırır. İnceleme ve karara bağlamanın esas ve usulleri Türkiye Büyük Millet Meclisi İç tüzüğünde gösterilir. Kaldırılan hüküm: Madde 9 26 Aralık 1962 tarih ve 140 sayılı Türk Vatandaşlarının Türkiye Büyük Millet Meclisine Dilekçe ile Başvurmaları ve Dilekçelerin İncelenmesi ile Karara Bağlanmasının Düzenlenmesine Dair Kanun yürürlükten kaldırılmıştır. Geçici Madde 1 (3071 sayılı Kanunun kendi numarasız geçici maddesi olup teselsül için numaralandırılmıştır.) Türkiye Büyük Millet Meclisi İç tüzüğünde gerekli değişiklikler yapılıncaya kadar, 140 sayılı Türk Vatandaşlarının Türkiye Büyük Millet Meclisine Dilekçe ile Başvurmaları ve Dilekçelerin İncelenmesi ile Karara Bağlanmasının Düzenlenmesine Dair Kanunun Dilekçe Komisyonunun çalışma esas ve usullerine ilişkin hükümlerinin uygulanmasına devam olunur. Yürürlük: Madde 10 Bu Kanun yayımı tarihinde yürürlüğe girer. Yürütme: Madde 11 Bu Kanun hükümlerini Türkiye Büyük Millet Meclisi Başkanı ile Bakanlar Kurulu yürütür. 2

4 FMV ÖZEL AYAZAĞA IŞIK LİSESİ MÜDÜRLÜĞÜNE SARIYER/İSTANBUL Okulunuzda Türk dili ve edebiyatı öğretmeni olarak görev yapmaktayım. Yıllık plan dâhilinde Salı günü saatlerinde 9A ve 9B sınıflarının katılımıyla öğrencilerimizde kütüphane bilincini oluşturmak, onlara kütüphane kullanma alışkanlığını kazandırmak amacıyla Süleymaniye Yazma Eserler Kütüphanesi ne bir gezi yapmayı planlıyoruz. Gereğini olurlarınıza saygılarımla arz ederim. ADRES İMZA Zafer YAZ 3

5 YAZIM KURALLARI BÜYÜK HARFLERİN KULLANILIŞI 1-Cümleler büyük harfle başlar: Biz, yazları bu gölün kenarına pikniğe geliriz. UYARI: İki çizgi arasındaki açıklama cümleleri büyük harfle başlamaz: Sanatçı -annesini küçük yaşlarda kaybettiğinden olmalı- bütün şiirlerinde anne sevgisinden söz ediyor. 2-Hitaplar büyük harfle başlar: Değerli Öğrenciler, Sayın Valim, Sevgili Anneciğim 3-Özel isimler (kitap, dergi, gazete, insan, millet, dil, din, mezhep, devlet, gezegen, yıldız, şehir, sokak, cadde, ova, ırmak, kurum, kuruluş vb. adlar) büyük harfle başlar: Mehmet Âkif Ersoy, Zirve, Radikal, Sivas, Karabaş, Vatan yahut Silistre, Kanarya Mahallesi, Çınaraltı Sokağı, Sakarya Irmağı, Eğridir Gölü, Tuz Gölü, Erciyes Dağı, Bafra Ovası, Türk Dil Kurumu, Türk Dış Ticaret Vakfı, Alman,Protestanlık, Türkiye Cumhuriyeti, Türkçe, İslamiyet UYARI: Özel ada dâhil olmayan dergi, gazete gibi isimler küçük yazılır: Varlık dergisi, Sabah gazetesi UYARI: Özel ada dâhil olmayıp tamlama kuran şehir, il, ilçe, bucak, belde, köy vb. sözler küçük harfle başlar: Ankara ili, Safranbolu ilçesi, Ilıca köyü vb. Bir özel ada bağlı unvan sıfatları, saygı sözcükleri, takma adlar ve özel isimden türeyen sözcükler büyük harfle başlar: UYARI: Akrabalık bildiren kelimeler başa geldiğinde lakap yerine kullanıldığı için büyük harfle başlar: Dayı Kemal, Hala Sultan, Nene Hatun, Baba Gündüz 5-Dünya, güneş, ay sözcükleri coğrafi terim olduğu zaman büyük harfle başlar, diğer zamanlarda küçük harfle başlar: Bugün Güneş tutulması olacakmış. Onun odası güneş görmüyor. 6-Bir tarihe bağlı gün ve ay adları büyük harfle başlar: 29 Nisan 1972, 13 Kasım Salı, Haziran 2011 de 7-Yön isimleri başta olursa büyük, sonda olursa küçük harfle başlar: Doğu Karadeniz > Karadeniz in doğusu Kuzey Afrika > Afrika nın kuzeyi UYARI: Yön adları; belli devletleri, ulusları, kültürleri karşıladığında büyük harfle başlar: Topluma yön veren bazı düşünürler Doğu dan çıkmıştır. Bu dönemde birçok yazarımız Batı da eğitim görmüştür. 8-Kanun, tüzük, yönetmelik, yönerge, genelge adlarının her kelimesi büyük harfle başlar: Medeni Kanun, Borçlar Hukuku (kanun), Telif Hakkı Yayın ve Satış Yönetmeliği 9-Tarihî olay, çağ ve dönem adları büyük harfle başlar: Tanzimat Dönemi, Yükselme Devri, Millî Mücadele, Cilalı Taş Devri, İlk Çağ, Millî Edebiyat Dönemi, Servetifünun Dönemi Salih Bey, Suat Efendi, Binbaşı Yalçın, Doktor Recep, Kayserili, Türkçülük, Osmanlılar UYARI: Akrabalık bildiren kelimeler büyük harfle başlamaz: Nurdan abla, Ayşe teyze, Azime nine, Ragıp dayı UYARI: Tarihî dönem bildirmeyip tür veya tarz bildiren terimler küçük harfle başlar: halk şiiri, halk edebiyatı, eski Türk edebiyatı, divan şiiri, divan edebiyatı, Türk sanat müziği, Türk halk müziği, tekke edebiyatı 4

6 10-Yer bildiren özel isimlerde de kısaltmalı söyleyiş söz konusu olduğu zaman, kelime başında büyük harf Hisar ı gezerken fotoğraf çektirdik. Boğaz dan geçen gemilerin sayısı arttı. MI, Mİ NİN YAZIMI mı, mi her zaman kendinden önceki sözcükten ayrı yazılır. Ancak kendinden sonra gelen eklere bitişik yazılır. Yarın onlara uğrayacak mısın? Yeni eşyalar geldi mi evin havası değişecek. 11- Kurum, kuruluş, kurul, merkez, bakanlık, üniversite, fakülte, bölüm, kanun, tüzük, yönetmelik vb.ni bildiren kelimeler, belli bir kurum vb. kastedildiğinde büyük harfle başlar: Bu hafta Meclis, yeni kanunları ele alacak. Bu yıl Kurum, etimolojik sözlük hazırlama kararı aldı. Odasında güzel mi güzel bir kitaplık vardı. UYARI: mı, mi, özel isimlerden sonra gelse de kesme işaretiyle ayrılmaz: Oraya Murat mı gidecek? (yanlış) Oraya Murat mı gidecek. (doğru) Bazı üyeler Yönetmelik in 2 nci maddesine itiraz ettiler. DE, DA NIN YAZIMI ALIŞTIRMA: Aşağıdaki cümlelerde büyük harflerin kullanımıyla ilgili yapılan yazım yanlışlarını gösteriniz. Annem, kardeşime, şimdi okula gitmelisin. dedi. Sayın seyirciler, birazdan programımıza kaldığımız yerden devam edeceğiz. Okurlar, Mai Ve Siyah adlı romanın yeni baskısını beğenmedi. Bugün coğrafya dersinde Ağrı dağını işledik. Bizim Mahallede değil, Doğancılar Mahallesi nde oturuyormuş. Bağlaç olan de, da her zaman ayrı yazılır ve bu bağlacın te, ta şekli yoktur. Durum (hal) eki olan -de, -da ise bitişik yazılır ve -te, -ta şekli vardır. UYARI: de, da bağlacı özel isimlerden sonra gelse de kesme işaretiyle ayrılmaz. Bu duyguları Faruk Nafiz de dile getirmiştir. (yanlış) Bu duyguları Faruk Nafiz de dile getirmiştir. (doğru) SAYILARIN YAZIMI Markete biraz önce Halit usta uğramıştı. 13 kasım pazartesi günü arkadaşlarla buluşacağız. Bugün ülkemizin Batı bölgeleri yağmurlu geçecek. Bizim firma da Zeytinburnu İlçesinde bir temsilcilik açacak. Bu şairimiz Tanzimat Edebiyatı döneminde eserler vermiştir. Sayılar, yazıyla yazıldığında her sözcük ayrı yazılır: on iki, yüz otuz üç, iki bin üç, iki milyon yüz yedi bin Sayılardan sonraki ekler ünsüz uyumuna uyar ve kesme işaretiyle ayrılır. 1970'den (yanlış), 1970'ten (doğru) 1960'da (yanlış), 1960'ta (doğru) 7'inci (yanlış), 7'nci (doğru) 8'te (yanlış), 8'de (doğru) 5

7 Kİ NİN YAZIMI Bağlaç olan ki ayrı yazılır. Anladım ki yine beni üzeceksin Öyle bir şiir ki insanı çarpıyor adeta. İlgi adılı olan -ki ve sıfat yapan -ki bitişik yazılır. Bizim mahalle, sizinkinden daha temiz. Elindeki dergiyi bize uzattı. KISALTMALARIN YAZIMI Özel isimlerin kısaltmalarında büyük harfler kullanılır ve her kelimenin ilk harfi alınır: THY, TDK, ODTÜ, İSKİ UYARI: Kısaltmalara gelen ekler, kısaltmanın okunuşuna göre getirilir ve kesme işareti ile ayrılır: TBMM ye, ABD den, TV de, MEB i AYRI VE BİTİŞİK YAZIMLAR 5-Pekiştirilmiş sözcükler bitişik yazılır: mosmor, tertemiz, kıpkırmızı, masmavi güpegündüz, çepeçevre, yapayalnız karmakarışık, paramparça, darmadağınık 6-İkilemeler ayrı yazılır: yavaş yavaş, gide gele, göz göze, omuz omuza yüz yüze, bile bile, yan yana, günden güne UYARI: İkilemeler bir varlığa veya kavrama ad olduğunda bitişik yazılır: gırgır, dırdır, çıtçıt, patpat, şakşak 7-Sözcüklerden her ikisi veya ikincisi, birleşme sırasında benzetme yoluyla anlam değişmesine uğradığında bitişik yazılır: Bitki: aslanağzı, keçiboynuzu, kuşburnu Hayvan: danaburnu (böcek), akbaş (kuş), Yiyecek: kuşlokumu (kurabiye), bülbülyuvası (tatlı) Gök cisimleri: Arıkovanı, Büyükayı (yıldız kümesi) Renk: gülkurusu, kavuniçi, baklaçiçeği, balköpüğü 1-Ses düşmesi ya da ses türemesi gibi bir ses olayına uğrayan birleşik sözcükler bitişik yazılır: kahvaltı, zannetmek, kaybetmek, hapsolmak 2-Kurallı birleşik fiiller, anlamca kaynaşmış bazı fiiller bitişik yazılır. atıvermek, alabilmek, bakakalmak, süregelmek varsaymak, öngörmek, başvurmak, vazgeçmek 3-Ara yönleri belirten sözcükler bitişik yazılır: güneybatı, kuzeydoğu, güneydoğu 4- hane sözcüğüyle yapılan birleşik isimler bitişik yazılır: muayenehane, ameliyathane, yatakhane, yazıhane, dershane UYARI: -a sesiyle biten bazı sözcüklere gelen hane sözcüğündeki -ha hecesi düşer. hastane, eczane, pastane, postane 8-Somut olarak yer bildirmeyen alt, üst ve üzeri sözlerinin sona getirilmesiyle kurulan birleşik sözcükler bitişik yazılır: ayakaltı, bilinçaltı; akşamüstü, akşamüzeri, ayaküstü, gerçeküstü, olağanüstü, öğleüstü, öğleüzeri, suçüstü, yüzüstü 9-Dilimizde her iki ögesi de asıl anlamını koruduğu hâlde yaygın bir biçimde gelenekleşmiş olarak baş, başı, ev sözcükleriyle kurulan birleşik sözcüklerbitişik yazılır: başbakan, başkahraman; aşçıbaşı, binbaşı; aşevi, basımevi, huzurevi, konukevi, yayınevi 10-Birleşme sırasında kelimelerinden hiçbiri veya ikinci kelimesi anlam değişikliğine uğramayan birleşik sözcükler ayrı yazılır: Hayvan: köpek balığı, deve kuşu, hamam böceği 6

8 Bitki: eğrelti otu, yer elması, Japon gülü, Antep fıstığı Nesne: Oltu taşı, kahve değirmeni, su dolabı, duvar saati, kol saati, yemek masası, el kitabı, İngiliz anahtarı, alt geçit, tüp geçit, üst geçit, dolma kalem 11-Yol ve ulaşımla ilgili birleşik kelimeler yazılır: ayrı Arnavut kaldırımı, çevre yolu, deniz yolu, hava yolu, kara yolu, keçi yolu 12-Durum, olgu ve olay bildiren sözlerden biriyle kurulan birleşik kelimeler ayrı yazılır: açık oturum, açık öğretim, ana dili, çıkış yolu, dil birliği, güç birliği, iş birliği, yer çekimi 13-Yuvar ve küre sözleriyle kurulan birleşik kelimeler ayrı yazılır: göz yuvarı, yer yuvarı; hava küre, yarım küre 14-Yiyecek, içecek adlarından biriyle kurulan birleşik kelimeler ayrı yazılır: bohça böreği, su böreği, meyve suyu, kaşar peyniri 15- Dış, iç, sıra sözleriyle oluşturulan birleşik kelime ve terimler ayrı yazılır: çağ dışı, kanun dışı, olağan dışı, yasa dışı, hafta içi, yurt içi, aklı sıra, ardı sıra, peşi sıra 16-Somut olarak yer belirten alt ve üst sözleriyle oluşturulan birleşik kelime ve terimler ayrı yazılır: EK EYLEMİN YAZIMI Bitişik de yazılabilir, ayrı da yazılabilir. Üzerindeki elbise yeniymiş. > yeni imiş Son romanının anlatımı sadeydi. > sade idi Onlar eve gelmemişse haber verelim. > gelmemiş ise SATIR SONU YAZIMI Satır sonuna sığmayan birleşik sözcükler tek sözcük gibi hecelenir....il- kokul (doğru)...ilk- okul (yanlış) Satır sonunda biten özel adlardan sonra kesme işareti konulduktan sonra kısa çizgi (-) konulmaz......salihli ye (doğru)......salihli - ye (yanlış) NOT: deri altı, su altı, toprak altı, yer altı (yüzey); arka üstü, baş üstü, böbrek üstü bezi, tepe üstü (trafikte) 17-Alt, üst, ana, ön, art, arka, yan, karşı, iç, dış, orta, büyük, küçük, sağ, sol, peşin, bir, iki, tek, çok, çift sözlerinin başa getirilmesiyle oluşturulan birleşik kelime ve terimler ayrı yazılır: alt yazı, üst kat; ana bilim dalı, ön söz, ön yargı, yan cümle, karşı görüş, iç savaş, iç tüzük, dış hat, orta oyunu, büyük baba, küçük harf UYARI: Çiçek dışında anlamlar taşıyan baklaçiçeği (renk), narçiçeği (renk), suçiçeği (hastalık); ot dışında anlamlar taşıyan ağızotu (barut), sıçanotu (arsenik); ses düşmesine uğramış olan çöreotu ve yaygın bir biçimde gelenekleşmiş olan semizotu, dereotu, sivrisinek ve karasinek gibi sözcükler bitişik yazılır. 7

9 NOKTALAMA İŞARETLERİ Cümlede özellikle belirtilmek istenen, söylenirken biraz durularak vurgulanan ögelerden sonra NOKTA (.) Anlamca tamamlanmış cümlelerin sonunda Buraya gelirken çiçekçiden bir demet çiçek aldım. Bazı kısaltmaların sonunda Dr. (Doktor), Bşk. (Başkan), dk. (dakika) Sayılardan sonra -ncı ekinin yerine 100. yıl, 7. sınıf, 158. sayfa Rakamlar arasında çarpı işareti yerine 15.20=300 Arka arkaya sıralandıkları için virgülle veya çizgiyle ayrılan rakamlardan yalnızca sonuncu rakamdan sonra nokta konur: 5, 8 ve 11. maddeler; XIII - XVII. yüzyıllar arasında Ay adları yazıyla da yazılabilir. Bu durumda ay adlarından önce ve sonra nokta kullanılmaz: 19 Mayıs 1919, 29 Ekim 1923 Tarihlerde gün, ay, yıl bildiren sayıların arasına konur: , Saat ile dakika arasına konur: Toplantı 14.00'te başladı. VİRGÜL (,) Eş görevli sözcük ya da sözcük gruplarının arasında Gurbette ailemi, dostlarımı çok özlemiştim. Sıralı cümleyi oluşturan cümleleri ayırmada Sabah erkenden yola çıktık, bir görevli bize rehberlik yaptı. Çocuklar, yolcu otobüsünün etrafında toplandılar. Bir sözcüğün kendisinden sonra gelen sözcük veya sözcük gruplarıyla yapı ve anlam bakımından bağlantısı olmadığını göstermek ve anlam karışıklığını önlemek için Genç, doktordan yardım istedi. Ara sözlerin başında ve sonunda Adamcağız, iki gündür uyumadığından olmalı, kendisini çok yorgun hissediyordu. Tırnakla gösterilmeyen alıntı sözlerin sonunda Yolculara, bir saat içinde otobüs hareket edecek, dedi. Konuşma çizgisinden ve aktarma cümlelerden önce konabilir: Kadın pencereyi açtı. Sokakta oynayan çocuklarına, Akşam oldu, eve gelin artık, dedi. UYARILAR Tekrarlı bağlaçlardan önce ve sonra virgül konmaz: Gerek şiirde gerek öyküde özgün bir söyleyişe ulaşmış bir sanatçıdır o. Cümlede pekiştirme ve bağlama görevinde kullanılan da / de bağlacından sonra virgül konmaz: Dün akşam eve gelmiş de bizi evde bulamamış. Mı / mi soru ekinden sonra virgül konmaz: Bahar geldi mi buralar rengârenk çiçeklerle donanırdı. Şart eki (-se/-sa)nden sonra virgül konmaz: Yurt dışına gidersem dil eğitimimi tamamlayacağım. Metin içinde -erek/-arak, -ıp/-ip/-up/-üp, - madan/-meden, -ken, -dıkça/-dikçe eklerinden sonra virgül konmaz: İnsanlarla olan sorunlarınızı konuşarak halletmelisiniz. 8

10 NOKTALI VİRGÜL (;) Sıralı cümleleri birbirinden ayırmak için Kel ölür, sırma saçlı olur; kör ölür, badem gözlü olur. Ögeleri arasında virgül bulunan sıralı cümleleri birbirinden ayırmak için konur: Bahçemizde vişne, kayısı, ayva ağaçları vardı; annem bunlardan reçel, marmelat, komposto yapardı. Virgülle ayrılmış bölümler arasında Bugün balkonu, koridoru, merdiven boşluğunu; yarın da mutfağı, salonu, diğer odaları boyarız. Özneyi, içinde virgüller bulunan ögeden ayırmada Kartepe; Uludağ, Erciyes, Palandöken gibi en gözde kayak merkezlerinden biridir. Adlaşmış sıfatın, sıfat gibi anlaşılmaması için virgülün yetersiz kaldığı durumlarda adlaşmış sıfattan sonra İhtiyar; hasta eşinin yanından bir an olsun ayrılmadı. İKİ NOKTA (:) Konuşma çizgisinden önce kullanılabilir: Doktor, hastaya seslendi: Ameliyatınız çok başarılı geçti. Açıklaması yapılacak veya örnek verilecek sözün ya da cümlenin sonuna konur: Uyak: Şiirlerde dize sonlarındaki ses benzerliği. Sözcükler kök yönüyle ikiye ayrılır: Adlar ve eylemler. Yazınsal yapıtlardaki karşılıklı konuşmalarda konuşan kişinin adından sonra Koro: Ey talihsiz bir babanın evladı, Elektra! Ne bitmez tükenmez gözyaşlarıyla ağlıyorsun. Elektra: Ey soylu ailelerin kızları! Acımı avutmak için buraya geldiniz. UYARI: İki noktadan sonra açıklama yapılacaksa açıklama büyük harfle, devam eden örnekler sıralanacaksa örnekler küçük harfle başlar. Sanatçının öykülerinin ilham kaynakları şunlardır: Çocukluğu ve maceralarla dolu yaşamı. Burada pek çok meyve yetişir: elma, armut, kayısı... ÜÇ NOKTA (...) Olaylar, nitelikler, adlar, örnekler sıralandıktan sonra benzerlerinin de var olduğunu belirtmek için Müzede Osmanlı sanatının en güzel örnekleri sergileniyor: hat, tezhip, ebru, seramik, minyatür... Eksiltili (bitirilmemiş) cümlelerin sonunda kullanılır. Kanlıca da pırıl pırıl bir bahar sabahı... Söylenmek istenmeyen sözcüklerin yerine kullanılır. İşin aslını... Bey den öğrendik. Alıntılardaki atlamaları göstermek için kullanılır. Emniyet müdürü,... Denetimler arttıkça trafik kazaları da azalıyor. dedi. ÜNLEM İŞARETİ (!) Ünlem bildiren sözcüklerin, seslenmelerin ve cümlelerin sonuna konur: Ne şirin bir bebek bu böyle! Tüh, vapuru yine kaçırdık! Alay, kinaye veya küçümseme anlamı kazandırılmak istenen sözden hemen sonra yay ayraç içinde ünlem işareti İşe her sabah vaktinde (!) geliyormuşsun. SORU İŞARETİ (?) Soru anlamı taşıyan cümle ve sözcüklerin sonuna konur: Oraya en kısa sürede nasıl gidebiliriz? Doğum tarihiniz? 9

11 Sıralanmış sorularda bölümler virgülle ayrılır, soru işareti cümlenin sonuna konur. Yağmura mı yakalandınız, şemsiyeniz yok muydu, niçin bir yere sığınmadınız? Kanıtlanmamış bilgilerin yanında, ayraç içinde kullanılır. Karacaoğlan (? -?) halk edebiyatımızın en önemli ozanlarından biridir. UYARI: Soru eki veya soru sözcüğü bulunan ancak soru anlamı taşımayan cümlelerde soru işareti kullanılmaz. Yarışmada kaç kişi finale kaldı, bilmiyorum. TIRNAK İŞARETİ ( ) Aktarma cümlelerin başında ve sonunda Albert Einstein, İnsan aklın sınırlarını zorlamadıkça hiçbir şeye erişemez. diyor. Öğretmenimiz, Kitap sizin en iyi arkadaşınızdır. demişti. Cümle içinde vurgulanmak istenen sözler, terimler tırnak içine alınır: Bugün derste üçgen konusunu işleyeceğiz. Bir yazar için ödül her şey değildir. Yapıt adları, yazı başlıkları yazı içinde tırnak arasında verilir: İlk tarihi roman Cezmi dir. Şair, Han Duvarları adlı şiiriyle dikkat çekmiştir. TEK TIRNAK İŞARETİ ( ) Bir alıntının içinde başka bir alıntıyı göstermek veya bir sözcük ya da sözü vurgulamak için kullanılır. Öğretmenimiz, Ahmet Hamdi nin Beş Şehir adlı eserini okumalısınız. dedi. KESME İŞARETİ ( ) Özel adlara eklenen çekim eklerinden önce Yalova da bu yıl yaz şenlikleri düzenlenecek. UYARI: Özel adlara getirilen yapım ekleri, çokluk eki ve bunlardan sonra gelen diğer ekler kesmeyle ayrılmaz: Türklerin İzmirliye Ahmet Haşimler Erdallarla UYARI: Sonunda 3. teklik kişi iyelik eki olan özel ada, bu ek dışında başka bir iyelik eki getirildiğinde kesme işareti konmaz: Boğaz Köprümüzün güzelliği, Amik Ovamızın bitki örtüsü, Kuşadamızdaki liman vb. Kısaltmalara getirilen eklerden önce GAP ın TRT de İTÜ ye TDK nin TCDD nin TÜBİTAK tan Sayılara getirilen eklerden önce 177 nci 1983 te te Belirtilmek istenen harf veya sözcükten sonra Türkçede, b ünsüzüyle karşılaşan n nin değişerek m ye dönüştüğü görülür. Şiirlerde ölçü gereği düşürülen seslerin yerine Karac oğlan devranım var, demim var Özel adlar için yay ayraç içinde bir açıklama yapıldığında kesme işareti yay ayraçtan önce kullanılır ancak cins isimler için yapılacak açıklamalarda kesme işaretine gerek yoktur: Tarık Buğra nın ( ) çok sayıda romanı vardır. Sanat yaşamı boyunca hikâyeye (öykü) önem verdi. 10

12 Saray, köşk, han, kale, köprü, anıt vb. adlarına eklenen çekim eklerinden önce Dolmabahçe Sarayı nın, Çankaya Köşkü ne, Sait Halim Paşa Yalısı ndan, Ankara Kalesi nden, Horozlu Han ın, Galata Köprüsü nün, Bilge Kağan Abidesi nde, Çanakkale Şehitleri Anıtı na Yer bildiren özel isimlerde kısaltmalı söyleyiş söz konusu olduğu zaman ekten önce kesme işareti Hisar dan (Anadolu Hisarı, Rumeli Hisarı) Boğaz dan (İstanbul Boğazı, Çanakkale Boğazı) Kişi adlarından sonra gelen saygı sözlerine getirilen ekleri ayırmak için konur: Cemal Efendi ye, Enver Paşa ya, Nihat Bey e, Nihal Hanım dan, UYARILAR Özel adlar yerine kullanılan o zamiri cümle içinde büyük harfle yazılmaz ve kendisinden sonra gelen ekler kesme işaretiyle ayrılmaz: Bu konuda onun düşüncelerini önemsiyorum. Kurum, kuruluş, kurul ve iş yeri adlarına gelen ekler kesmeyle ayrılmaz: Dil ve Tarih Coğrafya Fakültesi Dekanlığına Bakanlar Kurulunun Türkiye Büyük Millet Meclisine İstanbul Şehir Tiyatrolarının Güzel Sanatlar Akademisinde Unvanlar özel adın yerini tuttuğunda unvanlara gelen ekler kesmeyle ayrılmaz: Cumhurbaşkanına Başbakana Marmara Üniversitesi Rektöründen İstanbul Büyükşehir Belediye Başkanına Sonunda nokta bulunan kısaltmalarla üs işaretli kısaltmalar kesmeyle ayrılmaz. Bu tür kısaltmalarda ek noktadan ve üs işaretinden sonra, sözcüğün ve üs işaretinin okunuşuna uygun olarak yazılır: Alm.dan cm³e İng.yi m²ye vb.leri 6³ten (Almancadan) (santimetre küpe) (İngilizceyi) (metre kareye) (ve benzerleri) (altı üssü üçten) Akım, çağ ve dönem adlarından sonra gelen ekler kesmeyle ayrılır: Buzul Çağı ndan, Yontma Taş Devri ne, Eski Çağ ın, Yükselme Dönemi nin, Cumhuriyet Dönemi Türk Edebiyatı na UZUN ÇİZGİ ( ) Konuşma metinlerinde cümlelerin veya sözlerin başında kullanılır. Hasta yakınları görevliye sorar: Geçmiş olsuna geldik, hastamızı görebilir miyiz? YAY AYRAÇ ( ( ) ) Açıklayıcı nitelikteki sözler ayraç içine alınır: Ben o tarihte (6 Kasım 1974) doğmuştum. Yabancı sözcüklerin okunuşu ayraç içinde gösterilir: Shakespeare (Şekspir) Tiyatro yapıtlarında ve senaryolarda konuşanın hareketlerini, durumunu açıklamak ve göstermek için İhtiyar (Yavaş yavaş Kaymakama yaklaşır.) Ne oluyor beyefendi? Allah rızası için bana da anlatın. Bir sözcüğün eş anlamlısı parantez içinde gösterilir: Benzetme (teşbih) edebiyatta en çok kullanılan sanattır. Kişilerin doğum ve ölüm tarihleri ayraç içinde gösterilir: Namık Kemal ( ) birçok türde eser vermiştir. 11

13 KÖŞELİ AYRAÇ ( [ ] ) NOT: Ayraç içinde ayraç kullanılması gereken durumlarda yay ayraçtan önce köşeli ayraç Orhan Kemal [Mehmet Raşit Öğütçü ( )] edebiyatımıza toplumcu çizgide özgün yapıtlar kazandırmıştır. KISA ÇİZGİ (-) Satır sonunda sözcükler bölündüğünde kullanılır....il- kokul Ara sözlerin ya da ara cümlelerin başında ve sonunda Aklında kalsın diye -pek aklında kalmaz yahatırlatıyorum. Birbiriyle ilişkili tarih, ulus adları ve isimler arasında Türk-Yunan ilişkileri öğretim yılı Ankara-İstanbul kara yolu Yalova-Yenikapı feribotu Galatasaray-Fenerbahçe karşılaşması Sözcüklerin köklerini ve eklerini gösterirken gel-di-ler yaş-lı-lar-dan deniz-ci-lik-te Fiillerin sonunda mastar eki yerine gel-, gör-, bil-, bul-, sev- Matematikte çıkarma işareti olarak =100 12

14 SES BİLGİSİ BÜYÜK ÜNLÜ UYUMU (Kalınlık-İncelik Uyumu) Bir sözcüğün ilk hecesinde kalın bir ünlü (a, ı, o, u) varsa daha sonraki hecelerde de kalın; ince bir ünlü (e, i, ö, ü) varsa daha sonraki hecelerde de ince ünlü bulunur: çiçek, balık, yürek, yuva... KÜÇÜK ÜNLÜ UYUMU (Düzlük-Yuvarlaklık Uyumu) a) Düz ünlülerden (a, e, ı, i) biriyle oluşan bir heceyi, yine düz ünlülerden (a, e, ı, i) oluşan bir hece izler. yapıt, bilmek, yeni... b) Yuvarlak ünlülerden (o, ö, u, ü) biriyle oluşan bir heceyi, ya düz-geniş (a, e) ya dar-yuvarlak (u, ü) ünlülerden oluşan bir hece izler. bulut, yüzmek, konak, yoğurt... ÜNSÜZLERİN ÖZELLİKLERİ SÜREKSİZ SÜREKLİ SERT p, ç, t, k f, h, s, ş YUMUŞAK b, c, d, g ğ, j, l, m, n, r, v, y, z UYARILAR: 1-Tek heceli sözcüklerde genellikle yumuşama görülmez. ip-i, süt-ü, ot-u, çek-i, et-i, süt-ü, yük-ü 2- Bazı tek heceli sözcüklerde yumuşama görülür. cep-i > cebi, çok-u > çoğu, tat-ı > tadı, dip-ı > dibi 3- Yabancı kökenli sözcüklerde genellikle yumuşama görülmez. devlet-i, cennet-i, sanat-ın, millet-e, roket-i, basket-i 4- Özel isimlerde yumuşama, konuşurken olur fakat bu, yazımda gösterilmez. Karabük ün, Ayvalık a, Ahmet e, Zeynep e 5- Bazı türemiş sözcüklerde yumuşama olmaz. yakıt-ı, yapıt-ı, anıt-ı, boyut-u, konut-u, yaşıt-ın ALIŞTIRMA: Aşağıdaki cümlelerde geçen ünsüz yumuşamalarını gösteriniz. Bu iyiliğinizi unutmayacağımızdan emin olun. Bildiğiniz gibi bu onun ilk romanı değil. Zaman kaybı yaşamamak için sabah uçağıyla gideceğiz. ÜNSÜZ YUMUŞAMASI (ÜNSÜZ DEĞİŞİMİ) p, ç, t, k ünsüzleriyle biten sözcükler, ünlü ile başlayan bir ek aldığında ya da ünlü ile başlayan bir sözcükle birleştiğinde sondaki p, ç, t, k sert ünsüzleri, yumuşayarak b, c, d, g, ğ olur. Buna ünsüz yumuşaması denir. dolap-ın > dolabın kanat-ı > kanadı ayak-a > ayağa yamaç-ı > yamacı kayıp olmak > kaybolmak ÜNSÜZ BENZEŞMESİ (ÜNSÜZ UYUMU - ÜNSÜZ SERTLEŞMESİ) Sert bir ünsüzle (f, s, t, k, ç, ş, h, p) biten sözcüklerden sonra c, d, g yumuşak ünsüzleriyle başlayan bir ek getirilirse, bu sesler sertleşerek ç, t, k sert ünsüzlerine dönüşür. Buna ünsüz benzeşmesi denir. kitap-dan > kitaptan et-gin > etkin kayıt-cı > kayıtçı bilet-ci > biletçi ot-cul > otçul çalış-gan > çalışkan yazış-dı > yazıştı 35 den > 35 ten 13

15 ALIŞTIRMA: Aşağıdaki cümlelerde geçen ünsüz benzeşmelerini gösteriniz. Ürettiklerimizin yarıdan fazlasını ihraç ettik. Sanatçı çok sayıda şiiriyle, üretken bir şair olduğunu ispat etti. Mektubunda içten yazdığı satırlarıyla bizi ağlattı. SES TÜREMESİ a) Ünsüz Türemesi (İkizleşme): Kimi sözcüklere ünlü ile başlayan bir ek ya da yardımcı eylem getirildiğinde ünsüz türemesi olur: sır - ım > sırrım, af etmek > affetmek his - i > hissi, his etmek > hissetmek af - ı > affı, ÜNLÜ DARALMASI Şimdiki zaman eki (-yor), geniş ünlülerden (a, e) sonra geldiğinde bu ünlüleri daraltarak ı, i, u, ü ye dönüştürür: kokla-yor > kokluyor ara-yor > arıyor söyle-yor > söylüyor gülme-yor > gülmüyor anla-yor > anlıyor UYARI: y kaynaştırma ünsüzü, de-, ye-, ne (yiyen, yiyecek, diye, diyecek, niye...) sözcükleri dışında daraltma yapmaz. almayacak (doğru) bekleyeceğim (doğru) zan etmek > zannetmek şık - ı > şıkkı, hal etmek > halletmek hak - ım > hakkım b) Ünlü Türemesi : Kimi sözcüklere -cık, -cik küçültme eki eklendiğinde ünlü türemesi görülür: bir - cik > biricik, az - cık > azıcık, KAYNAŞTIRMA ÜNSÜZLERİ genç - cik > gencecik dar - cık > daracık Türkçe sözcüklerde iki ünlü yan yana bulunmaz. Ünlü ile biten sözcüklere ünlü ile başlayan bir ek getirilirse araya y, ş, s, n ünsüzleri girer. Bunlara kaynaştırma ünsüzleri denir: almıyacak (yanlış) bekliyeceğim (yanlış) araba-y-a, iki-ş-er, pasta-s-ı, kuzu-n-un, rüya-n-ın, sıva-y-ı ALIŞTIRMA: Aşağıdaki cümlelerde geçen ünsüz daralmalarını gösteriniz. Saatlerdir dinliyorum ama hiçbir şey anlamadım. Onun bunları diyebileceğini sanmıyordum. Yarınki davete bütün öğrencilerin gelmesini istiyorum. Çocuklar mahalledeki parkta oynuyor. UYARI: Bazı sözcüklerde birden çok kaynaştırma ünsüzü bulunabilir. odasını > oda-s-ı (iyelik eki)-n-ı (hâl eki) ALIŞTIRMA: Aşağıdaki dizelerde geçen kaynaştırma ünsüzlerini gösteriniz. Kalkıyor tozlu zaman perdesi her an aradan Gecenin bitmeye yüz tuttuğu andan beridir Duyulan gökte kanat, yerde ayak sesleridir 14

16 SES DÜŞMESİ (SES KAYBI) a) Ünlü (Hece) Düşmesi: Son hecesinde dar ünlü (ı, i, u, ü) bulunan sözcüklere ünlü ile başlayan bir ek getirilirse son hecedeki dar ünlü düşer. Buna ünlü düşmesi denir. burun-um > burnum akıl-ım > aklım omuz-u > omzu resim-i > resmi alın-ı > alnı b) Ünsüz Düşmesi: k ünsüzü ile biten kimi sözcüklere bazı yapım ekleri getirildiğinde k ünsüzü düşer. küçük - cük > küçücük yüksek - l > yüksel- minik - cik > minicik küçük - l > küçül- büyük - cek > büyücek ufak - l > ufal- ALIŞTIRMA: Aşağıdaki cümlelerde bulunan ünlü ve ünsüz düşmelerini gösteriniz. Listedeki birkaç ismi telaffuz edemeyince utandı. Uçaklar iniş yapmak için iyice alçaldı. Programa çağrılmayınca ünlü sanatçı kızdı. UYARI: Ünlü düşmesi, bazı sözcükler türetilirken olabilir. sızı - la > sızla- devir - il > devril- ileri - le > ilerle- sarı- ar > sarar- oyun - a > oyna- uyu - ku > uyku yumurta - la > yumurtla- ayır - ı > ayrı UYARI: Ünlü düşmesi, birleşik sözcük oluşturulurken olabilir. kayıp olmak > kaybolmak cuma ertesi > cumartesi hapis etmek > hapsetmek ne için > niçin UYARI: İkinci hecesinde dar ünlü bulunan sözcüklerden ikileme oluşturulurken ses düşmesi görülmez. omuz omuza, burun buruna, şehirden şehire UYARI: İkinci hecesinde dar ünlü bulunan bazı sözcüklerde ve özel adlarda ses düşmesi görülmez. kanıt - ı, bilim - e, çizim - e Gönül e hediye aldım. Ufuk u dün okulda görmedim. ULAMA Ünsüzle biten sözcüğün, ünlüyle başlayan sözcüğe bağlanarak okunmasına ulama denir. Gönlünü Şirin'in aşkı sarınca Yol almış hayatın ufuklarınca, O hızla dağları Ferhat yarınca Başlamış akmaya çoban çeşmesi UYARI: İki sözcük arasında herhangi bir noktalama işareti varsa ulama olmaz. Örtün, üstüme örtün, serin karanlıkları N - M DEĞİŞİMİ Türkçede b ünsüzü kendisinden önce gelen n ünsüzünü m ye dönüştürür. saklanbaç > saklambaç dolanbaç > dolambaç tenbel > tembel anbar > ambar UYARI: Özel adlarda ve birleşik sözcüklerde bu kural uygulanmaz. binbaşı, İstanbul, Safranbolu, sonbahar 15