PROF.DR. ŞABAN KUZGUN. ARMAGANI

Transkript

1 o o 7975 FlRAT ÜNiVERSiTESi il HiV T FA.. LTESi D isi PROF.DR. ŞABAN KUZGUN. ARMAGANI SAYI: 5 ELAZIG-2000

2 ONTOLOJiK DELiLiN OLUŞUMUNDA ARiSTOCU VE YENi-EFLATUNCU FiKiRLERiNETKiSi Haydar DÖLEK* Tann'nın varlığı ve O'nun varlığının delillendirilmesi, metafizik bir problem olarak felsefi düşüncenin başlangıcından itibaren filozofların temel konulanndan birisi olmuştur.filozoflar, Tann'nın varlığını delil1endinnek için yöntem ve metotlar izlemişlerdir. Bu yöntem ve metodlar, daha sonra değişik isimlerle deliller olarak adlandınlımştır. Bu metodlardan "Ontolojik Delir', ispat yöntemi ve!..-ullanılması yönünden diğer delillerden farklılık arz etmektedir. Ontoloji, Almanca ve Fransızcada ontologie, İngilizcede ontology, Osnıanlıcada mebhas-i vücut, günün1üz Türkçesinde ise varlık bilinl kelimeleri ile karşılık bulmaliadır. 1 Ontolojik delil, başka bir ifade ile yarlık bilimi, duyularla kananamayan varlığın maddi olmayan yapısını 2 veya Aristoteles ( )'in "ilk felsefe, olarak tarif ettiği var olaniann özünü inceleyen biliındir. 3 I ann'nın varlığının ispatlanması hususunda, çeşitli delillerin!..-ullanılmış olmasına rağmen, bunlann en önemlisi akla dayanarak mürnkiin varlığı söz konusu etmeden zonmlu varlık fikrine ulaşan "ontolojik delil"dir. 4 Ontolojik delilin tarihi kökü İslam felsefesinde 5 Farabi ( )'ye dayanmakla birlilie, ondan hemen hemen bir buçuk asır sonra yaşamış olan meşhur Hristiy an ilahiyatçısı S aint Anselın ( ll 09) tarafından sistenıleştirilmiş ve "Anselın'in Delili" diye tanınmıştır. 6 Arş.Gör., Fırat Üniversitesi ilahiyat Fahiiltesi, Din Felsefesi AB.D. 1 Orhan H~çerlioğlu, Felsefe Söı.lüğü, İstanbull989, s. 439; Bedia/\larsu, Felsefe Terim1eri Sözlüğü, Istanbul 1988, s. 189; S. Hayri Bolay, Fet~fi Dot;trinler Ye Terimler Sözlüğü, Ankara 1996, s Hançerlioğlu, a.g.e., s Bolay, a.g.e., s. 432; Akarsu, n.g.e., s Vahdettin Başçı, "Anselnı'de Ontolojik Deli1Anla)1Şl", Felsefe Dünyası, S. III, Ankara 1992, s Mehmet Aydın, Din Felsefesi, İzmir 1990, s Bekir T opaloğlu, İsHim KeHimcıJarın a w Filozoflarına Göre Allah 'ın Varlığı, Ankara 1992, s. 61; Bolay, a.g.e., s. 316.

3 Bu delilde, Tanrı'nın varlığı "Tanrı kavraım"nın tahlilinden zorunlu olarak çıkarılır. 7 Bu delili ilk defa sistemli bir şekilde ele alan filozof Anselın'dir. O, Tanrı'nın varlığını yirie Onıın tarifinden ve Tanrı kavraımnm tahlilinden çıkarmaya çalışır. Anselın'e göre Tanrı "kendisinden daha büyüğü tasavvur edilemeyen varlık"tır. 8 Anselın'in burada kullandığı "daha büyüğü tasavvur edilemeyen varlık", "en mükemmel varlık" anlanundadır. insanda böyle mükemmel bir varlık fikri vardır. Hatta kalbinde "Tanrı yoktıır" diye iddiada bulunan bir aptalın bile zihninde bu fikir fıtri olarak mevcuttur. 9 Onun ileri sürdüğü bu delilde aklımıza şöyle bir soru gelebilir: Acaba sözü edilen bu fikir sadece zihnimizde mevcut olan bir kavram mıdır yoksa o, zihnimizin dışmda da bir gerçeklik ifade etmekte midir? Buna "O sadece zihindedir" diye cevap verirsek, kendimizi bir çıkınazın içinde buluruz. Çürıkü hem zihnimizde hem de zihnimizin dışmda mevcut olan bir şey, sadece zihnimizde bulunandan daha mükemmel olacaktır. Oysa ki biz Tanrı'mn "kendisinden daha mükemmeli tasavvur edilemeyen varlık" olduğunu söylemiştik. Anselın'e göre, Tanrı'ya zihnin dışmda da bir varlık atfetmezsek daha önce belirtilen gerçekliğe ters düşmüş oluruz. Buradan da şu sonucu çıkannz: "Tanrı hem zihnimizde hem de zihnimizin dışmda reel olarak vardır." Bu, filozofların çoğımluğu tarafından Anselın'in delilinin "birinci şekli" olarak kabul edilınektedir. 10 Anselın'in ifade ettiği bu delile göre, Tanrı'nın varlığının zihinde mevcut olup zihnin dışmda mevcut olınaması durumunda Onun "en mükemınel" olamayacağı kanaati zorunlu.olarak açıklanmaktadır. O halde Tanrı, hem zihinde hem de zihnin dışmda zorunlu olarak bulunmaktadır ve "mümkün" kavranundan da uzaktır. Delilin bu şekilde ifade edilen birinci kısmına Onun sadece zihinde de tasavvur edilebileceği gerekçesi ile Tanrı'nın mümkün varlık olarak da düşünülebileceği noktasında eleştiriler olınuştur. Fakat Norman Malcolın'a göre Anselın'de bu delilin ikinci bir şekli daha vardır ki onda anahtar teriın varlık değil zorunlu varlıktır. Bu noktadan balcıldığında Tanrı zorunlu olarak vardır. Zorunlu varlığa sahip olan bir varlık mümkün varlığa sahip olan bir varlıktan daha fazla mükemmellik arzeder. Delilin birinci şekline yapılan eleştiri ve itiraz Aydın, a.g.e., s. 22. Başçı, a.g.m., s. 78. Aydın, a.g.e., s Aydın, a.g.e., s. 23; Başçı, a.g.m., s

4 lan, Anselın'in ontolojik delilinin ilcinci şekli ortadan kaldırmıştır. 11 Delilin bu ikinci şekline göre "Tanrı zorunlu olarak vardır" sonucunu çıkannz. Ontolojik delil Anselın'den sonra sistemli olarak Descartes ( )'in "Metafizik Düşünceler"inde ele alınmıştır. Descartes, üçüncü düşüncesinde Tanrı kavramından yola çıkarak Onun bizi aldatan veya aldatmayan alınası noktasındaki şüpheciliği ile gerçekliğe ulaşınaya çalışmaktadır. O, "aldatıcı bir Tanrı var olup olınadığını incelememiz lazundır." 12 demek sfuetiyle zihinde bulunan Tanrı tasavvurundan hareketle işe başlamaktadır. Daha sonra "bizdeki Tanrı bize kendimizden gelemez ve o halde Tanrı vardır." demek sfuetiyle Descartes, zihnim.izdeki T ann fikrinden Onun varlığına ulaşmıştır. Ona göre, bu Tanrı fikri, kendi varlığunıza ait fikrimizden daha öncedir ve Onun kavramının zihnimize bizden gelınesi imldinsızdır. 13 Descartes beşinci düşüncede ise sayılar, şekiller ve hareketler gibi birçok özelliklerin bizde apaçık bilgiler ve duyular yoluyla hasıl olınadığını dolayısıyla bir Tanrı kavramının zihnimizde mevcut olduğunu belirtmektedir. Ondan daha kolay bilebileceğimiz hiç bir şey yoktur. 14 pescartes, bizde Tann yani mutlak ve olgun bir varlık kavramının, herhangi bir şekil ve sayının kavranıından daha az mevcut alınadığı görüşündedir. 15 Descartes'e göre, Tann kavramını, varlıktan soyutlamak aklen inıkansızdır ve bu safsatarlan başka bir şey değildir. Nasıl ki bu dünyada deresiz bir dağ düşünüldüğünde bu bir safsatarlan ibaret ise, "Tanrı kavranıını" "varlık"tan ayrı olaraktasavvur etmek de inıkansızdır. Tanrı, zorunlu olarak vardır. Onu bu şekilde düşünmeyi Tanrı'nın varlığının zarureti ortaya koymaktadır. 16 O, "varlık" terimi yerine "zonınlu varlık" terimini kullanarak, "Tanrı'nın en mükemmel varlık" olduğunu apaçık ortaya koymaktadır Aydın, a.g.e., s. 23. Rene Descartes, Metafizik Düşünceler (Çev. Mehmet Karasan), İstanbull967, s Descartes, a.g.c., s Descartes, a.g.e., s Descartes, a.g.e., s Descartes, a.g.e., s

5 Aristoteles ve Aristoculuk'ta Ontolojik Delil Aristoteles'in Ortaçağdaki etkisi en yüksek seviyede olduğu gibi, daha somaki dönemlerde de Descartes, Leibniz (1646"1716) ve Hegel ( ) dahil o1mak üzere birçok düşünürüzerinde etki bırakrnıştır. 17 Özellikle İslam dünyasında halifelerin desteğiyle VID. Yüzyıldan başlayarak X. Yüzyıl sonlarına doğru devam eden tercüme faaliyetleri içerisinde en etkili olanı, 18 "Mualliın"i Evvel" ünvanı ile bilinen 19 Aristoteles'tir. İslam filozoflan içinde terminolojik, metodik ve problematik yönleriyle Aristoteles'i takip eden filozoflara "Meşşaiyyfin", temsil ettikleri ekole de "Meşşm" denilmiştir.20 Aristoteles, birçok ilmin olduğu gibi metafiziğin de kurucusudur. O, varlığı varlık olarak ele almış ilk ve son sebepler bakımından incelemiş, onu duyulur maddi cevher ve duyular üstü manevi cevher olarak en ince ve en derin yönleriyle tahlil etmiştir. Eserine "İlk Felsefe" adını vermesine rağmen, eserlerini tertip eden Rodoslu Andronikos (50-?), ilk felsefe ile alakah olarak bulduğu yazılan Fizika'dan somaya koyduğu için eserin adı «Metafizika" olmuştur.21 Aristoteles, ortaya koymuş olduğu sistem ve düşünceleriyle ilkçağdan itibaren günümüze kadar, düşünürler üzerinde etkisi en çok olan :filozoftur. Hem şark hem de garp filozoflan kendisinden büyük ölçüde etkilenmişlerdir. Aristoteles, Tanrı'nın varlığını ispatlamaya çalışırken, Onun yaratıklan ve alemden hareketle teleolojik deliller kullandığı gibi, Tanrı kavramından hareket ederek Onun varlığını delillendirınede ontolojik delili de kullanmıştır. Aristoteles, şöyle der: "Daha iyinin olduğu yerde en iyi de vardır. Şimdi var olan şeyler arasmda bazılan diğerlerinden daha iyidir. O halde tanrısal olması zorunlu olan en iyi varlık vardır. "22 Dolayısıyla Aristoteles 'in zaman ve mekana tabi tuttuğu varlık mümkün varlık, zaman ve mekana tabi tutmadığı varlık da zorunlu varlıktır Frank Thılly, Felsefe Tarihi (Çev. İbral:ıim Şener), İstanbul1995, s Mahmut Kaya, "Aristo", T.D.V.İA., C. m, İstanbull991, s Vahdettin Başçı, Ontolojik Delil Yönünden Zorunin Varllli: Uzerine Bir İnceleme (BasılmamışDoktora Tezi),Eızuruın 1989, s. 27. Kaya, a.g.m., s Kaya, a.g.ın., s Aristoteles, Metatizll' (Çev. Mehmet Arslan), İzmir 1985, s Başçı. a.g.e., s

6 Ontolojik delilin "Tann" kauamının tahlilinden ortaya çıkanldığını düşünürsek, Aristoteles'in Anselm'den önce bir ontolojik deliltesis ettiği daha iyi anlaşılmış olacaktır. "Tann" ka\taını Onun tarafindan insanlarm fıtratına yerleştirilmiştir. İnsanların fitratında zihninde yer eden bu ka\tam, sonradan ortaya çıkınah.iadır. Aristoteles'e göre ilk hareket ettirici sadece form ve fıil değildir; ilk hareket ettirici a) nı zamanda hayat ve zihindir. Bu zamana kadar ortaya çıkmamış olan "Tann" ka\tamı, yavaş yavaş ona uygulanmaya başlar. Eğer bir bilgi, insanda olduğu gibi du)ıılar ve hayal gücüne bağlı değilse, onun en mükemmel olanın bilgisi olması gerekir. En mükemmel olan varlık Tann'dır. O halde Tann'nın düşüncesinin konusu olan şey, bizzat kenclisidir.24 O, Tannca düşünceyi gerçekleştiren üstün varlıktır. Üstün bir varlık olmak, a)nı zamanda en mükemmel varlık olmayı gerektirmej...iedir. Burada aklımıza şöyle bir soru gelebilir: Aristoteles'te İlk Muharrik ile Taıırı aynı mıdır? Aristoteles, Fizik kitabında Tann kelimesini pek fazla k'ullanmaz. Buna karşılık Metafizik ve diğer J.;jtaplannda Tann ka\tamını sık sık kullanmıştır. Metafizik'in XII. kitabında ' Tann ve İlk Muharrik" kelimelerini birlikie J...'Ullanmıştır. Yine bu kitabın \ıli. Bahsinde İlk Muharrik'in mahiyetini inceler ve burada fiilin önceliğinden hareketle "Birinci Gök"ün ezeli olması sebebiyle devri hareketinin de ezeli olduğunu ve ezeli devri hareketi meydana getiren İlk Muharrik 'in de zaruri varlık olarak hareketin prensibi olduğundan hareketle Taıırı'nın hayatının en )üksek ve en mükemmel olduğunu belirtir. "Bizim ezeli mükemmel varlığı Tanrı kavramı ile karşılamarnız bu yüzdendir." der. Aristoteles, İlk Muharrik ile Tann :1 a)nı sa)makla Onun "Fizik"teki fizik karah.ierli İlk Mulıarrik'i "l\-1etafızik"te teolojik ve ontolojik bir kanama sahip olmaj...iadır. 25 Tanrı'nın ontolojik yönden delillendirilmesine Aristoteles tarafından da temas edilmiştir denilebilir? 6 Buradan da anlaşılabileceği gibi bu iki kelime "Metafızik"te aynı şeyi ifade etmekle birlikie, ontolojik delil için k-ullanılan kanarnlar olarak da karşımıza çıkmaj...iadır. Ontolojik delile sisteminde yer veren bir diğer Meşşai filozof da Fan1bi' dir. Farabi, sistemlerinde çok önemli bir yer tutan ontolojik delili St. Anselm ve Deseart es 'ten daha önce sa\ unınuştur. Fiirabi, ortaçağda meşhur olan Allah tasan-uru hakkındaki tarifıni şu şekilde vermektedir: "Allah, mevcudiyeti ile mahiyeti birbirinden ayırt edilmemiş Aristoteles, a.g.e., s. 74. Bolay, A.risto Metafıziği İle Gazzfill Metafıziğinin Karşılaştırılrnas~!stanbull993, s. ı Başçı, a. g.e., s. 3 ı. 591

7 olan varlıktrr. Mevcut olmayan bir Allah tasavvur edemeyiz. Bu vasfıyla Allah, zorunlu bir varlıktır ve bütün varlıklardan kendisini bu şekilde ayırt eder." 27 Burada Farabi, "Allah" kavramının tarifinden başlayıp tasavvuru ile devam ederek Allah'ın varlığının zorunlu, yani Vacibu'l-Vücil:d olduğunu, varlığı vacip olan bir şeyin de zorunlu olarak bulunması gerektiğini belirtmektedir. Farabi'ye göre, Allah "Ekmel"dir. Ondan daha fazla kemal salıibi bir varlık düşüneıneyiz. "İlk akdem"dir, çünkü kadim olmayan şey en mükemmel de olamaz. O, Viicibu'l-Vücil:d'dur. Onun yokluğunu düşünmek akla aykırı bir davranıştrr. 28 Ontolojik delilin karakteristik bir özelliği olan Tanrı'yı zihinde düşünmek fikri, Farabi'de de vardır. O, "Zihnimde ekmel bir varlık düşünüyorum. Mükemmellik vasıflarından birisi de zihnin dışmda da var olmaktır. O halde Tann'dan ibaret olan bu mükemmel varlık mevcuttur." şeklinde düşünerek ontolojik delilin bu unsurunu dile getirnıektedir. 29 Farabi'ye göre zorunlu varlık gerek akıl ve mantık yönünden ve gerekse varlık ve varlığın olguları yönünden düşünülsün, en mükemmel ve en yetkin varlıktır. Allah bütün noksanlıklardan yoksun ve uzaktır. Onu bütün noksanlıklardan uzak olarak düşündüğümüz zaman, Onun varlığı mükemmeldir. Onu zihinde bu şekilde tasavvur etmek zorunlu olduğu gibi, Allah'ın da en mükemmel olması zorunludur :ve bu zorunluluğu da kendindendir. Vucil:du en mükemmel vücil:ddur. Mükemmelliği icabı "Tam, Tek, Sonsuz ve Sınırsız" dır. Farabi'ye göre, Tanrı sadece zat ve varlığından en yetkin ve en mükemmel değil, aynı zamanda sıfatlan bakımından da en mükemmeldir. 30 Farabi, varlığı mümkün ve vacip şeklinde iki kısma ayınnış, mümkünün varlığının bir sebebe dayandığı, onun mümkün oluşunun ya hep süregelen, ya da bazen ortaya çıkan bir şey olabileceği, mümkün varlıkların ne sebeplilik zinciriııde, ne de süreklilik yoluyla sürüp gitmeleri mantığa aykırıdır. Mümkün varlıklar zorunlu bir varlıkta son bulmalıdır ki bu varlık da en kadim ve en mükemmel bir varlık olan Tann'dır. Onun varlığını ispat etmek için akıl yürütmelere gerek yoktur, çünkü Tann'nın zatını idrak etmek yeterlidir. 31 Allah, varlığı, özü ve sıfatları yönünden görünen ve görünmeyen varlıklardan zorunlu olarak aynlır. Diğer varlıklar Ona göre noksandırlar ve en mükemmellikten yoksundurlar. Onun diğer varlıklardan aynlığı, onların eksik ve Cavit Sunar, Varlık Hakkında Ana Düşünceler, Ankara 1977, s Aydın, a.g.e., s. 24. Topaloğlu, a.g.e., s Mehmet Bayraktar, İslam Felsefesine Giriş, Ankara 1997, s Necip Taylan, İslam DüşüncesindeDin Felsefeleri, İstanbul ı 994, s. 1 ı

8 noksan oluşları, Farabi'nin Allah'ı "En Mükemmellik" veya "Ontolojik Delil" ile ispatnun öncülleridir. Eğer diğer varlıklar mükemmelliğe sahip iseler, bu varlıklardaki mükemmelliğin kendisinden geldiği bir "En Mükemmel" vardır ki o da Tann'dır. 32 Farabi'ye göre aşk; "En Mükemmel"in mükemmelliğine duyulan bir iç duygu ve imandır. Mükemmellik veya yetkinlik, aşkla aynı şeydir. 33 Sisteminde ontolojik delile yer veren ve Farabi'den sonra gelen bir diğer Meşşai filozof da İbn-i Sina ( )'dır. İbn-i Sina'da ontolojik delilin varlığı tartışına konusu olmuştur. O, ontolojik delile esas teşkil eden varlık kavramını Zorunlu (Vacip) ve Zorunsuz (Münıkün) olmak üzere iki şekilde incel er. İbn-i Sina, Vacibu'l-Vücfıd kavramının tahlili ile yola çıkar. "Zorunlu Varlık vardır" önermesi doğruluğu apaçık olan bir önennedir. Anselm delilinde "varlık"ı anahtar terim olarak ele alırken, İbn-i Sina ise "Zorunlu Varlık"ı anahtar teriın olarak ele alır ve şöyle devam eder: "Zorunlu Varlık, mahiyeti var olmak olandır. "Vücut" aklın kabul ettiği en genel kavramdır." Ona göre; "Vacibu '1-Vücild" "Vacibu'l-Mevcild"dur. 34 İbn-i Sinii, Allah'ın varlığının delillendirilmesi için varlığın ve Allah'ın yeterli olduğunu belirtınektedir. Ona göre, Allah'ın varlığına delalet etseler bile, Onun tarafından yaratılan varlıklar Onun varlığına delil olarak gösterilemezler. Allah'ın varlığını, varlık kavramının tahlilinden yola çıkarak delillendirınek, daha sağlam ve daha güvenilir bir yoldur. Bizzat varlıktan ve Allah kavramının apaçıklığuıdan Onun varlığını delillendinne yolu sıddiklara ait olan bir metod olması bakmıından daha güvenilirdir. Bu şekilde sebepten esere gidilmektedir? 5 İbn-i Sina'ya göre, Zorunlu Varlık Allah'tan başkası değildir. O, Zorunlu Varlık olarak saf gerçekliktir, varlığında bizzat mükemmeldir. O, kötülük ve mükemmel olmamaktan uzaktır. Allah, her yönden en mükemmel varlık olup, Ondan daha mükemmel başka varlığın düşünülmesi iınkfuısızdır. 36 İbn-i Sina felsefesinde zariiri varlık fikri, :fıtri olarak bulunmaktadır ve bu kavramın tahlilinden ontolojik delilin iıışasıyla "En Mükemmel"e ulaşılmaktadır Bayraktar, a..g.e., s Bayraktar, a.g.e., s Aydın, a.g.c., s. 24. H. Ömer Özden, İbn-i Sina-Descartcs, 1stanbul1996, s Bayraktar, a.g.e., s

9 Plotinus ve Y eni-eflatunculuk'ta Ontolojik Delil Yeni Eflatunculuğa göre Tann, bütün varlıkların kaynağıdır. Bütün şeyler Ondan kaynaklanmaktadır. Her şey Tann'dan sudfu etmektedir. Kendisi farklı ya da çoğulcu bir yapıya sahip değildir. O tekdir, her şeyi kaplayan sonsuzluğu içinde birdir. İlk nedensiz nedendir. Her şey Ondan meydana gelmiştir? 7 Bu ifadelerden de anlaşılacağı üzere, "Tann" vardır v.e O, her şeyin kaynağı ve kendisinden sudtir edilendir. Yeni Eflatunculuğa göre Tann, bu şekilde tarif edilmeye çalışılmaktadır. Buna göre "Tann" kavramının tasavvurundan Onun varlığının açıklanmak istendiği anlaşılmaktadır ki, bu metod bizi yeni Eflatunculukta ontolojik delilin varlığına götürmektedir. Plotinus ( ), Tann olarak kabul ettiği "Bir"i şöyle tarif eder: "Bir, hiç bir şey aramadığı, hiçbir şeye sahip olamadığı ve hiçbir şeye ihtiyacı olmadığı için yetkindir. Yetkin olduğu için bolluk olur ve bolluk olma Ondan farklı bir şeyi meydana getirir. " 38 Plotinus "Bir" ile Tann'yı ifade etmekte ve Onun mükemmel bir varlık olduğunu "yetkin" kavramıyla izah etmektedir ki, yetkin olmak ise kamil ve kendisinden daha yetkin ve kamil bir şeyin olamayacağını gösterir. Plotinus, Birden türeyen diğer varlıklar için de "B"ır" kelimesini kullanmaktadır; fakat onlan mahiyet olarak ve özü itibariyle farklı düşünmektedir. Ona göre; Birden Bir çikar, yani zeka çikar. Bu ikinci Birden ruh çikar ve bu, bitkilere kadar aynı şekilde devam eder. Ama ilk olan Bir, diğerlerine nazaran basittir ve zeka, ruh ve diğerleri ise çokluğa sahiptirler ki; bunlar basitlikten uzaktırlar. 39 Basit olan Bir, aynı zamanda mükemmel olacal1:ır, çokluğu olanlar ise mükemmellikten uzak olacaklardır. Ona göre, Tann kavramı zekada mevcuttur, fakat Onun objesi özellikle olmak zorundadır. Zeki!, bir şeyi var ettiği için düşünmez. Zeka düşündüğü için "T ann" var diyemeyiz, çünkü bu kavramın objesi kavramdan önce olmak zorundadır. Bundan dolayıtanniçin "Zorunlu Varlık" da diyebiliriz. 40 Plotinus'a göre akıl (zeka), Bir' dir; fakat kendisinden ezeli olarak sudfu eden şeylere gebedir. 41 Bundan dolayı aklın Tannsallığı ilk Bir'den burada aynlmaktadır. Tann kendisinden sudfu eden şeylere muhtaç da değildir, gebe de değildir. Sonuç olarak O gerçekten mükemmel bir varlıktır. Thilly, a.g.e., s. I 73. Plotinus, Enneadlar (Çev. Zeki Özcan), Bursa 1996, s. 21. Plotinus, a.g.e., s Plotinus, a.g.e., s Etienne Gilson, Tanrı ve Felsefe (Çev. Mehmet Aydın), İznllr 1986, s

10 Fakat zekanın Tann 'yı temaşa ettiğini söyleyebiliriz. Bu şekilde O, Tann'yı tanıyacaktır ve Tann'yı tanıması da Ondan aldığı güçler ve Onun balışettiği güçlerle olur ki, bu şekilde kendisini de tanıdığını kabul etmemiz gerekir. Eğer Tann mükemmel olmasa zekatann'yı tanıyamazdı. Plotinus'a göre Tann haricindeki varlık.lar kendi kendilerini yönetemezler, cisimsel nedenler onlara egemen de değildir. Plotinus'un bu konudaki ifadeleri de şöyledir: "V ariıkiarın tesadüf veya kendiliğinden bir güç tarafından yönetildiğini ve cisimsel nedenlerin onlara egemen olduğunu düşünen kişi,~ Tann kavramının ve Bir kanarnının oldukça uzağına gitmiştir."~ 2 Görüldüğü gibi, Plotinus burada "Tann veya Bir" kanaınlarından Onun varlığına ve diğer varlıkların sebebi ve onlan yöneten olduğuna gidiyor ki, bu ise antolajik delile yönelme olarak görülebilir. Daha önce de belirttiğimiz gibi Plotinus, "'Tann'ya Bir ismini verdiği için O vardır." demiyor. O, var olduğu için ve Ona bir ad vem1ek gerektiği için Ona "Bir" diyor. 43 Tann'nın varlığının "Taıın" kanammm tahlil ve tasav1uru ile çıkarılarak delillendirilmesini antolajik delil diye tarif etıniştik. Bu delilin ilk defa sistemli olarak Anselm, daha sonra da Descartes'te görülınüştür. Fakat bu fılozoflardan daha önce Aristoteles, Aristocular ye Yeni-Eflatuncular ontolojik delile sistemleri içerisinde yer vermişler ve kullanmışlardır. Aristoteles, Tanrı'nm varlığını ispatlamaya çalışırken, teleolojik delilleri h.ııllandığı gibi, "Tanrı" kavran1111ın tahlil ve tasavmrundan hareketle Tann'nın Yarlığına delil getirmek için ontolojik delili de kullanmıştır. O, "Daha iyinin olduğu yerde, en iyi de, ardır" demek suretiyle "Tann" kavrammın yanında "en İ)i varlık" kanamını da lullanmakiadır. Aristoteles'e göre Taıın kanamı, yine Onun tarafından insanların fıtratına yerleştirilmiş olup, zilıinde yer eden bu kavram sonradan ortaya çıkmaktadır. A)nca O, Tann'nın en üstün varlık olduğundan hareket ederek Onun en mükemmel varlık olduğunu kabul etıneliedir. Tann'nın hayatının da en )üksek ve en mükemmel olduğunu açıkça belirtmeliedir. Aristoteles'ten büyük ölçüde etkilenen Farabi de ontolojik delili Anselm ve Descartes 'ten önce savunmuş ve lullanmıştır. Ona göre Allah mevcudiyeti ile mahiyeti birbirinden ayırt edilemeyendir. Mevcut olmayanı tasavvur da edemeyiz. Bundan dolayı Allah, "Zorunlu Varlık"tır. Farabl, "Allah" kavramının tarifınden başlayarak Onun tasavvuru ile devam etmelie ve böylece "Zorunlu Varlık"a "Vacibu'l-Vücı1d"a ulaşmal-tadır. Allah için "Ekmel ve Akdem" kanaınla Plo1inus, a.g.e., s. 86. Plo1inus, a.g.e., s

11 nnı kullanarak Onun en mükemmel varlık olduğunu belirten Farabi, aynca en mükemmel varlığın yokluğunun düşünülmesinin akla aylan olacağını düşünmektedir. Farabi'ye göre, mükemmellik vasıflarından birisi de zihnin dışmda da bulunması gerektiğidir. Tanrı en mükemmel ve en yetlcin varlıktır. Sadece varlığı yönünden değil, sıfatları yönünden de en mükemmeldir. Aristoteles'in etkisinde kalan diğer bir İslam filozofu da İbn-i Sina'dır. Ona göre yaratma sudfu şeklindedir. Varlığı metafiziğiıı temeline yerleştirdiği için, varlık hiçbir araştırma ve incelemeye gerek olmadan doğrudan doğruya apaçık olarak bilinen bir kavramdır. İbn-i Sina, Allah ve varlığı özdeşleştirmiş ve Allah'a "Zaruri Varlık" demiştir. Ona göre Allah, mükemmel varlık olup hiçbir sebebe ihtiyacı olmayandır. İbn-i Sina diğer filozoflardan farklı olarak Vacibu'l-Vücfid kavramının talılili ile ontolojik delili oluşturmuştur. Yine "Zonmlu V arlık"ı anahtar terim olarak k-ullanması yönünden de Aristoteles, Farab1, Plotinus ve Anselm'den ayrılmaktadır. İbn-i Sina, Allah'ın varlığının ispatı için varlığın ve Allah'ın yeterli olduğuna, mümkün varlıkların Onun varlığına delil olarak gösterilemeyeceğiııe inanır. Allah'm varlığından yola çıkarak Onun varlığmı delillendirmenin daha sağlam ve daha güvenilir bir yol olduğunu söyler. Yeni Eflatunculuğun k-urucusu olan Plotinus ise, İbn-i Sina'dan önce varlığı sudur şeklinde kabul etmiştir. Onun sudfu aniayışma göre her şey "Bir" den çıkar. Plotinus, "Bii" kavramı ile "Tanrı"yı kasdetınektedir. Kullandığı kavram yönünden diğer filozoflardan farklılık göstermektedir. Plotinus, "Bir" yani "Tanrı" kavramının tahlil ve tasavvuru ile Onun varlığını delillendirmesi yönünden diğer filozoflarla birleşmektedir. Ona göre "Bir", yetkin ve basittir. Basit olmayıp çokluğu olanlar mükemmellikten de uzaktırlar. Plotinus'a göre de "Tanrı" kavramı zekada mevcuttur. Zeka Tann'yı temaşa ile tanır. Eğer "Bir" mükemmel olmasa idi, zeka Onu tanıyamazdı. Plotinus'a göre, Tann'ya "Bir" ismi verildiği için değil, O var olduğu ve Ona bir isim vermek gerektiği için "Bir" denilmiştir. Bu bilgilere göre, ontolojik delil daha Anselın ve Descartes 'ten önce Aristoteles, Aristocular ve Yeni Eflatuncular tarafindan oluşturulmuş ve kullanılmıştır. Bu filozoflar, ontolojik delilin sistemli bir şekilde oluşturulmasına, kullanılan kavram ve delilin kullanışı yönünden büyük etkide bulunmuşlardır. Özellikle İbn-i Sina'nm "Zorunlu Varlık" kavramını anahtar terim olarak kullanması, Anselın'in. delilinin birinci şeklinde olınaması ve Descartes'in ontolojik delilinde de aynı kavramın anahtar terim olarak kullanılması dikkat çekicidir. 596