T.C. KÜLTÜR VE TURİZM BAKANLIĞI KÜLTÜR VARLIKLARI ve MÜZELER GENEL MÜDÜRLÜĞÜ

Transkript

1 T.C. KÜLTÜR VE TURİZM BAKANLIĞI KÜLTÜR VARLIKLARI ve MÜZELER GENEL MÜDÜRLÜĞÜ KORUMA AMAÇLI İMAR PLANLARI İLE KENTSEL TASARIMIN ENTEGRASYONU ve BU HUSUSTA GEREKLİ YASAL DÜZENLEMELER UZMANLIK TEZİ Çağla ÇELEBİ Ağustos 2012 ANKARA

2 T.C. KÜLTÜR VE TURİZM BAKANLIĞI KÜLTÜR VARLIKLARI ve MÜZELER GENEL MÜDÜRLÜĞÜ KORUMA AMAÇLI İMAR PLANLARI İLE KENTSEL TASARIMIN ENTEGRASYONU ve BU HUSUSTA GEREKLİ YASAL DÜZENLEMELER UZMANLIK TEZİ Çağla ÇELEBİ Tez Danışmanı Prof. Dr. Tamer GÖK Ağustos 2012 ANKARA 2

3 Çağla ÇELEBİ tarafından hazırlanan KORUMA AMAÇLI İMAR PLANLARI İLE KENTSEL TASARIMIN ENTEGRASYONU ve BU HUSUSTA GEREKLİ YASAL DÜZENLEMELER adlı bu tezin Uzmanlık Tezi olarak uygun olduğunu onaylarım. Prof. Dr. Tamer GÖK (Danışman) Bu çalışma, jürimiz tarafından oy birliği / oy çokluğu ile Kültür ve Turizm Uzmanı Tezi olarak kabul edilmiştir. Adı ve Soyadı İmzası Başkan : Üye : Üye : Üye : Üye : Tarih :.../. / Bu tez, Kültür ve Turizm Bakanlığı Kültür ve Turizm Uzman Yardımcılarının Uzmanlık Tezlerini Hazırlarken Uyacakları Yazım Kuralları Yönergesiyle belirlenen tez yazım kurallarına uygundur.

4 KÜLTÜR VE TURİZM UZMANLIK TEZİNİN ÇOĞALTILMASI VE YAYIMI İÇİN İZİN BELGESİ Tezi Hazırlayanın Adı Soyadı : Çağla ÇELEBİ Tez Konusu : Koruma Amaçlı İmar Planları ile Kentsel Tasarımın Entegrasyonu ve Bu Hususta Gerekli Yasal Düzenlemeler Tez Danışmanı : Prof. Dr. Tamer GÖK Kültür ve Turizm Uzmanlık Tez çalışmamın, Kültür ve Turizm Bakanlığı tarafından yayımlanarak Milli Kütüphane ve İhtisas Kütüphanesinde her türlü elektronik formatta arşivlenmesini ve kullanıma sunulmasını kabul ediyorum. / /2012 2

5 SINAV YETERLİK KOMİSYONUNA BEYAN Bu belge ile bu uzmanlık tezindeki bütün bilgilerin akademik kurallara ve etik davranış ilkelerine uygun olarak toplayıp sunduğumu; ayrıca, bu kural ve ilkelerin gereği olarak, çalışmada bana ait olmayan tüm veri, düşünce ve sonuçları andığımı ve kaynağını gösterdiğimi beyan ederim../.../2012 Çağla ÇELEBİ Kültür ve Turizm Uzmanı 3

6 ÖNSÖZ Bu tez çalışmasında; ilk olarak dünyadaki koruma olgusunun gelişimi ve koruma planlaması süreci Fransa örneği üzerinden incelenmiş, sonrasında koruma ve koruma planlamasının Türkiye deki oluşumu ve gelişimi koruma mevzuatındaki değişiklikler vurgulanarak irdelenmiştir. Bu kapsamda mevcut yasal çerçeve ortaya konularak, kültürel ve tarihi mirasın tek yapı ölçeğinde ve alan ölçeğinde korunması aşamasında yaşanan problemler belirlenmiştir. Son olarak, kentsel tasarımın koruma planlamasına entegrasyonu sorunsalı baz alınarak, günümüzde koruma ve koruma planlamasında var olan olumsuzlukların çözüme yönelik gerek yasal, gerekse yönetsel anlamda gerekli olan öneri düzenlemeler ortaya konulmuştur. Tez çalışma ve yazım süresi boyunca hep yanımda olan eşim Deniz ÇELEBİ ye, sınırsız sevgi ve şefkatinden dolayı AİLEME, pozitif enerjisi ile bu süreci tamamlamamı sağlayan danışmanım Sayın Prof. Dr. Tamer GÖK e, zaman zaman iniş ve çıkışların yaşandığı bu dönemde, tüm iyi niyet ve sabırlarından dolayı Sayın Mehmet GÜRKAN ve Sayın Nihan ÇİFTÇİ ye ve son olarak, yardımlarından dolayı sevgili dostlarım Başak DEMİREL, Funda MENGİLLİ ve Özlem YALÇINKAYA ya tüm içtenliğimle teşekkürü bir borç bilirim.

7 İÇİNDEKİLER ÖNSÖZ... i İÇİNDEKİLER... ii SİMGELER ve KISALTMALAR DİZİNİ... vii TABLOLAR, RESİMLER ve ŞEKİLLER CETVELİ... viii GİRİŞ... 1 BİRİNCİ BÖLÜM DÜNYADA KORUMA OLGUSU 1. DÜNYADA KORUMA VE KORUMA OLGUSUNUN GELİŞİMİ Fransa da Koruma Ve Koruma Planlaması Fransa da Koruma Olgusunun Gelişimi Koruma Mevzuatının Tarihsel Gelişimi Koruma Planlaması Yetki ve Yöntem Tespit ve Tescil Çalışmaları Plan Yapım Süreci Koruma Alanının Belirlenmesi Koruma Planı Hazırlanması Süreci Analiz Aşaması Planın İçeriği ve Plan Kararları Planın Onaylanması ii

8 Planın Uygulanması Finansman İKİNCİ BÖLÜM TÜRKİYE DE KORUMA OLGUSU 2. TÜRKİYE DE KORUMA VE KORUMA PLANLAMASI Koruma Olgusunun ve Beraberinde Koruma Mevzuatının Tarihsel Gelişimi Osmanlı Dönemi Cumhuriyet Dönemi Yılları Arasındaki Gelişme Yılları Arasındaki Gelişme Sonrası Gelişme Sonrası 2863 Sayılı Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Kanununun Değişim Süreci Koruma Korunacak Unsurlar Taşınmaz Kültür ve Tabiat Varlıkları Sit Kavramı ve Sit Türleri Kentsel Sit Kentsel Arkeolojik Sit Arkeolojik Sit Tarihi Sit Doğal Sit Diğer Korunacak Unsurlar Korunacak Sokak iii

9 Ören Yeri Tespit ve Tescil Tespit Tescil Korumada Örgütlenme Kamu Kurum ve Kuruluşları Kültür ve Turizm Bakanlığı Kültür Varlıkları ve Müzeler Genel Müdürlüğü Kültür Varlıklarını Koruma Yüksek Kurulu(KYK) Kültür Varlıklarını Koruma Bölge Kurulu (KBK) Çevre ve Şehircilik Bakanlığı Yerel Yönetimler Büyükşehir Belediyesi Belediye İl Özel İdaresi KUDEB ler -Proje Büroları - Eğitim Birimleri Diğer Kuruluşlar, Odalar ve Sivil Toplum Kuruluşları Korumanın Türleri Tek Yapı Ölçeğinde Koruma Kültür Varlıklarının Bulunduğu Alanların (Sit) Korunması Koruma Amaçlı İmar Planları Yetki ve Yöntem Plan Müellifi ve Planlama Ekibi Koruma Amaçlı İmar Planlarının Amaç ve Hedef ve Yaklaşımları Planlama Süreci Planlanın Hazırlanması iv

10 Analiz Aşaması Planın İçeriği ve Plan Kararları Planın Onaylanması Planın Uygulanması Finansman Alt Bölge Projeleri Çevre Düzenleme Projesi Kentsel Tasarım Projesi Sokak Sağlıklaştırma Projesi Diğer Projeler ÜÇÜNCÜ BÖLÜM PLANLAMA- KORUMA PLANLAMASI- KENTSEL TASARIM 3. PLANLAMA - KORUMA PLANLAMASI - KENTSEL TASARIM İLİŞKİSİ Kentsel Tasarım Kentsel Tasarım ve Kent Planlaması Kentsel Tasarım Ölçütleri Planlama -Kentsel Tasarım-Mimarlık İlişkisi Koruma Amaçlı İmar Planı ve Kentsel Tasarım İlişkisi Koruma Amaçlı İmar Planlarının Diğer Planlarla İlişkisi Koruma ve Koruma Amaçlı İmar Planlarına Eleştirel Bir Bakış Mevzuat Sorunu KAİP in İlk Aşaması Olan Tespit ve Tescil Sorunu KAİP in Üst Ölçekli Planlarla İlişkisi Sorunu v

11 KAİP in Ölçek ve Dil Sorunu Plan Hazırlama Sürecine İlişkin Sorunlar Planlama Sürecindeki Yetki Kargaşası Sorunu Projecilik Sorunu DEĞERLENDİRME VE SONUÇ KAYNAKÇA ÖZET ABSTRACT ÖZGEÇMİŞ vi

12 SİMGELER ve KISALTMALAR DİZİNİ ÇEKÜL GEAAYK ICOMOS KAİP KHK KYK KBK KTB KUDEB md. RG STK TKB TOKİ TBMM TMMOB TÜBA UNESCO vb. vd. Çevre ve Kültür Değerlerini Koruma ve Tanıtma Vakfı Gayrimenkul Eski Eserler ve Anıtlar Yüksek Kurulu International Council on Monuments and Sites (Uluslararası Anıtlar ve Sitler Konseyi) Koruma amaçlı İmar Planı Kanun Hükmünde Kararname Kültür Varlıklarını Koruma Yüksek Kurulu Kültür Varlıklarını Koruma Bölge Kurulu Kültür ve Turizm Bakanlığı Koruma, Uygulama ve Denetim Bürosu madde Resmi Gazete Sivil toplum kuruluşu Tarihi Kentler Birliği Toplu Konut İdaresi Türkiye Büyük Millet Meclisi Türkiye Mühendis ve Mimar Odaları Birliği Türkiye Bilimler Akademisi United Nations Educational, Scientific and Cultural Organization (Birleşmiş Milletler Eğitim, Bilim ve Kültür Örgütü) ve benzeri ve diğerleri vii

13 TABLOLAR, RESİMLER ve ŞEKİLLER CETVELİ Birinci bölümün tablo, resim ve şekilleri Tablo 1.1. Fransa da Plan Analiz ve Sentez Çalışması Tablo 1.2. Kentsel Koruma Alanları Lejant Maddeleri ve Açıklamaları Şekil 1.1. Plan Hazırlama ve Uygulanmasında Koruma Alanı ile İlişkiler Şeması.. 24 Tablo 1.3. Fransa da Başlıca Ulusal ve Sivil Örgütler İkinci bölümün tablo, resim ve şekilleri Tablo 2.1.Türkiye Geneli Korunması Gerekli Kültür Varlığı İstatistiği Tablo 2.2. Sit Türleri ve Dereceleri Tablo 2.3.Türkiye Geneli Sit Alanı İstatistikleri Şekil 2.1. Tescil İşlemi Süreci Şekil 2.2. Korumada Örgütsel Yapı Tablo 2.4. KYK Oluşum Şekli ve Görevleri Tablo 2.5. KBK Oluşum Şekli ve Görevleri Şekil 2.3. Koruma Amaçlı İmar Planı Onaylama Süreci Tablo 2.6. KAİP Sürecinde Planlama Alanına İlişkin Yapılan Analiz Çalışması Üçüncü bölümün tablo, resim ve şekilleri Şekil 3.1. Kentsel Tasarım;Planlama ve Mimarlık Disiplinleri Arasında Bir Köprü 94 Resim 3.1. Gaziantep Kültür Yolu Projesi Resim 3. 2.Gaziantep Kalesi ve Çevresi Uygulama Öncesi Ve Sonrası Görünüm 99 Resim 3. 3.Gaziantep Kalesi ve Çevresi Uygulama Sonrası Genel Görünüm...99 Resim 3. 4.Gaziantep Kalesi ve Çevresi Uygulama Sonrası Genel Görünüm.100 viii

14 Üçüncü bölümün tablo, resim ve şekilleri Devamı Resim Saray Caddesi Öncesi ve Sonrası Görünüm.100 Resim 3. 6.Kalenin Çevresinden Uygulama Sonrası Sokak Görünümleri 1/ Resim 3. 6.Kalenin Çevresinden Uygulama Sonrası Sokak Görünümleri 2/ Resim 3. 6.Kalenin Çevresinden Uygulama Sonrası Sokak Görünümleri 3/ Resim 3. 7.Bey Mahallesi Uygulama Sonrası Görünüm.103 Resim 3. 8.Ömer Ersoy Kültür Merkezi Uygulama Öncesi ve Sonrası..103 Resim 3. 9.Kır Kahvesi Uygulama Öncesi ve Sonrası Genel Görünüm.104 Şekil 3.2. İmar Mevzuatındaki Planlar Şekil 3.3. Plan Hiyerarşisi Resim Cephe Görüntüleri Şekil 3.4. Planlama İle Mimari Proje Arasında Kurgulanan Mimari Süreç Şekil 3.5. Kentsel Tasarımın Fiziksel Çevreyi Koruma Sürecindeki Yeri ix

15 GİRİŞ Koruma olgusu; İnsanoğlunun kültürel varlığının, tarihin ve yasamın sürekliliğinde yarattığı maddi kültür kalıntılarını, yasam sürecinde, toplumunu ve insanlığı boyutsuzlaştırmamak amacıyla yeni yarattığı mekansal-maddi ürünler ile uyumlu kılarak, toplumsal, kültürel devamlılığın sağlanması için giriştiği çabaların tümüdür. (Aysu,1977: 26 ) Koruma kavramının genel anlamından çok kültürel varlıkların korunması açısından değerlendirilmesi sonucu oluşan kentsel koruma kavramı ise Kent Bilim Terimleri Sözlüğü nde; "Kentlerin belli kesimlerinde yer alan çağ bilimsel (tarihsel) ve yapıt tasarcılık (mimari) değerleri yüksek yapılar ile anıtların ve doğal güzelliklerin -kentte bugün yaşayanlar gibi-gelecek kuşaklarında yararlanması için her türlü yıkıcı, saldırgan ve zararlı eylemler karşısında güvence altına alınması ( Keleş,1980:81) olarak tanımlanmaktadır. Türkiye, binlerce yıllık bir geçmişe dayanan zengin uygarlıkların yaşadığı bir ülke olarak insanlığın kültürel mirasının korunması konusunda evrensel sorumlulukları yüksek olan ülkelerin başında gelmektedir. Kültürel ve doğal değerlerin korunması, korunarak yaşatılması ve gelecek kuşaklara aktarılması yalnızca ülkemiz için değil tüm dünya ülkeleri için önem arz etmektedir. Aslında bu varlıklar bizlere miras değil emanet tir. (Sancakdar, 2012:7) Küreselleşen dünyada, bu emanetlere sahip çıkmak ortak bir olgu ve sorumluluk halini almıştır. Kültürel ve doğal varlıklara verilen değer zaman içinde değişiklikler göstermiş, kimi ülkeler tarihi, kültürel ve doğal değerlerin bir kenti zenginleştiren, önemli bir parçası olduğunu anlayarak, bu anlamda politika geliştirmişlerken, bazı 1

16 ülkeler kentleşme ile kültürel ve doğal mirasın korunmasını birbiriyle çelişen zıt amaçlar olarak görmüşlerdir. Ne yazı ki ülkemizin de ikinci sırada saydığım ülkeler kapsamına girdiğini söylemek bu anlamda yanlış olmayacaktır li yıllar ile kent planlamasının boyutu genişlemiş ve akademik çevrelerde yankı bulmuştur.1970 li yıllarla birlikte koruma kavramı sit alanı ölçeğe ulaşmış, 1980 li yıllarla birlikte planlama ve korumada aktif rol üstlenecek kurumsallaşma başlamış, kentsel koruma ölçeğinde akademik çevreler bilimsel olarak uygulamaya katılmış ve bunun sonucunda koruma çalışmaları uluslar arası çalışmalarla paralellik göstermeye başlamıştır sayılı Kanun ile Koruma Amaçlı İmar Planı kavramı ön plana çıkarılarak sit alanlarının ayrı bir planla yönlendirilmesi sağlanmıştır.2000 li yıllarla birlikte planlama ve korumada aktif rol üstlenecek kurumsallaşma ve akademik çevrelerin bilimsel olarak uygulamaya katılım süreci devam ederken, belediyeler de uluslalar arası işbirliği ile kentlerin korunmasında öncü olmaya başlamış ve bu göstergelerin ışığında 5226 sayılı kanunla daha sağlam temellere oturtulmaya çalışılmıştır.(kejanlı, Akın, vd.,2007: ) Ancak, gelinen noktada hala başarılı bir koruma politikasının oluşturulmadığı aşikârdır. Bu bağlamda koruma ve koruma planlamasındaki sorunların tespiti ve bu sorunlara yönelik bir çözüm önerisi getirmeyi hedefleyerek bu çalışmaya başlanmıştır. Günümüzde sit alanlarında koruma amaçlı imar planları ile oluşturulmaya çalışılan mekansal organizasyon, koruma dinamiklerinin taleplerine cevap vermekte yetersiz kalabilmektedir. Korunması gereken öğeleri koruyarak, aynı zamanda kent planlamasının gereklerinden olan birbiri ile uyumlu ve tarihi kent merkezlerinde yaşayanları tatmin edici mekanlar üretmek günden güne zorlaşmaktadır. Gelişen koruma bilinci ve finansal kaynaklarla her ne kadar kültür varlıklarının tek yapı ölçeğinde korunması yönünde olumlu adımlar atılmış olsa da, yapıların gerek çevresinde, gerekse kentin bütünü ile olan ilişkisi sağlanamamaktadır. Bunun en önemli nedenlerinde biri olarak alan ölçeğinde korumanın en etkin yöntemi olan koruma planlamasının, yani ülkemizde mevzuatta yer aldığı şekliyle koruma amaçlı imar planlarının üst ölçekle ve tek yapı ölçeğine inişteki ara kademede üst ölçek ve alt ölçek ilişkisini kuracak olan kentsel tasarımın geri planda bırakılmasıdır. 2

17 İşte bu noktada sağlıklı tarihi kent merkezleri oluşturmak amacıyla, koruma amaçlı imar planlarının etkinliğini arttırmaya yönelik kentsel tasarımın sürece dahil edilmesi bir zorunluluktur. Bu çalışmamda genel anlamda koruma amaçlı planlama sorunlarına yönelik olarak, kentsel tasarımın sürece dahil edilmesi gerekliliğinden yola çıkarak naçizane bir çözüm önerisi sunulmaya çalışılmıştır. 3

18 BİRİNCİ BÖLÜM Dünyada Koruma Olgusu 1. DÜNYADA KORUMA VE KORUMA OLGUSUNUN GELİŞİMİ Koruma kavramının geçmişi çok eski devirlere dayanmakla birlikte, çağdaş korumanın kuramsal temelleri 18. yüzyılda atılmıştır. Dünyadaki ilk koruma uygulamaları yönetim, kilise ve manastır binalarında yapılmıştır. Kral ya da imparatorların gücünü temsil eden bu binalar; hem temsil ettikleri gücün etkisini artırmak hem de doğal ve fiziksel eskimeleri önlemek amacıyla korumaya alınmış ve bu amaçla yapıların restorasyonları yapılmıştır. (Tunçer, 2012) Avrupa ülkelerinde eski eserler için ilk hukuki tedbirler 18. ve 19.yüzyıllarda alınmaya başlanmış, Fransa daki ihtilalin ardından 1887 ve 1913 tarihli Fransız yasaları, tarihi anıtsal yapıların korunmasına ilişkin ilk ciddi ve önemli gelişmeler olmuştur. Bu yasalar, süreç içerisinde kentsel ve doğal çevrenin korunmasına yönelik olumlu gelişmelere zemin hazırlamıştır (Okyay,2001) yılında çıkan Koruma Kanunu ile Fransa, korumada etkin olmuştur. 18.yüzyıl sonunda Anıtlar Komisyonu Commission des Monuments kurulmuştur. Anıtlar Komisyonunun çalışmaları Halk Müzesi, Milli Anıt terimlerinin yerleşmesini sağlamış, Fransa nın birçok yerinde kamulaştırılan eserlerin toplandığı Louvre ve Fransız Anıtları Müzesi gibi müzeler kurulmaya başlanmıştır da çıkarılan bir kararla, Tarihi Anıtlar Komisyonu nun yetkileri kesinleşmiş ve güçlü bir örgüt haline gelmiştir.(tunçer, 2012) 1913 de, 1889 Kanununu tamamlayan ve Anıtların korunmasını kolaylaştıran, özel kişilere ait yapıların listesinin çıkarılmasını sağlayan yeni bir yasa çıkarılmıştır. Bu yasada ihtiyaç görüldüğünde listeye alınmış anıtları değerlendirmek üzere, görüş 4

19 açısı içindeki (500 m.) özel kişiye ait olsalar bile, arsa ve yapılar üzerinde hak tanımaktadır. (Tunçer, 2012) Bu yasa ve çalışmalar sanayileşme döneminde gelişen tutumlar doğrultusunda uygulamalara dönüşmüştür. I.Dünya Savaşı ile birlikte gelen yıkım sonrasında ortaya çıkan kültürel varlığın korunması anlayışının etkisiyle çalışmalar yapılmış olmakla birlikte koruma alanında uluslararası platformda yapılan çalışmaların ilk adımı, Uluslararası Müzeler Örgütü tarafından 1931 yılında Atina da toplanan I. Uluslararası Tarihi Anıtların Korunması ile İlgili Mimar ve Teknisyenler Konferansı nda atılmıştır. Atina Konferansı olarak da bilinen bu toplantıda önemli tarihi anıtlara fon oluşturan çevrelerin, yapı gruplarının ve bazı özellikleri olan güzel görünüşlü manzaraların korunması önerilmiş, bu ilkeler bütünü 1932 yılında İtalya da Carta del Restauro olarak yasal bir kimlik kazanmıştır. Bunun sonrasında, Uluslararası düzeylerde yapılan konferans ve toplantıların bazılarının konusu çevre koruma ve uygulamaları olmuştur yılında Silahlı Çatışma Halinde Kültürel Malların Korunmasına Dair Lahey Sözleşmesi imzalanmıştır. Bu sözleşmeye göre savaş sürecinde işgalci devlet, işgal ettiği topraklarda bulunan kültürel mirası eğer sahibi koruyacak önlemi alamaz ise korumak ile yahut korunmasına yardımcı olmak ile sorumludur. Ayrıca üye ülkeler barış zamanlarında olasılık dahilindeki savaş tehlikesine karşı kültürel miraslarını koruyucu önlemler alacaklar ve kültür varlıklarının savaş zamanında korunmasını zorlaştıracak işlemler yapmaktan kaçınacaklardır.(madran, Özgönül, 2005:81) II. Dünya Savaşı sonucu büyük tahribatların çevreye de yayılması ile çevre koruma kavramı yönüne odaklanılmıştır. Kentsel planlama kapsamında koruma çalışmalarının yapılması gerekliliği yaygınlaştırılmaya çalışılmıştır. II. Dünya savaşının ardından ivme kazanan koruma algısının etkisi ile Mayıs 1964 tarihlerinde yapılan II. Uluslararası Tarihi Anıtların Korunması ile İlgili Mimar ve Teknisyenler Konferansındaki temel iki sonuçtan biri olarak Uluslararası Restorasyon Tüzüğü yahut diğer adı ile Venedik Tüzüğü kabul edilmiştir. Tüzük 5

20 genel olarak kentsel korumanın yasal çerçevesini oluşturmuştur. Tüzüğün ilk maddesinde Tarihi Anıt kavramı; Tarihi anıt kavramı sadece mimari eseri içine almaz, bunun yanında belli bir uygarlığın, önemli bir gelişmenin, tarihi bir olayın tanıklığını yapan kentsel ya da kırsal bir yerleşmeyi de kaplar. Bu kavram yalnız büyük sanat eserlerini değil, ayrıca zaman geçmesiyle kültürel anlam kazanmış daha basit eserleri de içerir. ifadesiyle korumanın sınırını kentsel ve kırsal alanları kapsayacak şekilde genişletmiştir. Aynı Kongreden çıkan diğer temel karar ile Uluslararası Eski Eserler ve Yerleştirmeler Konseyi (ICOMOS) kurulmuştur. İlk olarak 18 ülkenin imzaladığı Venedik Tüzüğü ne Türkiye 1974 yılında dahil olmuştur.(ahunbay, 1996:119) 1970 li yıllara gelindiğinde Avrupa Konseyinin desteği ile Kültürel Anıt ve Anıtların Korunması Yılı ilan edilmeye başlanmış bu da koruma konusunda, 1970 lerin çalışmalarının başlangıcı olmuştur yılında UNESCO nun konferansı dahilinde Paris teki toplantının sonucunda Dünya Kültürel ve Doğal Mirasın Korunması Sözleşmesi oluşturulmuştur. Bu sözleşme ile öncelikle doğal ve kültürel alanların tanımı ve belirlenmesi ardından bu mirasın sahibi olan toplumun bilinçlendirilmesi ve yok olmuş ya da bozulmuş değerlerin yaşatılması için ortak işbirliğinin sağlanması amaçlanmıştır. Ülkemiz bu sözleşmeyi 1982 yılında imzalamıştır. (Madran, Özgönül, 2005) Avrupa Konseyi 1975 te 25. kuruluş yıl dönümü nedeniyle çeşitli çalışmalar yapmış ve bunun sonucunda Geçmiş İçin Bir Gelecek sloganı ile 1975 yılını Avrupa Mimari Miras Yılı olarak ilan edilmiş ve Amsterdam Bildirgesi yayımlanmıştır. Toplumun geleneksel çevresini oluşturan yapı ve sit mirasının çoğunun eğer yeni bir koruma politikası ve bütünleşik koruma uygulanmaz ise çok yakında yitirileceği belirtilen bildirgede ek olarak koruma uygulanacak alan ve yapıların, tarihi park ve bahçelerin yanı sıra tarihi kentlerin eski mahalleleri ve geleneksel özellikleri bulunan köy, kent ve mezralar için de gerekli olduğu ve korunması gerektiği vurgulanmıştır. Kültürel değer taşıyan tüm yapıların çevreleriyle birlikte ele alınıp korunması gerektiği de bildirgede vurgulanmış ve bütünleşik 6

21 koruma (integrated conservation) kavramı üzerinde durulmuştur. Bütünleşik koruma için gerekli olan araçlar tanımlanarak, koruma işlerini yapan kişiler ile planlama sorumluları arasında sürekli bir iletişim olması gerektiği ve koruma işleminin şehir ile bölge planlamada çok belirleyici olması gerektiğine değinilmiştir. Amsterdam Bildirgesi nde vurgulanan temel noktalar şunlardır; Mimari mirasın korunması kültürel değerinin yanı sıra geçmiş ve gelecek için bilinç yaratması nedeniyle hayati önem taşımaktadır. Mimari miras yalnızca yapı değil doku, kent ve çevresi ile birlikte değerlendirilmesi gerekir. Kültürel doku, bozulma, kötüleşme, yeni inşaat ve trafiğin olumsuz etkilerinden korunmalıdır Mimari koruma büyük ölçekli şehir ve bölge planlamanın bir parçası olarak düşünülmelidir. Planlama araçları bulunan yönetimlerin, mimari mirasın korunmasında özel bir sorumlulukları vardır. Genç neslin eğitiminde mimari mirasın korunması konusuna da ağırlık verilmelidir. Koruma ile ilgili olan yasaların güçlendirilmesi ve aktif, etkin hale getirilmesi gereklidir. Tarihi dokunun korunup iyileştirilmesi, dokunun insan yaşam alanı içerisindeki değişikliğinin oranının fazla olmaması gereklidir. Onarım toplumun bütün kesimine ortak yararda bulunmalıdır. Yapılar için onarım ve çevre değerlerinin korunması amacıyla maddi yardım fırsatları oluşturulmalı ve mülk sahiplerine aktarılmalıdır. Uluslar arası, ulusal ve yerel çalışan, kamu yararına işler yapan bağımsız kuruluşlar desteklenmelidir. İleriki vakitlerde miras özelliği taşıyacak olduklarından ötürü, günün yapıları, nitelikli ve çağdaş mimariyi yansıtır özellikte olmalıdır.(göksu, 1993:82) 7

22 1980 lerin ilk yıllarında, Avrupa da, Kentsel Yenileme Kampanyası başlatılmıştır yılında Grenada da II. Mimari Mirastan Sorumlu Bakanlar Toplantısı yapılmış ve önemli hükümlerin yer aldığı Avrupa Mimari Mirası nın Korunması Sözleşmesi imzalanmıştır. Sözleşmeye taraf olan ülkeler için gerekli gösterilen hükümlere göre; mimari mirasın korunması için yasal önemler almak; bu önlemler çerçevesinde ve her ülkeye, bölgeye has yöntemlere göre anıtların veya bina gruplarını korumak; koruma işlemi yapılacak varlıkların yasal koruması için gerekli düzenleme ve denetimi yapmak ayrıca korunan varlıkların bozulması hasar görmesi yahut yıkılmasını önleyeceğine söz vermek gibi maddeler bulunmaktadır. Bu sözleşme ile Avrupa mimari mirasının sadece önemli anıtları değil, kasaba ve köylerdeki özellikli doğal ve insan yapısı oluşumları gösteren daha az önemdeki yerleşme gruplarını da içerdiği, geçmişin mimari miras ile temsil edildiği ve bunun yaşamının belleği olarak özgün şekli ile gelecek kuşaklara aktarılması gerektiği kabul edilmiştir.(aksoy, 1997:14) ICOMOS un 12 yıllık çalışması sonucu 1987 yılında düzenlenen Washington Konferansı nda uluslararası bir tüzük hazırlanmıştır. Tüzükte Venedik Tüzüğü ne ek olarak tarihi şehirler ve şehir alanlarının korunabilmesi için gerekli ilkeler, yöntem ve hedefler belirtilmiştir. (Aksoy, 1997:14).Bu çalışmanın en önemli katkısı koruma planlamasına olan katkısı olmuştur. Buna göre koruma planı: Disiplinler arası bir çalışma olarak yürütülecektir. Temel hedefleri içinde plana ilişkin yasal, yönetsel ve ekonomik ölçütler net bir şekilde tanımlanacaktır Kent ile tarihi kentsel alanlar arasındaki bütün olarak uyumlu bir şekilde değerlendirilecektir. Korunması gerekli yapılara ilişkin koruma politikası ve yıkılması gerekli yapılar belirlenecektir. Bu süreçte bundan etkilenen halkın görüşü alınacaktır 8

23 Koruma planı uygulanıncaya kadar yapılacak uygulamalar Venedik Tüzüğü nde yer alan ilke ve hedefler doğrultusunda gerçekleştirilecektir.(göksu,1993:24-27) Mart 1992 de Strassbourg ta yapılan Avrupa Yerel ve Bölgesel Yönetimler Konferans ında Avrupa Kentli Hakları Deklarasyonu ile beraber Avrupa Kentsel Şartı da onaylanmıştır li yılların başlarında düzenlenen Kentsel Yenileme Avrupa Kampanyası ile yapılan çalışmalar Avrupa Kentsel Şartı için temel teşkil etmiştir. Kentsel Şartı ilkelerinde kentsel mirasın korunması için yasal çerçevenin önemi, bilinç düzeyini yükseltmek için bilgilendirme politikalarının gereği ve finansal desteklerin geliştirilmesi, el sanatları ve yapı tekniklerinin yaşatılması için yöntemler belirtilmiştir Avrupa Kentsel Şartı kültürel mirasın korunmasını, bir kentli hakkı olarak ele almıştır. Avrupa Kentsel Şartı Sözleşmesinde 20 maddelik bildirge 13 maddelik şart ilkeleri yer alır. Bu Sözleşmede genel olarak kentlerin gelişmesinin niteliksel yanları ve yaşam kalitelerinin artırılmasına ilişkin bir dizi evrensel ilke açıklanmıştır. Avrupa Kentsel Şartı Sözleşmesinde kısaca şu ana başlıklar hakkında şart ve deklarasyonlar bulunmaktadır; ulaşım ve dolaşım, kent içerisinde çevre ve doğa, şehrin fiziksel biçimi, şehrin mimari mirası, konutlar, kent güvenliğinin sağlanması ve suçların önlenmesi, kentlerdeki doğuştan yahut sosyo-ekonomik açıdan engelliler, kentsel alanlarda sportif faaliyetler ve boş vakit değerlendirme alanları-imkanları, yerleşim alanlarında kültürler arası kaynaşma, kentlerde sağlık sistemi ve hizmetleri, halk katılımı, kent yönetimi ve planlaması (Yılmaz, 2005:28-29) Avrupa Kentsel Şartında kentsel gelişmeler ile kentsel merkezlerdeki kültürel mirasın korunması ayrı ayrı incelenmiştir. Kentsel mirasın, kent yapısının, dokusunun önemli ve yeri doldurulamaz bir parçası olduğu vurgulanmıştır. Ayrıca vurgulanan bir diğer durum ise kültürel mirasın, kent ve halkın kimliği açısından yaşamsal öneme sahip olduğudur. Kültürel miras gelecek kuşaklara bir kültürel temel aktarır, Avrupa nın ortak tarihinin geleceğinin bağlamını ve bilincini oluşturur. Bu sebeple kentsel korumanın içeriği bazen; titizlikle hazırlanmış yasalar, bilgilendirme ve eğitim politikaları, koruma için gerekli mali ihtiyacın düzenlenmesi, unutulmuş 9

24 yada unutulmaya yüz tutmuş sanatları yada teknikleri sürdürmeyi, canlandırma olmaktadır. Kentsel miras, genel planlamanın temel yapıtaşlarından biri olarak değerlendirilmeli ve ekonomik gelişmelerde kentsel mirasın yeri göz ardı edilmemelidir. (Yılmaz, 2005:28-29) 1.1. Fransa da Koruma Ve Koruma Planlaması Bu bölümde Dünyadaki koruma planlamasındaki gelişmeleri analiz edebilmek ve ülkemizdeki gelişmelerle karşılaştırarak yaşanan problemlerin tespit edilebilmesi amacıyla koruma konusunda başarılı uygulamaların yapıldığı ülkelerden biri olan Fransa örneği incelenecektir. Fransa nın seçilmesindeki en önemli ölçüt kültürel ve doğal mirasın başarılı bir şekilde korunarak günümüze kadar gelmiş olması ve koruma planlamasındaki süreç bağlamında ülkemizdeki sistemle benzerlik göstermesi, ülkemizden farklı olarak daha başarılı olduğu gerçeği olmuştur. Fransa da kentsel alanların korunması için ayrı bir planlama çalışması yapılmakla birlikte bu planların kent planları ile bütünleşmesi sağlanmaktadır.(yücel, Ceyhan vd.,2006:3-14) Fransa da Koruma Olgusunun Gelişimi 1789 Fransız Devrimi sonrası önemli yapıların mimarisinin, dinsel fanatizmin ve aristokrasinin simgeleri olarak görülüp bu fikirleri sembolize eden yapıların yağmalanması ve yakılması gündeme gelmiş, bu yıkımlara karsı duyulan tepki de, Fransa daki koruma duyarlılığının ilk hareketini oluşturmuştur. (Kiper, 2006: 30) Fransız Devriminin ikinci yılında tüm Cumhuriyet yöneticilerine iki kararname gönderilmiş olup, ilk kararnamede Cumhuriyetin malı olmuş tüm 10

25 yapıların ve sanat eserlerinin koruma altına alınarak envanterinin çıkarılması istenmiş, ikinci kararnamede ise sizler, eski sahiplerinin akıbetlerini sormaya hakları olduğu eserlerin sadece emanetçilerisiniz denilerek koruma konusundaki ilk önemli adım atılmıştır (Okyay, 2001: 35) yılı sonrası anıt ve mimari eserlerin onarımına yönelik çalışmalar başlatılmış, bu dönemde yapıların onarımına ilişkin Viollet Le Duc tarafından üslup birliği sağlanarak anıtların restorasyonun yapılması gerektiği; John Ruskin tarafından anıt ve yapılara iyi bakılması gerektiği bu durumda restorasyona gereksinim duyulmayacağı, ayrıca yapı çeşitli nedenlerle özgünlüğünü yitirmiş ve hasar görmüş ise, o haliyle korunmasının ve hiçbir şekilde müdahale edilmemesinin daha iyi olacağı; İtalyan Luca Beltrami tarafından ise tarihi yapıların koruma ve onarımının tarihi belgelere ve somut verilere dayandırılması gerektiği yönünde üç görüş ortaya konulmuştur. İtalyan Camillo Boito ise bu üç görüşü birleştirerek çağdaş restorasyon kuramının temellerini oluşturan temel koruma ve restorasyon ilkelerini ortaya koymuştur. (Ahunbay, 1996: 8 18). Fransız devriminin getirdiği düşünce akımının bir sonucu olarak belirli yapılara ilişkin olan tahrip eğilimi, 19. yüzyılda sanayileşme sürecinin getirisi olarak Fransa da kentsel taleplerde yaşanan artış, yeni kentleşme modelleri ile tarihi kent dokusu tahrip edilmesi eğilimi ile birleşmiştir. Ülke aydınlarının yerinde müdahaleleri ile bu sürecin durdurulmasına yönelik önemli adımlardan biri olan, anıtsal değerlerin korunması için envanter çıkarılmasına dair genelge 1816 da İçişleri Bakanlığı tarafından valilere göndermiştir (Okyay, 2001: 36). Victor Hugo, Fransa nın önemli aydınlarından biri olarak 1823 yılında L Ode ve 1832 yılında yayınlanan Fransa nın Anıtlarının Yok Edilmesi başlıklı makalesinde koruma kavramının çerçevesini: Mülkiyet hakları kimin olursa olsun tarihi ve anıtsal bir yapının yok edilmesi izni su kendini bilmez spekülatörlere verilmemelidir. Onların gözü kara çıkarları insanlığın onurundan üstün olmaz. Bir yapının iki niteliği vardır: Kullanımı ve güzelliği. 11

26 Kullanımı mal sahibine aittir, fakat güzelliği herkesindir. İkinci nitelik tüm mülkiyet haklarının üstünde yer alır şeklindeki sözleriyle ortaya koymuştur. (Okyay, 2001:36) Anıtsal yapıların korunmasına ilişkin olarak 1830 yılında İçişleri Bakanı Guizot tarafından Krala sunulan rapor neticesinde ilk Tarihi Anıtların Korunması Genel Müfettişliği kurulmuş ve bu Müfettişlik 1837 yılında Tarihi Anıtlar Milli Komisyonuna (Comission Nationale des Monuments Historiques) dönüştürülmüştür. (Okyay, 2001: 37) Koruma Mevzuatının Tarihsel Gelişimi Fransa da koruma konusundaki yasallaşma sürecinin ilk ciddi adımı 1887 ve sonrasında 1906 ve 1913 yıllarında çıkan yasalardır. Bu yasalar sonrasında yeni yasalarla gelişerek günümüz boyutuna ulaşmıştır. Korumacılığa yön veren yürürlükteki başlıca yasalar; 1887 tarihli Yasa tarihinde çıkarılan Sitlerin Korunmasına İlişkin Yasa daha geniş bir alanı kapsayarak, koruma örgütlenmesini bölge ve alt bölgelere yaymış ve koruma etkinliklerine sivil toplum kuruluşlarını da katmıştır tarihli Yasa 1930 tarihli Doğal Anıtları ve Sanatsal, Tarihsel, Bilimsel, Efsanevi ya da Görsel Siteleri Koruma Yasası, 1943 tarihli Yasa 1962 tarihli Malraux Yasası 1983 tarihli Kentsel Mimari Miras ve Doğal Değerleri Koruma Bölgeleri (ZPPAUP) Yasası 1993 tarihli Peyzajların Korunması ve Geliştirilmesi Yasası Reklam Yasası ( Yılmaz, 2006: 76) dır. 12

27 1887 tarihli Yasa Jules Grevy tarafından hazırlanmış olup, bu yasa ile tarihi yapıların korunması görevi Tarihi Anıtların Korunması, Güzel Sanatlar ve Halkın Bilgilendirilmesi Bakanlığına verilmiştir.( Yeter, 2007:86) 1906 yılında çıkarılan yasa ise sit alanlarının korunmasına ilişkin olup, daha öncesinde anıtsal yapılarla sınırlı kalan koruma anlayışının, yapı ölçeğinden kurtulması ve sit kavramının getirilmesini sağlamıştır. ( Songülen,2009:44) 1913 tarihinde bir yasa daha çıkarılmış, bu yasa ve 1906 tarihli yasa ile koruma örgütlenmesi bölge ve alt bölgelere yayılmış ve koruma etkinliklerine yerel kişiler ile sivil toplum kuruluşları da katılmıştır ( Yeter, 2007:86).Tanımlanan bölge ve alt bölgelerin başına o bölgede seçimle gelmiş kişiler ve resmi görevliler getirilmiş, Böylelikle koruma çalışmalarının demokratik bir düzlemde devletin denetiminde yerel kişilerin ve sivil toplum örgütlerinin katılımıyla gerçekleştirilmesi mümkün kılınmıştır. ( Songülen,2009:44) 1930 yılında getirilen yasada ise ilk defa doğal sit alanı kavramı ortaya çıkmış, bu yasa ile Anıt kavramı, insan eliyle yapılandan farklı bir boyuta geçmiş doğal öğeleri de içermiştir. ( Songülen,2009:44) 1913 tarihli yasaya ek olarak çıkarılan 1943 tarihli yasa ile anıtsal yapıyı merkez kabul edilen 500 m yarıçaplı koruma alanı sınırı kabul edilerek, bu alandaki uygulamaların Kültür Bakanlığı Bölge Yetkilisince denetleneceği hükmüne yer verilmiştir. (Yeter, 2007:86) 1962 yılında kabul edilen ve 1965 yılında yürürlüğe giren Malraux Yasası nın en temel özelliği koruma konusundaki temel ilkeleri belirlemesi ve koruma planlamasındaki sürece ilişkin bir sistem önerisi sunmasıdır. Malraux Yasası ile koruma alanları kavramının hukuki tanımlaması yapılarak çerçevesi çizilmiştir. Yasada Koruma alanları ; üzerinde, tamamında veya bir kısmında restorasyon v.b. tasarruflarda bulunabilecek tarihi, estetik niteliğe 13

28 sahip yapılar bütünü veya doğal alanlar olarak tanımlanmıştır. Songülen e göre Mevzuattaki bu genel tanım, koruma alanlarına ilişkin bütüncül bir tanım vererek aslında planlama sürecinde plana karşı, bütüncül bir yaklaşım sağlanmasına imkan vermiştir.( Songülen,2009:43) Daha çok tarihi kentsel alanları kapsayan Malraux Yasası doğrultusunda yapılan uygulamaların olumlu sonuç vermesi neticesinde küçük tarihi kentler ile kırsal yerleşmelerin planlanmasının benzer yöntemlerle, fakat farklı yapılanma ile korunması gerektiği bilincine varılmıştır. Bunun üzerine Malrux Yasası yürürlükte kalarak, 1983 yılında Kentsel Mimari Miras ve Doğal Değerleri Koruma Bölgeleri yasası çıkarılmıştır.(okyay, 2001:97) 1983 tarihli Kentsel Mimari Miras ve Doğal Değerleri Koruma Bölgeleri yasasının en önemli özellikleri koruma konusunda yetkili bakanlıkların yetkilerinin yöre belediyeleri ile devlet arasında paylaşılması ve 1913 tarihli yasa ile getirilen tarihi anıt çevresinde 500 m. yarıçaplı koruma çemberi oluşturulması kuralı, alanın arazi kullanımı ve topografya ölçütleri dikkate alınarak koruma alanı sınırı oluşturulması şeklinde değiştirmesidir. (Okyay, 2001:97) Olağanüstü güzellikteki peyzaj alanlarının planlarda korunmasına yönelik hükümleri içeren 1993 tarihli yasa ile Özel kent planlama ve geliştirme mevzuatı imar kanuna dahil edilmiştir. ( Yılmaz, 2006: 77) Reklam Yasası ile de Koruma alanları, kültür varlıkları vb. yerlerde reklamlar, işaretler ve levhalar vb. reklam araçlarının geliştirilmesi sağlanmıştır. (Yılmaz, 2006: 76) 1887 lerde başlayan korumaya yönelik yasalar, Fransa nın tarihi çevre konusunda ne kadar bilinçlendiğini göstermektedir. Yasal süreç incelendiğinde, her çıkan yasanın bir önceki yasa üstünde iyileştirmeler yaparak geliştiği gözlemlenmektedir. Bu süreklilik, hem mevzuatın gelişmesini sağlamıştır, hem de süreç içinde değişen yönetimin her şekilde bu yasaları desteklemesine sebep 14

29 olmuştur. Böylelikle, koruma bilinci oturması ve planlama sürecinin dışarıdan etkilenmeyerek koruma ilkeleri çerçevesinde sürdürülmesi sağlanmıştır. ( Songülen, 2009:49). Fransa nın korumaya yönelik yasal düzenlemelerden 1962 tarihli Malraux Yasası ve 1983 tarihli Kentsel Mimari Miras ve Doğal Değerleri Koruma Bölgeleri Yasası koruma planlamasını yönlendiren başlıca yasalardır Koruma Planlaması Yetki ve Yöntem Fransa da sit alanlarının korunması ve iyileştirilmesine yönelik politikaların yanı sıra tarihi anıtlar, arkeolojik sitler, kentsel yapı grupları ile kentsel ve mimari mirasın, anıtların ve çevrelerinin iyileştirilmesine ilişkin politikaların belirlenmesi ve belirlenen kuralların uygulanması 1995 tarih ve 95/770 sayılı Kanun ile Kültür Bakanlığının yetki ve sorumluluğuna verilmiştir. Bu görev ve sorumluluklar Bakanlığın Miras Müdürlükleri ve Mimarlık Müdürlüklerince merkezi ve yerel birimleri ile koordineli bir şekilde yürütülmektedirler. ( Yılmaz, 2006:73) Doğal varlıkların korunması ile kent planlaması ve uygulamasına yönelik iş ve işlemlerin yürütülmesinden ise 95/777 sayılı kanun ile Çevre Bakanlığı yetkili kılınmış olup, bu konulardaki uygulamalarda Çevre Bakanlığının alt birimi olan Bölgesel Çevre Müdürlükleri ile Kültür Bakanlığına bağlı Miras Müdürlükleri ve Mimarlık Müdürlükleri ortaklaşa görev almaktadırlar. ( Yılmaz, 2006:74) Altyapı-Konut, Ulaşım ve Turizm Bakanlığı da korumacılık konusunda görev yapan bir kurum olup, görev ve yetkileri 95/1213 sayılı kanun ile belirlenmiştir. Arazi kullanımı, kent planlama ve yapılaşmaya ilişkin politikalar bu bakanlık tarafından belirlenirken, sit alanlarına ilişkin yürütülen çalışmalarda bakanlığın kendi 15

30 birimlerine Kültür Bakanlığı ve Çevre Şehircilik Bakanlığının ilgili Müdürlükleri yardımcı olmaktadırlar. ( Yılmaz, 2006:75-76) Tespit ve Tescil Çalışmaları Fransa da tarihi anıtların korunmasında iki ayrı koruma tescili yapılmaktadır. Bu grupta iki tür yapı bulunmakta olup, bunlar; Tarihi ve sanatsal açıdan korunması gereken yapılar Tarihi ve sanatsal değeri olmadığı halde tarihi yapıları bütünleyen yapılar (Bütünleyici Envanter) dır. ( Yılmaz, 2006: 78) Tarihi ve sanatsal açıdan korunması gereken yapıların tescili Tarihi Anıtlar Kurulunca önerilmekte, Kültür Bakanlığının kararı ile de tescil işlemi gerçekleştirilmektedir. Tarihi ve sanatsal değeri olmadığı halde tarihi yapıları bütünleyen yapıların koruma altına alınması işlemi ise Tarihi, Arkeolojik ve Etnolojik Miras Bölge Kurulunun önerisi ve valinin kararı ile yapılmaktadır. Tarihi, Arkeolojik ve Etnolojik Miras Bölge Kurulu bütünleyici envantere alınmasını istediği yapının tescil önerisini bölge valisine bildirir, bölge valisi uygun görürse yapı bu grupta tescil edilir, eğer yapının bir üst tescil grubunda yer alması gerekiyorsa vali tarafından Kültür Bakanlığına iletilir ve Tarihi anıtlar kurulunun onayı ile yapı Tarihi ve sanatsal açıdan korunması gereken yapılar grubunda tescil edilir. Tescil önerilerinde mal sahibinin yazılı izni istenmekte olup, izin verilmediği takdirde Devlet konseyinin izniyle yapının tescil işlemi gerçekleştirilmektedir.( Yılmaz, 2006: 78) 1913 tarihli Tarihi Anıtlar Yasası gereğince tescil edilen varlıklar bakanlığın izni olmadan yıkılamaz, değiştirilemez, tamir edilemez ve satılamazlar. Ayrıca, yapıların bütünlüğünü tehdit eden uygulamalara hiçbir şekilde izin verilmezken, bakanlığın ön izni olmadan yapıların kamulaştırılması da mümkün değildir.( Yılmaz, 2006: 79) 16

31 Başka bir koruma sistemi olan bütünleyici envanterde kayıtlı yapılarda Bakanlığın izni olmadan herhangi bir yıkım işlemi gerçekleştirilememekle birlikte, bu sistemde kayıtlı yapıların mülkiyet değişikliğinden de Bakanlığın haberdar edilmesi gerekmektedir. ( Yılmaz, 2006: 79) Plan Yapım Süreci Koruma Alanının Belirlenmesi Fransa da plan yapım aşamasında öncelikle kentsel alanın koruma kapsamına alınabilmesi için Belediye Meclisinin Kültür Bakanlığı na başvurması gerekmektedir. Bu uygulama ile koruma hedef ve stratejilerinin oluşturulmasında sistematik bir yolun izlenmesi ve koruma giderlerinin büyük bir kısmının devlet tarafından karşılanması sağlanmaktadır. Bu süreçten de anlaşılacağı üzere Belediyelerin kendi girişimleriyle plan yapma yetkisi yoktur. (Okyay, 2001:51) Koruma Planı Hazırlanması Süreci Analiz Aşaması Okyay Fransa da Kentsel Sit Alanlarının Korunması Malraux Yasası adlı kitabında Fransa da kentsel koruma planı hazırlanmasında uygulanan, fakat gerekli görülmesi halinde özgün durumları içerecek şekilde çeşitlendirilebilen analiz çalışmalarını aşağıdaki şekilde sunmuştur. (Okyay, 2001:55) Tablo 2.1.Fransa da Plan Analiz ve Sentez Çalışması ANALİZ ANALİZİN ADI TÜRÜ AÇIKLAMASI KENTSEL Kentsel MORFOLOJİ Yoğunluk Dolu-boş oranı, yapı gabarileri ve yapı bilgilendirme fişi, Açık ve kapalı alanlar, perspektifler ve yapılaşma tipolojisi Ulaşım ağı Parsel tipolojisi 17

32 Tablo 2.1.Devam Fransa da Plan Analiz ve Sentez Çalışması ARSA VE EMLAK PİYASASI NÜFUS VE AİLE DURUMU SOSYAL MORFOLOJİ Yapılaşma Durumu Bazı yapıların yıkılarak yeniden inşa edilmesi veya boşaltılan parsele yeni işlev verilmesi Yapı kalitesi Mimari kalite ( dış görünümü, estetiği ve gabarisi bakımından çevrede yer alan geleneksel mimariye uyumlu veya uyumsuz yapılar) Boş parseller Metruk yapılar Kentsel Peyzaj Yapılaşmanın henüz tamamlanmadığı alanlarda mevcut 1/5000 ölçekli nazım imar planlarında öngörülen kullanımların gözden geçirilmesi Çevre kalitesi Mevcut yeni yapılaşma yoğunlukları Altyapı donatısı Sokak ve yol döşemeleri Cephe ve cephe elemanları tipolojileri ( Kapı, pencere, balkon korkuluğu, vb.) Restorasyon gerekli cephelerin özgün duruma getirilmesi önerileri Uyumsuz cepheler Arsa Piyasası Boş ve dolu parsellerin piyasa rayiçleri, rayiç durumlarının planda belirlenmesi, kategorilere ayrılması, alıcıların satın alma gücü ve olanakları, satıcıların sosyo-ekonomik durumları, banka faiz oranları, arsa fiyatlarının koruma planı uygulaması sürecinde yükselme eğilimleri tahminler Taşınmaz Satışa çıkarılan taşınmazların kentsel doku üzerinde yeri, cinsi, piyasa Piyasası fiyatlarının dağılımı, nitelikleri( konut, işyeri), satıcıların sosyo-ekonomik, yaş ve meslek durumları, alıcıların sosyo-ekonomik, yaş ve meslek durumları, geldikleri yerler vb., koruma planı uygulaması öncesi Geleneksel Olmayan Yeni Yapılar Demografik Gelişmeler restorasyonu yapılmış konutların fiyatları, yatırımcıların eğilimleri Yeni yapılaşmalarda büyüklük, konfor, yer vb. eğilimler, yeni ve eski yapıların kira kategorileri, kiracı ve mal sahiplerinin dağılımı vb. Okul çağı nüfusu Doğum ve ölüm oranı Aktif ve pasif nüfus vb. bilgiler Göç Durumu Ailelerin ve çalışanların nereden geldikleri, göç alma ve verme nedenleri vb. Yerli ve Yerli Olmayan Nüfus Yapısı Ailelerin Sosyo- Ekonomik Yapısı Mesleki Formasyon ve Eğitimin Neden Olabileceği Demografik Hareketler Nüfusun sosyo-ekonomik yapısı ve ailelerin gelir durumları Nüfusun çalışanlara ve çalışan faal nüfusa göre yapısı Nüfusun evli olma haline göre aile ortalaması Nüfusun evli olma ve olmama haline göre meslek ve gelir durumuna göre yapısı Koruma planı ve uygulamalarından yararlanabilecek ve yararlanamayacak nüfus yapısı Geçici nüfus Uygulamalardan yararlanabilecek nüfusun yaşam seviyesi, gelir durumu, talepleri, harcamaları, araba sahipliliği Sosyal sigorta ve haklardan yararlanan nüfus İşsizlik oranı ve süresi Çocukların okul durumları ya da evden ayrılmalar vb. nedenlere dayalı aile nüfusundaki olası değişiklikler Başarı ve başarısızlık oranları ve nedenleri Eğitim kurumlarının arzı ve nitelikleri ve kent içindeki kurumları 18

33 Tablo 2.1.Devam Fransa da Plan Analiz ve Sentez Çalışması Suçluluk ve Yaşa, cinse, meslek durumuna göre suç oranları, nitelikleri Bağımlılık Alkol ve uyuşturucu bağımlılığı Konut Sahipliliği Konut sahibi ailelerin oranı, konut sahibi olmayan ailelerin oranı, gelir durumları, sahip olma eğilimleri, yaşa ve çalışma süresine göre ayrılması Eğilimleri Kamuya ve firmalara ait lojmanlarda kalanlar Konut sahipliliğine aday nüfusun talep nitelikleri Kiracıların sosyo-ekonomik yapısı, yaş, meslek, gelir, kredi olanaklarına göre konut edinme eğilimleri Mevcut konutlardaki konfor ve sağlıksız koşullardaki şikayet nedenleri KENTSEL İŞLEVLERİ İktisadi İşlevler Koruma alanındaki iktisadi işlevler( cinsi, kapasitesi, mevcut istihdamı, gelecekteki potansiyeli vb.) YAPISI (Kentsel İşlevlerin Mevcut işlevlerin kutuplaşma durumları, gelecekte kutuplaşabileceği eğilimleri vb. Dağılımı, Ticaret Yapısı Ticari girişim( açma-kapama), nitelikleri, nedenleri Kapasiteleri ve Ticaretin nitelikleri ( lüks-orta-mütevazı) Yeterlilik Durumları) Ticari faaliyetlerin ciro miktarı Sanayi Faaliyetleri Sanayinin nitelikleri, mevcut ve gelecekteki istihdam potansiyelleri, teknolojik seçimi Yerçekimi kriterleri Sanayi alanlarına olan talep ( doluluk- boşluk) Depolama gereksinimi Büro, Mevcut büro alanları, ortalaması Hizmetler Sektörü Büro alanları ve donatısı( otopark, depo) için gelecekte olası taleplerin tahmini Donatı Çeşitleri Kamu yapıları ( üniversite, okul, idari yapılar, hastane, sağlık ocağı, askeri tesisler, kültür merkezleri vb.) Özel yapılar( sinemalar, kitapçılar, bankalar, alışveriş merkezleri, oteller, teknolojik yapılar ve alanlar, vb.) DONATI Konut Konutların konfor durumları, sıhhileştirme olanakları Koruma alanındaki konutların kent bütünü içinde üstlendiği rolün belirlenmesi ve gelecekte üstleneceği roller Konutların büyüklük tipolojileri, taşıyıcı sistemlerinin iç plan düzeninin değiştirilmesine elverişli olup olmadığı Konutların kentsel konumları itibariyle elverişlilik analizi( Ana yol üzerinde, çıkmaz sokakta, bahçeli, bahçesiz, yön, görüntü, manzara, vb.) Koruma alanlarının kent bütünü içinde farklı kentsel işlevlere göre konumu, kent içi transit ulaşımı koruma alanının içinden geçip geçmediği, kentsel etkinliklerin bitip bitmediği, trafik yoğunluğu, yaya ulaşım olanakları vb.) Ulaşım olanaklarının kalitesi, toplu taşım olanakları Yer altı ulaşım arterleri açılıp açılamayacağı vb. Koruma alanının gelecekte üstlenebileceği kentsel işlevler( hizmetler, KENTSEL İŞLEVSELLİĞİN GELİŞİMİ kültürel, rekreasyon, turizm, vb.) Koruma alanlarının kent bütünü içinde farklı kentsel işlevlere göre konumu, kent içi transit ulaşımı koruma alanının içinden geçip geçmediği, kentsel etkinliklerin bitip bitmediği, trafik yoğunluğu, yaya ulaşım olanakları vb.) Ulaşım olanaklarının kalitesi, toplu taşım olanakları Yer altı ulaşım arterleri açılıp açılamayacağı vb. Koruma alanının gelecekte üstlenebileceği kentsel işlevler( hizmetler, kültürel, rekreasyon, turizm, vb.) SENTEZ Bu analiz çalışmalarının yapılması sırasında şehir plancısı ve mimarın yanı sıra sosyolog, kent iktisatçısı, coğrafyacı vb. ilgili disiplinlerde uzmanlaşmış kişiler birlikte çalışmakta ve bu çalışmanın sonucunda edinilen veriler plan kararlarının oluşmasında etkin olarak kullanılmaktadır. Kaynak: (Okyay, 2001:45) Tablodan da anlaşılacağı üzere Fransa da oldukça kapsamlı bir analiz çalışması yapılarak planlama sürecine başlanmakta, bu denli ayrıntılı bir etüt 19

34 çalışması yapılması plan kararlarının oluşturulması ve uygulama sürecini de olumlu anlamda etkilemektedir. Bu olumlu katkıyı Okyay (2001:59) ; Her koruma planı, o kentin tarihinin ve kültürünün yeniden keşfi olup o zamana kadar kentte bilinen veya bilinmeyen fiziksel ve toplumsal (anlatı, hikaye, efsane, olay) niteliklerin yeniden gün yüzüne çıkarılması ve değerlendirilmesidir. Yapılan etüd çalışmaları ne kadar detaylı olursa, yöre halkının ve yönetimin ilgisi ve katkısı o denli çok olacaktır. İyi bir planın hazırlık aşamasında yaratılan coşku, planın uygulama sürecinde tutkuya dönüşebilecektir diyerek vurgulamıştır Planın İçeriği ve Plan Kararları Fransa da planlar genellikle 1/500 ölçekte hazırlanmakta olup, bu ölçekte kent bütünü kavranırken aynı zamanda ayrıntılı kararların plan üzerinde yer alması sağlanabilmektedir.(okyay, 2001:61) Planda Anıtsal yapılar; kısmen veya tamamen yıkımı, cephelerinin değiştirilmesi, mevcut fonksiyonun değiştirilmesi yasak olan yapılar; mevcut işlevi plan kararı ile saptanan yapılar ile kısmen veya tamamen yıkımı, cephe veya gabarisi uygulamalar sırasında değiştirilecek mülkiyeti özel, tüzel ya da kamuya ait yapıların, tek yapı ölçeğinde özellikle gösterilmesi gerekmektedir. (Okyay, 2001:61) Fransa da koruma planlarının üzerine kurulduğu esaslar Okyay (2001)tarafından; Gelişimleri plan kararları doğrultusunda şekillenecek, arazi kullanımın bütüncül olarak değerlendirilerek rastlantısal uygulamaların bulunmayacağı alt bölge alanları, Özel koruma alanları( önemli tarihi yapıların bulunduğu alanlar ile arkeolojik kalıntılar içeren alanlar, meydan ya da görüş alanına olanak sağlayan boşluklar), 20

35 Tarihi kentsel dokunun çevresinde yer alan ancak tarihi olmayan yerleşim alanlarında tarihi dokuya zarar verebilecek ranta dayalı imar hareketlerinin dengeleneceği koruma kuşağı alanları, Tarihi dokuyu tamamlayıcı nitelikteki mevcut yapılaşmalar ile parsellerden oluşan yapı adaları üzerindeki plan kararları, şeklinde özetlenmiştir. Plan raporu ve planın içeriği incelendiğinde, Songülen in (2009:46) de belirttiği gibi üretilmesi gerekli kararların, sadece tarihi çevrenin fiziksel özeliklerine yönelik olmadığı, aynı zamanda bu alanda yaşayan insanların ve koruma alanı dışındaki bölgenin dinamiklerinin de dikkate alındığı bir planlama sürecinin kurgulandığı anlaşılmaktadır. Kentsel koruma alanları planlarında mevcut yasal düzenlemelerde yer alan tanımlardan yola çıkarak 21 adet lejant maddesi oluşturulmuş olup, planlarda bu lejant dili kullanılmaktadır. Bu uygulama ile planlarda ortak dil kullanımını sağlanarak planlar arası kopukluğun ortadan kaldırılması hedeflenmiştir. (Okyay, 2001:65) Tablo 1.2. Kentsel Koruma Alanları Lejant Maddeleri ve Açıklamaları I-Koruma Sınırı II-Alt Fonksiyon Bölgeleri Sınırı III-Tamamı veya Bir Kısmı Anıtsal Nitelikli Tescilli Yapı Koruma sınırı içerisinde kalan kentsel Anıtsal niteliği Kültür Bakanlığı bölge ve arazi kullanımını belirleyen mimarının önerisi ve Bakanlığın onayı sınırlar ile tescil edilen yapılar Plan Müellifi, Kültür Bakanlığı bölge temsilcisi mimarlar ve Belediye Meclisi önerisi, Koruma alanları Milli Komisyonu ve nihai olarak bakanlıklar arası onay ile belirlenen kentsel sit sınırı IV -Korunacak Cephe Cephe üzerinde yapılması istenilen müdahaleler Kültür Bakanlığı görevlisinin Bakanlığa bildirimi ve Bakanlığın onayı ile mümkün olan cepheler V- Kısmen veya Tamamen Korunması Gerekli, Yıkılması veya Müdahale ile Niteliği Değiştirilmesi Yasaklanan Yapı Genellikle sivil mimarlık örneği yapılar bu grupta yer almakta olup, bölge kurulu onayı ile uygulama önerisi gerçekleştirilir. VI- Korunması için Tescil Gerektirmeyen, Yeni Düzenlemeler ile Kalabilecek, Yeri Değiştirilecek Yapılar Korunması gerekli yapılar ile bütünlülük oluşturması gerek yapı veya yapılar grubudur. Cephe ve kütle varsa özgün haline dönüştürülür veya yeni yorumlarla tarihi dokuya uyumu sağlanır. 21

36 Tablo 1.2. Devam Kentsel Koruma Alanları Lejant Maddeleri ve Açıklamaları VII- Özel veya Kamuya Ait Düzenlemeler Sırasında Üzerinde Değişiklik Yapılması Veya Yıkımı Öngörülen Yapılar Bu yapılar tescilli yapıya sonradan ilave edilen ve tescilli yapı ile uyuşmayan ekler ve kendi parseli içinde olup çevresi ile uyum göstermeyen yapılardır. Bu yapıların durumu hakkında Bakanlık bölge birimi karar verir ve karar plana işlenir. Bu durumdaki yapılarda mevzuat açısından üç işlem uygulanabilmektedir. Bunlar; Yeniden inşa edilmemek üzere yıkımı, Yıkılarak, plana ve mevzuata uygun yeniden inşası Yeni mimari elemanlarla ve düzenlemelerle uyumlu hale getirilmesi VIII-a-İnşaat Yapılması Zorunluluğu Parsel üzerindeki boş alanda, yandaki komşu yapılarla uyumlu mimari ve kentsel estetik ahengini devam ettirmek amacıyla bir yapının getirilmesini zorunlu kılmak VIII-b-Değişebilen Zorunlu Sınırlar IX-VII,VIII veviii bis in Çakıştığı Durumlar Yıkılması ve gelecekte inşa edilmesi zorunlu yapının parsel içindeki yataydaki konumu ve boyutunun, düşeyde alacağı yüksekliği çevresinde yer alan yapıya uyum sağlayacak şekilde parsel bazında etütlerle saptanması. Gelecekte İnşa edilmesi zorunlu görülen yapının çevresindeki yapılarla uyumunun sağlanabilmesi için cephe ve çıkma hizalarının her parsel için özel etütle önceden belirlenmesi. X-Bir Bütün Olarak Düzenlenecek Alt Alan Sınırı Koruma alanının gelecekte sağlıklı bir kentsel mekana dönüştürülebilmesi için uygun işlevlerin yeniden saptanması ve uygun olmayan işlevlerin çıkarılmasının bir alt bölge alan sınırı içerisinde düzenlenmesi XIII-Ağaçlandırılacak Alan Yapılara ait bahçelerin veya boşlukların boş bırakılmayarak en az 9 m²(veya daha az)sathında yeşil alana kavuşturulması XI-Özel Tescilli Alanlar Kamu veya özel mülkiyete ait genel karakterleri korunacak, yıpranmış ya da niteliği bozulmuş ise onarılacak alanlar D :Döşeme P :Taş Döşeme J : Bahçe DM:Maden ya da jeolojik özellikli alan DV: Bitkisel özellikli alan XIV- Kamu Kullanımı için Geçit, Pasaj, Meydan veya Yeşil Alan Olarak Düzenlenecek alan Bu alanlara planda gösterilir. XII-Sınıflandırılacak ve Korunacak veya Yeniden Oluşturulacak Koru Vasıflı Alan XV- Kamuya Açık Ana Yaya Yolu Ağı Bu alanlara planda gösterilir. XVI- Yeni İstikamet XVII- Değiştirme-Budama XVIII-Yönetmelikte Belirtilmiş Mimari Kurallar Yeni Yapıların Cephe Hizası M(Modification):Değiştirme Yeniden Özgün durumda taşıyıcı strüktürü Uyarlama cepheden görünen, fakat zamanla S(surèlevation) : Kat İlavesi E(ècretemènt) : Budama Yapıda uygun olmayan eklenti, cephe oranları, boya, vb. özelliklerin çevre sıvanarak özgünlüğü gizlenmiş yapı cepheleri için getirilen önerinin, her yapı için saptanarak raporda listeler halinde belirtilmesi tipolojileri ile uyumlu hale getirilmesi. Bu nitelikteki yapılar plan raporunda listeler halinde açıklamalarla birlikte verilir. 22

37 Tablo 1.2. Devam Kentsel Koruma Alanları Lejant Maddeleri ve Açıklamaları XIX-Geri Çekme Mesafesi Yanı başında yer alan tescilli yapının veya daha uzağında bulunan bir tescilli yapıya veya anıtsal yapıya, yeşil dokuya perspektif sağlanabilmesi için yeniden inşa edilecek parsellerde geri çekme mesafesi. XX-Kamusal Yaya Geçişi Korunacak veya Yeniden İhdas Edilecek Yaya Yolları Yapı adalarının içinden geçerek sokağa veya bir meydana erişmeyi sağlayabilmek için açık alandan veya binanın zemin katından(mülk sahiplerinin izni ile) geçerek yaya yolu ihdası. XXI-Planda Beyaz Bırakılan Alan Yapı adaları üzerindeki beyaz alan: Özel mülkiyete ait, işlevleri raporda belirtilen kararlar doğrultusunda belirlenecek alanlardır. Diğer beyaz: Kamu mülkiyetinde olan meydan, yol, sokak, açıklık alanlardır. Bu alanlarda yaya ve taşıt ulaşımı, toplanma yerleri, açık hava alış-veriş, heykel, kent mobilyaları, vb. öğeler yer alacatır. Bazı büyük alanların zemin altına garaj, otopark, vb. işlevlerde getirilebilmektedir. Bu fonksiyonları yeri ve açıklamaları planda yer alır. Kaynak: (Okyay, 2001:65) Lejant maddelerinin açıklamalarına bakıldığında kent ölçeğinden, tek yapı ölçeğine kadar olan her türlü konuda planlama kararı getirildiği net olarak anlaşılmaktadır Planın Onaylanması Belediye meclisi kararı ile onaylanan koruma alanı sınırı önerisi görüş alınmak üzere Koruma Alanları Ulusal Komisyonu na iletilir. Bu alana ilişkin Koruma planları, koruma planlaması konusunda uzmanlığı Kültür Bakanlığınca onaylanmış bir mimar-kent plancısı ve ekibi tarafından gerçekleştirilmektedir. Bu ekip belediye başkanlığının önerisi ve valiliğin onayı ile belirlenir. Hazırlanan öneri plan, incelenmek üzere başkanlığını valinin yaptığı, devletin görevlendirdiği uzmanların, belediye temsilcilerinin ve sivil toplum kuruluşu temsilcilerinin yer aldığı Yerel Komisyon a gönderilir. Sonraki aşamada öneri plan, plan müellifi ve Kültür Bakanlığının o ildeki birimi, Eyalet Altyapı İdaresi ve Bölge Çevre İdaresi temsilcilerinin açıklamaları ile belediye meclisinde bir kez daha tartışılır. Koruma Alanları Ulusal Komisyonu tarafından onaylanan koruma planı ve ekleri Belediye meclisinin onayı ve valiliğin kararı ile halkın bilgilendirilmesi amacıyla askıya çıkarılır. Askı süreci sonunda halktan gelecek itiraz ve öneriler Yerel Komisyon 23

38 tarafından yeniden incelenir ve cevaplandırılır. Yerel komisyon tarafından incelenen öneri plana ilişkin Belediye Meclisi karar alır ve öneri plan bir kez daha incelenmek üzere Koruma Alanları Ulusal Komisyonuna gönderir. Komisyonca plan ve ekleri incelenerek karara bağlanır. Bu karar doğrultusunda, plan Devlet Konseyi tarafından onaylanarak ve Resmi Gazete de ilan edilir. (Okyay, 2001:53-55) Planın Uygulanması Koruma alanı kentin bir parçasıdır. Bu nedenle, Fransa da kent bütününü kapsayan planların yanı sıra, 1/5000, 1/2000 ölçekli Nazım Plan da alınacak kararların hepsi, doğrudan koruma alanını da ilgilendireceğinden, Kültür Bakanlığı Bölge Koruma Kurulu koruma alanının olumsuz etkileyebilecek olumsuz uygulamalara karşın önlemlerin alınmasında yasal müdahale hakkına sahiptirler. Yürürlüğe giren koruma planı içindeki alanlardaki yapı izinleri Bölge Koruma Kurulu tarafından verilmektedir. (Okyay, 2001:78) Şema da görüldüğü üzere, Bölge Koruma Kurulu (ABF), koruma planını bütünü(nazım plan) hazırlanmasında ve uygulanmasında yer almakta olup, kentte yer alacak her donatı ve faaliyet türünde yer alan bireyler, sivil örgütlenmeler içerisinde yer alarak oluşabilecek problemlerin önceden tespiti ve önlenmesinde rol almaktadırlar. Şekil 1.2.Plan Hazırlama ve Uygulanmasında Koruma Alanı ile İlişkiler Şeması Kaynak: (Okyay, 2001:79) 24

39 Finansman Koruma planının en iyi şekilde uygulanması için, iyi isleyen bir mali modele dayanması zorunludur. Aslında Malraux Yasası, finansman, kredi, vergi kolaylığı v.b. doğrudan mali olanaklar sağlayan araçtan yoksundur. Ancak 1976 yılında vergi yasasında yapılan bir değişiklik, koruma altındaki konutların onarımında önemli mali kolaylıklar sağlamıştır. Bu yasa, koruma planı içinde kalan yapıların onarım masraflarının gelir vergisinden, yapı restore edildikten sonra dokuz sene kiraya verilmesi koşulu ile beş senelik dilimde düşülebileceği hükmünü getirmiştir. Bir taraftan getirilen mali kolaylıkla yapıların restorasyonu özendirilirken, diğer taraftan mevcut konut sorununa da çözüm bulunmuştur (Okyay, 2001: 82). Bu sistemin en olumlu tarafı devlet onarımlara verdiği paranın %80 nini bu onarım sürecinde yer alan firmalardan, inşaat malzemeleri sanayilerinden yani oluşan ekonomik hareketlilikten kar sağlayan her kesimden aldığı vergilerle geri kazanmaktadır. (Songülen,2009:47) yılında Nora ve Evano tarafından, Raymond Barre başkanlığındaki bir komisyon tarafından Fransa da konfor durumuna uymayan konutların iyileştirilmesinde yönelik, Nora- Evano Raporu ve Barre Raporu hazırlanmıştır. Fransa da özellikle sivil mimari mirasın korunmasında ve kentsel çevre düzenlemelerinde başarılı örneklerin ortaya konmasında bu iki raporun önemi büyüktür. Bu çok ciddi ve ayrıntılı iki rapor kapsamında, konut iyileştirmelerine ilişkin kamu-sivil örgütlenmeler eksenli model önerilmiştir. Bu modeller çerçevesinde, L ANAH Çevre İyileştirilmesine yönelik Ulusal Ajans, OPAH Çevre İyileştirmesine Yönelik Programlı Çalışma, PACT-ARİM Çevrenin Korunması, İyileştirilmesi, Restorasyonu ve Dönüşmesi gibi kamu-sivil işbirliği ile kurulan büyük ve küçük ölçekli örgütler kurulmuştur. (Okyay, 2001: 85). Bu örgütlerin kuruluş amacını anlamak amacıyla, en önemli örgütlerden olan ABF, PACT-ARİM, L ANAH, OPAH ve tarafından yürütülen iş ve işlemler Okyay ın 2001 tarihli Fransa da Kentsel Sit Alanlarının Korunması Malraux Yasası adlı 25

40 kitabından edinilen bilgiler aşağıdaki ışığında tabloda detaylı olarak açıklanmıştır. (Okyay, 2001:88-94) Tablo 1.3. Fransa da Başlıca Ulusal ve Sivil Örgütler ÖRGÜTÜN ADI KURULUŞ TARİHİ TARAFINCA YÜRÜTÜLEN İŞ VE İŞLEMLER ABF- Fransa Bina Mimarları 1946 Kentsel kültür mirasının korunması konusunda uzmanlaşmış teknik ve idari bir kurumdur. kentsel ve doğal sit alanlarında verilecek olan inşaat ruhsatlarını ve koruma planlarındaki arazi kullanım kararlarını onaylamak, koruma alanlarının sınırlarının belirlenme aşamasından, plan hazırlıkları ve onama sürecine kadar yönlendirici bir görev üstlenmek, sorumlu olduğu bölgede tarihi anıtların bakımı ve restorasyonuyla ilgilenmek, projelendirme ve uygulama sürecini denetlemektir. PACT-ARİM Çevrenin Korunması, İyileştirilmesi, Restorasyonu ve Dönüşmesi L ANAH Çevre İyileştirilmesine yönelik Ulusal Ajans OPAH Çevre İyileştirmesine Yönelik Programlı Çalışma Kaynak: (Okyay, 2001:85-93) yılında tam olarak bugünkü şeklini alan kurum, Fransa da tarihi kent dokusunun iyileştirilmesinde koordinasyonu üstlenen en etkin sivil kuruluştur. Daha sonraları uluslararası düzeyde de çalışmaları olan kuruluş, küçük inşaat firmaları, kooperatifler vb. kuruluşların bir araya gelmesiyle oluşmuştur. bu kuruluşun Belediyeler ile sözleşme yapma hakkı var olup, OPAH projeleri yapmak ve bu projelerdeki aktörlerle sözleşme yaparak projeleri yönlendirmek, denetlemek, koordinasyonu sağlamak, yerel idarelere ve özel ya da örgütlü toplu halk girişimlerinde danışmanlık yapmak ve bilgi sağlamak, tek ya da toplu girişimlerde teknik yardım sağlamak, yaşlı ve özürlüler için evlerinde bilgi vermek, sözleşme süresince yardımcı olmak ve doğrudan restorasyon ve onarım çalışmalarını üstlenmek bu kuruluşun görevleri arasındadır( Songülen,2009:48) Bir kamu kuruluşu olup, 1975 ten önce kira altındaki yapıların sahiplerine uygun koşullar sağlayan bir yardım sandığıdır den önce inşa edilmiş Yapının onarım masraflarının %25 ila %80 i oranındaki kısmı on yıl boyunca kiraya verilmek koşuluyla bu kuruluş tarafından karşılanır tarihleri arasında yapılmış olanların kira bedelinin %5 oranındaki fazlasının L ANAH a devri söz konusudur Sivil mirasın sağlıklaştırılmasında bir etkinlik modeli olarak kurulmuştur. konfor ve sağlık koşullarını günümüz koşullarına göre 6 milyon konutun iyileştirilmek, çevre düzeni ve donatı açısından eksikliği olan yerleşim bölgelerinde yaşayan alt gelirliler için aynı şartları sağlayan konut stokunu oluşturmak, çevre düzeni ve donatı açısından yoksullaşmış kentsel kamu mekânlarını iyileştirilmek bu kuruluşun başlıca hedefleridir. 26

41 İKİNCİ BÖLÜM Türkiye de Koruma Olgusu 2. TÜRKİYE DE KORUMA VE KORUMA PLANLAMASI 2.1. Koruma Olgusunun ve Beraberinde Koruma Mevzuatının Tarihsel Gelişimi Dünyada koruma olgusunun gelişim süreci incelendiğinde tek anıt korumasından başlayarak tarihi çevrenin bütün olarak korunmasını amaçlayan bir anlayışa ulaştığı gözlenmektedir. Türkiye de koruma, gelişmiş ülkelerdeki koruma gelişimini daima geriden takip etmiş; mimari ve kentsel kültür mirasının korunması amacıyla kamu müdahalesini düzenleyen, yönlendiren bir yasal mevzuatı oluşturmaya çalışmış ve sonuçta da ülke bütününde, bölge, kent ölçeğinde yetki dağılımını sağlayıcı ve koruma planlamasını yönlendirici tedbirler alınması aşamasına gelmiştir. Türkiye deki koruma ve koruma planlaması yasal değişim süreci baz alınarak incelendiğinde Avrupa da uygulanan çağdaş koruma düzeyine ulaşmaya başladığı ancak tam olarak bir başarıya ulaşılamadığı görülmektedir. Bu bölümde ülkemizdeki koruma sürecine ilişkin gelişmeler daha çok tek yapı ölçeğinde korumanın egemen olduğu ve taşınır kültür varlıklarının korunması anlamında düzenlemelerin yapıldığı Osmanlı Dönemi ve tek yapı ölçeğinde korumadan, alan bazında (Sit) koruma sürecine geçişin olduğu, ve koruma planlaması yönünde yasal düzenlemelerin yapıldığı Cumhuriyet Dönemi olmak üzere iki bölümde incelenecektir. 27

42 Osmanlı Dönemi Ülkemizde Koruma ya ilişkin ilk adımlar Osmanlı İmparatorluğu döneminde atılmıştır. Osmanlı döneminde korumayla ilgili dolaylı da olsa ilk yasal düzenleme 1858 tarihinde son şeklini alan 1840 tarihli Ceza Kanunu dur. Kanunun 133 üncü maddesi hayır yapıları (cami, mescit, türbe),süslü (anıtsal) yapılara zarar verenlerin cezalandırılacağı hükmü yer almakta olup, tam anlamıyla koruma ile ilişkili olmasa da bazı yapıların geleceğe aktarılmasının sağlaması açısından önemli bir adım olarak görülmektedir.( Ortaylı, 2002:202) Bir diğer yasal düzenleme ise Arazi Kanunnamesi dir. Bu düzenleme taşınır eserler (hazine ve defineler) ile ilgili hükümler içermektedir. (Madran, 2002:16) Bu dönemdeki en önemli dolaylı yasal düzenleme 1848,1849 ve 1864 tarihlerinde yürürlüğe konan Ebniye Nizamnameleri dir. İlki 1848 tarihinde çıkarılan Ebniye Nizamnameleri ve 1882 Ebniye Kanunu ile kent yollarının genişletilmesi yönünde düzenlemeler getirilmiş, ancak geniş bulvarlar, meydan ve yeşil alanlar oluşturulma çabaları geleneksel dokuyu bozulma tehlikesi ile yüz yüze getirmiştir. (Dinçer, 1994:117) Korumayla ilgili doğrudan ilişkili ilk yasal düzenlemeler dönemi 19. Yüzyılın ilk yarısında Osman Hamdi Bey önderliğinde çıkarılan Asar-ı Atika Nizamnameleri ile başlamıştır. İlk Nizamname 1869 yılında yürürlüğe konmuş olup, 1874 ve1884 yıllarında değişiklikler yapılmıştır. Son olarak İslami eserlerin korunmasının sağlanmasına yönelik hükümler içeren 1906 yılında yürürlüğe konan Nizanname ile koruma kavramı çevresel ölçeğe taşınmış, idari çerçeve belirginleştirilmiştir. Bu nizamname 1973 yılına kadar yürürlükte kalmış olup, eski eser, eskiden kalan her türlü eşya olarak tanımlanmıştır. (Aksoy, 1997) Asar-ı Atika Nizamnameleri dışında farklı yasal düzenlemeler de yapılmış olup, 1912 tarihinde kabul edilerek 1936 yılına kadar yürürlükte kalan Muhafaza-i 28

43 Abidat Nizamnamesi Osmanlı devletinin, yalnızca taşınmaz kültür varlıkları ile ilgili hükümler içeren ilk yasal düzenlemesi olmuştur. Bu düzenleme ile bir kültür varlığının yıkılmadan onarılması ve korunması ilkesini göz ardı ederek, yıkımı yasal hale getirilmiştir. Osmanlı İmparatorluğunun son döneminde yapılan bir diğer düzenleme ise 1921 yılında hazırlanan fakat uygulanmayan Asar-ı Atika Kanunu Tasarısı dır. Söz konusu tasarının en ilginç yönü ise Cumhuriyetin ilk korumaya yönelik yasaları olan 1710 sayılı Eski Eserler Kanunu ve 2863 sayılı Kültür Varlıklarını Koruma Kanunu nun bazı maddeleri ile benzer nitelikte ifadeleri içermesidir. (Madran, ) Cumhuriyet Dönemi Yılları Arasındaki Gelişme Kurtuluş savaşı sırasında müzecilik ve korumacılık anlamında herhangi bir çalışmaya rastlanmamış olup, 1922 tarihinde Atatürk ün emriyle Valiliklere gönderilen Müzeler ve Asar-ı Atika Hakkkında Talimat başlıklı genelge Cumhuriyet dönemindeki ilk koruma girişimidir. Bu talimat müzecilik ve kazı işleri ile ilgili olup, eski eserlerin onarımına ilişkin bir hüküm içermemektedir. Talimatla merkezde Hars Dairesi, illerde ise Maarif Müdürlükleri eski eserlerle ilgili işlemleri yürütmekle sorumlu kılınmıştır. Ayrıca, Atatürk ün 1931 tarihinde Konya ya yaptığı bir gezi sırasında İsmet İnönü ye gönderdiği telgraf, koruma konusunda önemli bir belge olarak nitelendirilmekte olup, telgrafta arkeolojik değerlerin ve Osmanlı- Selçuklu dönemi eserlerinin korunmasının uzmanlar tarafından yürütülmesi gerektiği hususlarına değinilmiştir. Bu telgraf neticesinde Anıtlar Koruma Komisyonu kurulmuş, komisyon tarafından rölöve, onarım, belgeleme ve yasal düzenlemeleri içeren bir çalışma program dahilinde sürdürmüştür. (Madran, 2002:73) 1931 tarihinde Maarif Müdürlüklerine gönderilen genelge ile taşınmaz eski eserler için envanter fişlerinin oluşturulması istenmiş, yapılan çalışma sonucunda 29

44 3500 anıtın envanter fişi hazırlamış ve Acilen Tamiri İktiza Eden Tarihi Binalar Listesi yayımlanmıştır. (Madran, 2002:117) Cumhuriyetin kuruluşundan sonra kültür varlıklarının mülkiyet ve koruma sorumluluğu çeşitli kuruluşlara bırakılmıştır. Farklı iki yasa ile Belediyelere bazı sorumluluklar verilmiştir. Bu yasalar 1580 sayılı Belediyeler Kanunu ve 1933 tarih ve 2290 sayılı Belediye Yapı ve Yollar Kanunu dur sayılı Belediyeler Kanunu ile özel mülkiyette bulunan kapalıçarşı, bedesten, arasta, büyük han vb. yapılarla, tarihi değeri olan saraçhane, tabakhane, imalathane gibi büyük yapıların onarımının malikleri tarafından yapılması Belediyesince istenecek, yapılamaması halinde Belediyesince onarılacak, yapıların büyük oranda zarar görmüş olması halinde ise belediyesince herhangi bir kamulaştırma bedeli ödenmeden yerine yeni yapı yapılabileceği hükme bağlanmıştır. (Madran,2002:157) İlk kapsamlı imar kanunu olan Belediye Yapı ve Yollar Kanununda imar planlarının hazırlanması ve korunması gerekli yapıların çevresinde 10 m. boşluk bırakılması hususlarında hükümler yer almıştır. (Madran, 2002:157) Fakat Alman kanunlarından etkilenerek hazırlanan ve milli yapı ve doku geleneklerine yabancı olan bu kanun, eski eser ve dokuların korunmasında etkili olamamıştır. (Resuloğlu, 2005:39) 1936 yılında Vakıflar Kanunu çıkarılmış ve Yasa ile 1926 yılı öncesi oluşmuş tüm mazbut vakıfların yönetimi ile mülhak vakıfların denetimi Vakıflar Umum Müdürlüğü ne bırakılmış, böylece vakıf kökenli tüm yapılar tek bir idarenin sorumluluğunda toplanmıştır. Asar-ı Atika ve Müzeler Müdürlüğü 1933 yılında Maarif Vekaleti ne bağlanmış, olumsuzluklarının görülmesi sonucu 1944 yılında Eski Eserler ve Müzeler Umum Müdürlüğü kurulmuştur. Müdürlükler Anıtlar Koruma Komisyonun çalışma sistemini benimsemiştir. (Madran ve Özgönül, 2005). 30

45 1944 yılında Eski Eserler ve Müzeler Birinci Danışma Komisyonu oluşturulmuş ve bu komisyon tarafından kültür varlıklarına yönelik yeni tanımlar getirilirken, yapıların tespiti ve envanterlemesi çalışmalarının ve korumanın önemi vurgulanırken, kültürel varlıkların korunmasının imar faaliyetleri çerçevesinde ele alınması korumanın çevre boyutunu gündeme getirmiştir. (Akat,1990:15) Yılları Arasındaki Gelişme 1950 li yıllarda başlayan hızlı kentleşme sonucu kültür varlıklarının zarar görmeye başlaması üzerine, bu yapıların korunması gerekliliği hususu önem kazanmış, imar faaliyetleri esnasında çıkabilecek kültür varlığı problemleri ve kültür varlıklarının korunmasına yönelik işlemlerin denetlenmesi için 1951 yılında 5805 sayılı yasanın yürürlüğe girmesi ile Gayrimenkul Eski Eserler ve Anıtlar Yüksek Kurulu ( GEEAYK) kurulmuştur. 1952'de, GEEAYK ın görevlerini ve çalışma seklini açıklayan "Gayrimenkul Eski Eserler ve Anıtlar Yüksek Kurulu Talimatnamesi" çıkarılmış, kurul yurt içinde korunması gerekli mimari ve tarihsel özelliklere sahip anıtların ve diğer taşınmaz eski eserlerin korunma, bakım, onarım, restorasyon islerinde uyulacak ilkeleri ve programları saptamak; saptadığı ilke ve programların uygulanmasını izlemek ve denetlemek; anıtlar ve taşınmaz eski eserlerle ilgili olarak kendisine sunulacak veya kendi incelemeleri ile bilgi edineceği her türlü konu ve uyuşmazlık üzerinde bilimsel görüş vermekle görevlendirilmiştir. GEEYAK ın çalışmaları sonucunda yılları arasında pek çok eser yok olmaktan kurtulmuştur.(koç, 2007:40) GEEAYK Kanunundan sonra, kültür ve tabiat varlıkları ile ilgili ilk hüküm Devlet, tarih ve kültür değeri olan eser ve anıtların korunmasını sağlar. şeklinde 1961 Anayasasında yer almıştır Anayasasının ilgili maddesi ve kentleşme sürecinde tek yapı ölçeğinde yürütülen çalışmaların yanı sıra, tarihi çevrenin korunması yönünde yaşanan sorunlara yönelik çözüm önerilerine ihtiyaç duyulması sonucu Cumhuriyet 31

46 döneminin tarihi çevrenin bir bütün olarak değerlendirilmesi gerektiğini vurgulayan ilk yasal düzenlemesi olan 1973 tarih ve 1710 sayılı Eski Eserler Kanunu çıkarılmıştır. (Akat, 1990:15) Anıt, külliye, tarihi sit, arkeolojik sit, tabii sit kavramlarının tanımları ve kapsamları ilk kez bu yasada yer alırken, yasa ile Milli Eğitim Bakanlığı ilke ve uygulama kararlarını alacak tek yetkili teşkilat olarak belirlenmiştir. Buna ek olarak, anılan yasanın 15. maddesiyle tarihi yapıt sahiplerine parasal ve teknik destek sağlanabileceğine söz verilmesine karsın, bunu destekleyecek kaynak işlerliğe kavuşturulamamıştır. (Kaplan, 2000:115). Ayrıca anılan kanunla Milli Eğitim Bakanlığı uzmanlarınca tespit edilen eserlerin Gayrimenkul Eski Eserler ve Anıtlar Yüksek Kurulu tarafından onaylandıktan sonra, tapu kütüğünün beyanlar hanesine (eski eser) kaydı yazılarak tescil ve ilan edileceği hükmü getirilmiş, bu hükümle taşınmaz varlıklarla ilgili olarak çok önemli bir kural yasalarda yer almıştır. (Resuloğlu, 2005:42) 1970 döneminde koruma konusundaki bir başka gelişme de kullanım hakları kısıtlanan eski eser sahiplerine parasal destek sağlanması amacıyla ilk kez tarihli ve 1610 sayılı Emlak Vergisi Yasası nın 30 uncu maddesi ile, belgeli eski eserlere 1/10 oranında vergi indirimi uygulanmasının kabul edilmesi olmuştur yılında gerçekleştirilen Avrupa Mimari Miras Yılı etkinlikleri ve bu etkinlikler sonucunda kabul edilen Amsterdam Deklarasyonu nda belirlenen ilkeler, Eski Eserler ve Müzeler Genel Müdürlüğü bünyesinde, Koruma Planlaması ve Tespit ve Tescil birimleri kurulmuştur. Bu nedenle, 1975 yılı, Türkiye de programlı, belli amaçlara yönelik ve kuralları konmuş bir envanter çalışmasının başlangıç yılı olarak kabul edilebilir.(madran, 2009:14) 32

47 Sonrası Gelişme 1710 sayılı Eski Eser Yasası çıkarıldığı günden yürürlükten kaldırıldığı tarihine kadar çeşitli kuruluşlarla eleştiriye uğrayan yasa: Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma konusunda yeni kavramlar, kısıtlamalar getirmişse de gerekli tüzük ve yönetmeliklerle desteklenmemiş, imar yasa ve yönetmelikleri ile bağlantısı kurulamamış ve soruna istenen çözümü sağlayamamıştır. (Resuloğlu, 2005:43) Bunun sonucu olarak, 1983 tarih ve 2863 sayılı yasanın yürürlüğe girmesi ile 1710 sayılı yasa yürürlükten kaldırılmıştır sayılı yasa ile sit kavramı yeniden tanımlanırken, ilk defa koruma amaçlı imar planı yeni bir plan türü olarak belirlenerek tez çalışmamızın temel konusu olan kentsel sit koruma planlamasının ilk adımı atılmıştır. (Akay, 1992:35) Bu yasa ile kültür ve tabiat varlıklarının korunması konusunda başta Kültür Bakanlığı olmak üzere ilgili kamu kuruluşlarına ve özel kişilere önemli görev ve sorumluluklar vermiş, bütün korunacak değerlerin devlet malı olduğu ilkesi kabul edilmiştir Sonrası 2863 Sayılı Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Kanununun Değişim Süreci 1987 tarih ve 3386 sayılı 2863 sayılı Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Kanununun Bazı Maddelerinin Değiştirilmesi ve Bu Kanuna Bazı Maddeler Eklenmesi hakkındaki kanun ile 2863 sayılı kanunun bazı maddelerinde, aksaklıkları giderici değişiklik yapılmıştır. Bu değişiklikler: 33

48 Kültür varlıklarının tanımında korunmasında kamu yararı olan ilavesi getirilirken, tabiat varlıklarına estetik, bilimsel, ekolojik, biyolojik açılardan ender bulunmaları özellikleri eklenmesi, 1710 sayılı kanun ile getirilen sit tanımı geliştirilerek arkeolojik sit, kentsel sit, tarihi sit kavramları eklenmesi, Kültür ve Tabiat Varlıkları Koruma Yüksek Kurulu ile Koruma Kurullarının kurulması, koruma kurullarına görüşülecek konu belediye sınırları içinde ise belediye başkanı veya teknik temsilcisinin, dışında ise valilikçe seçilecek teknik temsilcinin katılması yönünde düzenlemelere yer verilmesi, Tespit ve tescil metotları yeniden tanımlanarak, tescil edilen korunması gerekli kültür ve tabiat varlıkları ile sit alanlarının, koruma alanlarının tespiti ve bu alanlar içinde her türlü inşai ve fiziki müdahale yapılıp yapılamayacağı konusunda karar alma yetkisi nin koruma kurullarına verilmesi, Koruma alanları ile ilgili olarak Korunması gerekli kültür ve tabiat varlıkları ile sit alanlarının korunması, görünümlerinin ve çevreleri ile uyumlarının muhafazası için yeteri kadar koruma alanına sahip olmaları dikkate alınır hükmünün eklenmesi, şeklinde olmuştur. (Resuloğlu, 2005:45-47) tarih ve 5226 sayılı Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Kanunu ile Çeşitli Kanunlarda Değişiklik Yapılması Hakkında Kanun ile özellikle ülkemizde koruma alanında var olan örgütlenme yapısının güçlendirilmesi ve mevzuatın uluslararası normlara uygun hale getirilmesi amaçlanmıştır.(resuloğlu, 2005:48) Söz konusu yasa ile; 34

49 Belediye bünyelerinde Koruma, Uygulama ve Denetim Büroları (KUDEB ler) ve İl Özel idareleri bünyesinde ise kültür varlıklarının korunmasına yönelik rölöve, restitüsyon, restorasyon projelerini hazırlayacak ve uygulayacak proje büroları ve sertifikalı yapı ustalarını yetiştirecek eğitim birimleri kurulması öngörülmüş, ayrıca il özel idarelerine ve belediyelere yeni mali kaynaklar ve yetkiler verilmiş, Yönetim alanı, yönetim planı gibi tanımlar ülkemizde ilk defa bu yasada yer almış, 'Koruma amaçlı imar planı' tanımında etkileşim-geçiş sahası göz önünde bulundurulması gereken bir husus olarak vurgulanmıştır. Son olarak tarih ve sayılı Resmi Gazete de yayımlanarak yürürlüğe giren 648 sayılı Çevre ve Şehircilik Bakanlığının Teşkilat ve Görevleri Hakkında Kanun Hükmünde Kararname İle Bazı Kanun ve Kanun Hükmünde Kararnamelerde Değişiklik Yapılmasına Dair Kanun Hükmünde Kararname ile tabiat varlıkları ve doğal sit alanları ile özel çevre koruma bölgelerinin tespit, tescil, onay, değişiklik ve ilanına dair usul ve esasları belirlemek ve bu alanların sınırlarını tespit ve tescil etmek, yönetmek ve yönetilmesini sağlamak, yetkisi Çevre ve Şehircilik Bakanlığı Tabiat Varlıklarını Koruma Genel Müdürlüğü ne verilmiştir sayılı Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Kanununda yer alan Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Yüksek Kurulu ibarelesi Kültür Varlıklarını Koruma Yüksek Kurulu şeklinde değişirken Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Bölge Kurulu ibareleri Kültür Varlıklarını Koruma Bölge Kurulu şeklinde değiştirilmiş, Sokak Sağlıklaştırma Proje ve Uygulamaları ile Etkileşim-Geçiş Sahası kavramları ilk defa bu kararname ile tanımlanmıştır. Bahse konu kararname ile planlama konusunda da çeşitli düzenlemeler yapılmıştır. Bu değişiklikler aşağıda sıralanmıştır sayılı Kanunun 17 nci maddesinin (a) fıkrasının 35

50 o Birinci paragrafında yer alan :...sit alanının etkileşim çevresine ilişkin varsa... ifadesi;...sit alanının etkileşim-geçiş sahası varsa 1/ ölçekli plân kararları ve notları alanın sit statüsü dikkate alınarak yeniden gözden geçirilerek ilgili idarelerce onaylanır... şeklinde değiştirilmiş, o İkinci paragrafında ilgili idarelerce hazırlatılması öngörülen koruma amaçlı imar planlarının; incelenmek ve sonuçlandırılmak üzere koruma bölge kuruluna iletilmesi süresi, 2(iki) yıldan 3(üç) yıla çıkarılmış, plan yapılmadığı durumlarda koruma bölge kurulunca 1(bir) yıl uzatılabilen süre, Üç yıllık süre içinde zorunlu nedenlerle plan yapılamadığı takdirde koruma bölge kurulunca gerekçeli olarak bu süre uzatılabilir. Uzatılan süre içerisinde geçiş dönemi koruma esasları ve kullanma şartları uygulanır. hükmü ile süresizleştirilmiş ve uzatılan süre içerisinde geçiş dönemi koruma esasları ve kullanma şartlarının uygulanacağı karara bağlanmış, o Sekizinci paragrafında yer alan koruma amaçlı imar planlarının müellifi şehir plancısı olması koşulu aynı kalmış ancak, planlama ekibinde bulunacak meslek grupları, ilgili meslek grupları şeklinde yeniden düzenlenmiş, Bu kurullar yerine yeni kurulacak ve adları Kültür Varlıklarını Koruma Bölge Kurulları olacak olan kurullara daha önceden üniversitelerden iki(2) ve Bakanlık tarafından 5(beş) olmak üzere yapılan üye atamalarına son verilmiş ve Tüm üyelerin Bakanlıkça belirleneceği şartı getirilmiş, Anılan KHK nın sırasıyla 1 inci maddesinin, 1 inci fıkrasının(ç) bendinde yer alan hüküm ile Her tür ve ölçekteki fiziki planlara ve bunların uygulanmasına yönelik temel ilke, strateji ve standartları belirlemek ve bunların uygulanmasını sağlamak, Bakanlar Kurulunca yetkilendirilen alanlar ile merkezi idarenin yetkisi içindeki kamu yatırımları, mülkiyeti kamuya ait arsa ve araziler üzerinde yapılacak her türlü yapı, milli güvenliğe dair tesisler, askeri yasak bölgeler, 36

51 genel sığınak alanları, özel güvenlik bölgeleri, enerji ve telekomünikasyon tesislerine ilişkin etütleri, harita, her tür ve ölçekte çevre düzeni, nazım ve uygulama imar planlarını, parselasyon planlarını ve değişikliklerini resen yapmak, yaptırmak, onaylamak ve başvuru tarihinden itibaren iki ay içinde yetkili idarelerce ruhsatlandırma yapılmaması halinde resen ruhsat ve yapı kullanma izni vermek. 1 görevi Çevre ve Şehircilik Bakanlığına verilirken, 13 üncü maddesinin (ç) bendinde yer alan hükümle Tabiat varlıkları, doğal, tarihi, arkeolojik ve kentsel sitler ile koruma statüsü bulunan diğer alanların çakıştığı yerlerde koruma ve kullanma esaslarını ilgili bakanlıkların görüşünü alarak belirlemek ve bu alanların kısmen veya tamamen hangi idarelerce yönetileceğine karar vermek, her tür ve ölçekteki çevre düzeni, nazım ve uygulama imar planlarını yapmak, yaptırmak ve onaylamak 2 görevi Çevre ve Şehircilik Bakanlığı Tabiat Varlıklarını Koruma Genel Müdürlüğüne verilmiştir. Bu dönemde kültür ve tabiat varlıklarının korunmasına ilişkin pek çok yasa çıkarılmıştır. Bunların başlıcalar; 1983 tarih ve 2873 sayılı Milli Parklar Kanunu 3, 1983 tarih ve 2942 sayılı Kamulaştırma Kanunu 4, 2960 sayılı Boğaziçi Kanunu 5, 1985 tarih ve 3194 sayılı İmar Kanunu 6,1994 tarih ve 3998 sayılı Mezarlıkların Korunması Hakkında Kanun 7,200 tarih ve 4533 sayılı Gelibolu Yarımadası Tarihi Milli Parkı Kanunu 8, 2004 tarih ve 5225 sayılı Kültür Yatırımları ve Girişimlerini Teşvik Kanunu 9, 2003 tarih ve 4848 sayılı Kültür ve Turizm Bakanlığı Teşkilat ve Görevleri Hakkında Kanun 10, 2005 tarih ve 5366 sayılı Yıpranan Tarihi ve 1 Bu karara planlama ve koruma amaçlı imar planlarının incelendiği bölümde eleştrirel anlamda 2 Bu karara planlama ve koruma amaçlı imar planlarının incelendiği bölümde eleştrirel anlamda yeniden değinilecektir tarih ve sayılı Resmi Gazete tarih ve sayılı Resmi Gazete tarih ve sayılı Resmi Gazete tarih ve sayılı Resmi Gazete tarih ve sayılı Resmi Gazete tarih ve sayılı Resmi Gazete tarih ve sayılı Resmi Gazete tarih ve sayılı Resmi Gazete 37

52 Kültürel Taşınmaz Varlıkların Yenilenerek Korunması ve Yaşatılarak Kullanılması Hakkında Kanun 11 dur. Ayrıca 1983 tarihli 2863 sayılı Yasa da 1987 tarih ve 3386 ve 2004 tarihinde 5226 sayılı yasa ile yapılan değişiklikler neticesinde, 2863 sayılı yasa kapsamında pek çok yönetmelik, yönerge, ilke kararı 12 çıkarılmış, var olanlar revize edilmiştir. Ancak 648 sayılı KHK nın yeni bir düzenleme olması nedeniyle anılan KHK ile yapılan değişiklikler doğrultusunda mevzuatta tam anlamıyla bir revizyona gidilememiştir Koruma 2863 sayılı Kanunda "Koruma"; ve "Korunma"; taşınmaz kültür ve tabiat varlıklarında muhafaza, bakım, onarım, restorasyon, fonksiyon değiştirme işlemleri; taşınır kültür varlıklarında ise muhafaza, bakım, onarım ve restorasyon işleri olarak nitelendirilmiştir Korunacak Unsurlar 2863 sayılı kanun kapsamında koruncak varlıklar taşınır ve taşınmaz kültür ve tabiat varlıkları ile sit alanlarıdır. Tez kapsamında taşınmaz kültür ve tabiat varlıkları ile sit alanları incelenecektir tarih ve sayılı Resmi Gazete sonrası çıkarılan yönetmelik, yönerge ve ilke kararlarından konuya ilişkin olanları daha sonraki bölümlerde detaylı olarak inceleneceğinden burada yer verilmemiştir. 13 Revize edilmesi gereken mevzuata sonuç ve öneriler kısmında değinilecektir. 38

53 Taşınmaz Kültür ve Tabiat Varlıkları 2863 sayılı Kanunda taşınmaz kültür ve tabiat varlıkları ile ilgili kademeli bir tanım yapılmaktadır. Öncelikle Kanunun 3 üncü maddesinde kültür varlığı, tabiat varlığı ve sit en geniş anlamıyla tanımlanmakta; 6 ncı maddesinde korunması gerekli taşınmaz kültür ve tabiat varlıklarının neler olduğu sınıflanmakta, sonra örnekleme yoluyla teker teker sayılmaktadır. Kanun 7 nci maddesinde ise taşınmaz kültür ve tabiat varlıklarının tespit ve tesciline ilişkin esaslara yer verilmektedir. Kanunun tanımlar baslıklı 3 üncü maddesinde, kültür varlıkları 14 ; tarih öncesi ve tarihi devirlere ait bilim, kültür, din ve güzel sanatlarla ilgili bulunan veya tarih öncesi ya da tarihi devirlerde sosyal yasama konu olmuş bilimsel ve kültürel açıdan özgün değer taşıyan yer üstünde, yer altında veya su altındaki bütün taşınmaz varlıklar olarak tanımlanmış, Tabiat Varlıkları; jeolojik devirlerle, tarih öncesi ve tarihi devirlere ait olup ender bulunmaları veya özellikleri ve güzellikleri bakımından korunması gerekli, yer üstünde, yer altında veya su altında bulunan değerler olarak nitelendirilmiştir. Bir taşınmazın yukarıda belirtilen kültür varlığının geniş tanımı içinde yer alması 2863 sayılı Kanunda belirtilen korunma hükümlerinden kendiliğinden yararlanacağı anlamına gelmemektedir. 3 üncü maddede tanımı yapılan kültür ve tabiat varlığı kapsamına giren taşınmazlardan hangilerinin korunması gerektiği 6 ncı madde düzenlenmiş, buna göre, korunması gerekli taşınmaz kültür ve tabiat varlıklarına; 14 İlk defa UNESCO tarafından 1954 yılında Lahey de yapılan toplantıda kabul edilen Silahlı Bir Çatışma Halinde Kültür Varlıklarının Korunmasına Dair Sözleşme de eski eser, antika, anıt gibi kavramlar yerine kültür varlığı kavramı kullanılmıştır. Türkiye bu Sözleşmeye 1965 yılında katılmış ancak ülkemizde ilk defa 1982 Anayasası ve takiben 2863 sayılı Kanunda eski eser yerine kültür varlığı kavramına yer verilmiştir. 39

54 a. Korunması gerekli tabiat varlıkları ile 19 uncu yüzyıl sonuna kadar yapılmış taşınmazlar, b. Belirlenen tarihten sonra yapılmış olup önem ve özellikleri bakımından Kültür ve Turizm Bakanlığınca korunmalarında gerek görülen taşınmazlar, c. Sit alanı içinde bulunan taşınmaz kültür varlıkları, d. Milli tarihimizdeki önlemleri sebebiyle zaman kavramı ve tescil söz konusu olmaksızın Milli Mücadele ve Türkiye Cumhuriyetinin kuruluşunda büyük tarihi olaylara sahne olmuş binalar ve tespit edilecek alanlar ile Mustafa Kemal ATATÜRK tarafından kullanılmış evler, olarak yer verilmiştir. Aynı maddede; Kaya mezarlıkları, yazılı, resimli ve kabartmalı kayalar, resimli mağaralar, höyükler, tümülüsler, ören yerleri, akropol ve nekropoller; kale, hisar, burç, sur, tarihi kışla, tabya ve isihkamlar ile bunlarda bulunan sabit silahlar; harabeler, kervansaraylar, han, hamam ve medreseler; kümbet, türbe ve kitabeler, köprüler, su kemerleri, su yolları, sarnıç ve kuyular; tarihi yol kalıntıları, mesafe taşları, eski sınırları belirten delikli taşlar, dikili taşlar; sunaklar, tersaneler, rıhtımlar; tarihi saraylar, köşkler, evler, yalılar ve konaklar; camiler, mescitler, musallalar, namazgahlar; çeşme ve sebiller; imarethane, darphane, şifahane, muvakkithane, simkeşhane, tekke ve zaviyeler; mezarlıklar, hazireler, arastalar, bedestenler, kapalı çarşılar, sandukalar, siteller, sinagoklar, bazilikalar, kiliseler, manastırlar; külliyeler, eski anıt ve duvar kalıntıları; freskler, kabartmalar, mozaikler, peri bacaları ve benzeri taşınmazlar taşınmaz kültür varlığı örnekleri olarak nitelendirilirken, Tarihi mağaralar, kaya sığınakları; özellik gösteren ağaç ve ağaç toplulukları ile benzerleri taşınmaz tabiat varlığı örnekleri olarak nitelendirilmişlerdir. Aşağıdaki tabloda 2011 yılı sonu itibari ile ülkemizde tescil edilmiş olan kültür varlıkları sayısı gösterilmiştir. 40

55 Tablo 2.1.Türkiye Geneli Korunması Gerekli Kültür Varlığı İstatistiği TÜRÜ SAYISI Svil Mimarlık Örneği Dinsel Yapılar Kültürel Yapılar İdari Yapılar Askeri Yapılar Endüstriyel ve Ticari Yapılar Mezarlıklar Şehitlikler 227 Anıt ve abideler 313 Doğal Varlıklar Kalıntılar Korumaya alınan sokaklar 60 TOPLAM Kaynak: (Erişim Tarihi: ) Sit Kavramı ve Sit Türleri 2863 sayılı Kanunda yer alan en önemli kavramlardan birisi de sit kavramıdır. Ülkemiz, tarih öncesi devirlerden günümüze kadar farklı insan topluluklarına ev sahipliği yapan, bu farklı insan topluluklarına ait kalıntıları, eserleri de bünyesinde barındıran en zengin ülkelerden biridir. Türkiye yoğun ve çeşitli olan eski eser zenginliğinin yanı sıra jeolojik devirlerle, tarih öncesi ve tarihi devirlere ait ender bulunan değerlere sahip olması bakımından da önemli bir yere sahiptir.(koç:2007:68) Gerek barındırdıkları kültürel miras, gerekse ender bulunan güzellikleri dolayısıyla taşınmazların korumaya alınması sit kavramını ortaya çıkarmaktadır. Sit kavramı daha geniş bir arazi parçası, alanı ifade etmek üzere kullanılmaktadır. 41

56 Sit sözlük anlamı olarak Tarih öncesinden günümüze kadar değişik çağların ve uygarlıkların kültür değerlerini temsil eden eser veya kalıntı olarak açıklanmaktadır.(tdk.gov.tr, 2012) 2863 sayılı Kanun 3 üncü maddesinde, sit ; tarih öncesinden günümüze kadar gelen çeşitli medeniyetlerin ürünü olup, yasadıkları devirlerin sosyal, ekonomik, mimari ve benzeri özelliklerini yansıtan kent ve kent kalıntıları, kültür varlıklarının yoğun olarak bulunduğu sosyal yasama konu olmuş veya önemli tarihi hadiselerin cereyan ettiği yerler ve tespiti yapılmış tabiat özellikleri ile korunması gerekli alanlar olarak tanımlanmıştır. Kanunda sit in genel tanımı yapılmış, ancak sit türlerinin, 658 sayılı KHK ile gelen Doğal(tabi) Sit tanımı dışında, tanımı yapılmamıştır. sit türleri ve tanımlamaları 648 sayılı KHK sonucu güncellenen ve tarih ve sayılı Resmi Gazete'de yayımlanarak yürürlüğe giren Korunması Gerekli Taşınmaz Kültür Varlıklarının ve Sitlerin Tespit ve Tescili Hakkında Yönetmelik te 15 ve yüksek kurul ilke kararlarında Kentsel sit, Tarihi sit, Arkeolojik Sit, Kentsel Arkeolojik Sit ve doğal sit olmak üzere 5 (beş) çeşit sit alanı tanımlanmıştır. Bunlardan arkeolojik sit ve doğal sit türleri ve alanda yapılabilecek müdahalelerden hareketle derecelendirmiştir.( Bkz. Tablo 2.2.) Tablo 2.2. Sit Türleri ve Dereceleri SİT TÜRÜ Kentsel sit Tarihi sit Kentsel Arkeolojik Sit Arkeolojik sit Doğal sit DERECELERİ I.Derece II.Derece III.Derece I.Derece II.Derece III.Derece Kaynak: Mevzuat incelenerek oluşturulmuştur. 15 Tespit ve tescile ilişkin ilk yönetmelik tarih ve sayılı Resmi Gazete'de yayımlanarak yürürlüğe konan 'Korunması Gerekli Taşınmaz Kültür ve Tabiat Varlıklarının Tespit-Tescili ve Sit Alanı İlanı Sırasındaki Müktesep Hakların Korunması ile İlgili Yönetmelik' tir tarihli yönetmelikle yürürlükten kaldırılmıştır. Öncekinden farklı olarak, 2012 tarihli Yönetmelik ile 'korunacak sokak' tanımı, Yasadan gelen 'etkileşim-geçiş sahası' ve 'korunma alanı' tanımları ile 658 ve 702 sayılı İlke Kararı'ndan gelen 'kentsel arkeolojik sit' tanımı eklenmiş; kentsel sit tanımı ise genişletilmiştir. 42

57 Kentsel Sit 2012 tarihli Korunması Gerekli Taşınmaz Kültür Varlıklarının ve Sitlerin Tespit ve Tescili Hakkında Yönetmelik in 3 üncü maddesinde Kentsel Sit 16 Alanı: Mimari, mahalli, tarihsel, estetik ve sanat özelliği bulunan ve bir arada bulunmaları ve bir bütün olarak o yerleşmenin ait oldukları dönemin yaşam biçimini gelecek nesillere aktarmaları sebebiyle teker teker taşıdıkları kıymetten daha fazla kıymeti olan, kültürel ve tabii çevre elemanlarının (yapılar, bahçeler, bitki örtüleri, yerleşim dokuları, duvarlar, sokak ve meydanlar, v.b.) birlikte bulundukları alanlar olarak tanımlanmıştır. Kentsel Sitler, Koruma ve Kullanma Koşulları ile ilgili tarih ve sayılı Resmi Gazete de yayımlanarak yürürlüğe giren 720 sayılı ilke kararı 17 ile kentsel sit in tanımlanması ve sınırlarının belirlenmesi, geçiş dönemi koruma esasları ve kullanma şartları temel ilkeleri, kentsel sit alanlarında uygulama, koruma amaçlı imar planlarının yaptırılması ve kentsel sit alanlarında denetleme konuları karara bağlanmıştır Kentsel Arkeolojik Sit tarih ve 658 sayılı ilke kararının tarih ve 702 sayılı ilke kararı ile değişik 4 üncü maddesinde tanımlanmıştır. Buna göre kentsel arkeolojik sit; sayılı Kanunda ( madde3 /a-3) Kent ve kent kalıntıları ifadesi ile yer almıştır( Sancakdar,2012:262 ) 17 Bu ilke kararı ile 419 sayılı İlke Kararı İptal edilmiştir. Ayrıca 736 sayılı İlke kararı ile 720 sayılı ilke kararının 3-a maddesi değiştirilmiştir. 18 Bu ilke kararı ile tarih ve 594 sayılı ilke kararı iptal edilmiştir. 43

58 arkeolojik sit alanları ile birlikte korunması gerekli kentsel dokuları içeren ve bu özellikleri ile bütünlük arz eden korumaya yönelik özel planlama gerektiren alanlar dır. Kentsel arkeolojik sit alanları yapısı nedeniyle farklı bir sit türü olduğundan arkeolojik sit alanlarındaki gibi derecelendirmeye gidilmemiştir. Anılan ilke kararı doğrultusunda, bu alanlarda mevcut yıkıntı temeller üzerine, o temellerin ait olduğu eski yapı, korunması gerekli kültür varlığı niteliği taşıyorsa, ilgili Koruma bölge Kurulunca uygun görülmesi şartıyla ihya edilebilir. Tek yapı ölçeğindeki korunması gerekli kültür varlığı niteliği taşıyan yapı ve yapı kalıntıları rölöve ve restorasyon projeleri ilgili kurulca onanması koşulu ile onarılıp kullanılabilir, kentsel doku ile bütünlük sağlayan tescili bulunmayan mevcut yapılar da aynı koşullarla hazırlanacak projelere dayalı olarak onarılabilmesi mümkündür Arkeolojik Sit 2012 tarihli Korunması Gerekli Taşınmaz Kültür Varlıklarının ve Sitlerin Tespit ve Tescili Hakkında Yönetmelik in 3 üncü maddesinde Arkeolojik Sit Alanı; İnsanlığın varoluşundan günümüze kadar ulaşan eski uygarlıkların yer altında, yer üstünde ve su altındaki ürünlerini, yaşadıkları devirlerin sosyal, ekonomik ve kültürel özelliklerini yansıtan her türlü kültür varlığının yer aldığı yerleşmeler ve alanlar şeklinde tanımlanmıştır. Arkeolojik sitlerin dereceleri ve koruma-kullanma koşulları 658 sayılı ilke kararı ile belirlenmiştir. Derecelendirme arkeolojik sitlerin taşıdıkları önem ve özelliklerinin yanı sıra, alanda uygulanacak koruma ve kullanma koşullarını kapsar. Ayrıca tespit edilen alanlarda yapılabilecek işlemler yönünden arkeolojik sitler üç dereceye ayrılmıştır. I.Derece arkeolojik sit ler, korumaya yönelik bilimsel çalımsalar dışında aynen korunacak sit alanlarıdır. Bu alanlarda, kesinlikle hiçbir yapılaşmaya izin verilmez, imar planlarında aynen korunacak sit alanı olarak belirlenir, 44

59 bilimsel amaçlı kazılar dışında hiçbir kazı yapılamaz. Ancak ilgili Koruma bölge Kurulu izniyle, zorunlu altyapı uygulamaları (müze müdürlüğünü varsa kazı başkanının görüşleri doğrultusunda) ile gezi yolu, meydan tanzimi, otopark, tuvalet, bilet gişesi, bekçi kulübesi gibi temel kazısı gerektirmeyen düzenlemeler yapılabilir. Tarımsal üretim ve ağaçlandırma yapılamaz, mevcut ağaçların ürünleri alınabilir. II. Derece arkeolojik sit ler, korunması gereken, ancak koruma ve kullanma koşulları koruma kurulları tarafından belirlenecek, korumaya yönelik bilimsel çalışmalar dışında aynen korunacak sit alanlarıdır. Bu alanlarda birinci derece arkeolojik sit alanları için belirlenen kısıtlama ve izinler aynen geçerlidir. Ancak yeni yapılaşmaya izin verilmeksizin kullanılmakta olan mevcut tescilsiz yapıların basit onarımları yürürlükteki ilke kararları doğrultusunda yapılabilir. Bu alanlarda bina yapılamaz, ancak I. Ve II. Derece arkeolojik sit alanlarındaki( I. Derece doğal sit alanlarındakiler taşınmazlar da dahil) taşınmazların hazineye ait taşınmazlarla takas imkanı olmakla birlikte, koruma amaçlı imar planı yapılması gerekmektedir. Sancakdar ( 2012:274) tarafından bu uygulamanın büyük alanlarda planlama güçlüğü ve maliyeti nedeniyle ciddi uygulama güçlüğü yarattığı ifade edilirken, I. ve II derece arkeolojik sit alanlarının aynı sisteme tabi tutulmasının eleştirilmesi gerektiği belirtilmektedir. (Sancakdar,2012:274) III. Derece arkeolojik sit ler, koruma-kullanma kararları doğrultusunda yeni düzenlemelere izin verilebilecek arkeolojik alanlardır. Bu alanlar, geçiş dönemi yapılanma koşullarının belirlenmesi veya koruma amaçlı imar planlarının yapılmış olması şartıyla, arkeolojik değerler gözetilerek, sınırlı kullanıma açılabilir. Taşınmaz Kültür varlıklarının mahiyetine tesir etmeyecek şekilde ilgili koruma kurulundan izin alınmak koşuluyla tevhit ve ifraz yapılabilir, ülke enerji üretimine getireceği katkı ve kamu yararı doğrultusunda rüzgâr enerji 45

60 santralleri yapılabilir. III. Derece arkeolojik sit alanlarında su ürünleri üretim ve yetiştirme tesislerine belli koşullarla izin verilebilmektedir Tarihi Sit 2012 tarihli Korunması Gerekli Taşınmaz Kültür Varlıklarının ve Sitlerin Tespit ve Tescili Hakkında Yönetmelik in 3 üncü maddesinde Tarihi Sit 19 : İnsanlık tarihi, milli tarihimiz veya askeri harp tarihi açısından çok önemli tarihi olayların cereyan ettiği ve bu sebeple korunması gerekli yerler şeklinde tanımlanmıştır tarih ve 421 sayılı KYK ilke kararı ve tarih ve 763 sayılı ilke kararı 20 tarihi sit alanlarının koruma kullanma koşulları açıkça belirlenmiştir. Tarihi sit alanları, diğer sit türlerinden farklı olarak üzerinde yaşanmış olan olayların önemi sebebiyle koruma kapsamına alınmış olup, bu alanlarda çevre düzeni planları için koruma bölge kurullarının uygun görüşü alınması gerekmektedir. Ayrıca söz konusu ilke kararı ile ; alanın tescil tarihi öncesi doğal dengeyi bozucu yapılmış her türlü uygulamanın zaman içinde ıslahı için kamu kuruluşlarınca gerekli çalışmanın yapılması;bu alanlar içinde yer alan orman alanlarında Orman Bakanlığınca21 gerekli çalışmaların yapılabileceği; Bu alanlar içinde yer alan anıt ve şehitliklerin düzenleme ve gerekli onarımları için projeleriyle birlikte koruma kurulundan izin alınması;önceden süregelen tarımsal faaliyet ile bağ ve bahçeciliğin devam ettirilebileceğine, bu amaç dışında kesinlikle kullanılamayacağı sayılı Kanunda gene sit tanımında önemli tarihi hadiselerin cereyan ettiği yerler şeklinde yer almıştır sayılı ilke kararının (a) maddesi Uzun devreli gelişme planı ilgili koruma bölge kurulunca uygun görülünceye kadar zorunlu altyapı uygulamaları dışında, bitki örtüsünü, topografik yapıyı, siluet etkisini bozabilecek, tahribata yönelik hiçbir inşai ve fiziki uygulamada bulunulamayacağına, şeklinde düzenlemiştir. 21 Bakanlığın adı son düzenlemelerle Orman ve Su İşleri Bakanlığı olarak değiştirildi. 46

61 hususları hükme bağlanmıştır Doğal Sit 2863 sayılı Kanunun 648 sayılı KHK ile değişik 3 üncü maddesinde Doğal sit : jeolojik devirlere ait olup, ender bulunmaları nedeniyle olağanüstü özelliklere sahip yer üstünde, yer altında veya su altında bulunan korunması gerekli alanlar olarak tanımlanmıştır tarih ve 740 sayılı ilke kararı ile değişik tarih ve 728 sayılı ilke kararında 24 da 648 sayılı KHK daki şekli ile doğal sit alanı tanımı yapılmış ve bu alanların derecelendirilmesi ve alanlardaki koruma-kullanma ilkeleri belirlenmiştir. İlke kararına göre özetle; I. Derece Doğal (Tabii) Sit: Bilimsel muhafaza açısından evrensel değeri olan, ilginç özellik ve güzelliklere sahip olması ve ender bulunması nedeniyle kamu yararı açısından mutlaka korunması gerekli olan, korumaya yönelik bilimsel çalışmalar dışında aynen korunacak alanlardır. Bu alanlarda yapılacak tespit çalışmalarında, alanın özelliğine göre ilgili kurum ve kuruluşların görüşlerinin alınması esastır. Bu alanlarda, bitki örtüsü, topografya, silüet etkisini bozabilecek, tahribata yönelik hiçbir eylemde bulunulamayacağı, resmi ve özel kuruluşlarca zorunlu olan alanlarda, teknik altyapı hizmetleri (kanalizasyon, açık otopark, telesiyej, teleferik, içme suyu, sayılı KHK ile Bu maddenin yürürlüğe girdiği tarihte, doğal sit alanı ve tabiat varlığı olarak tespit ve tescil edilmiş alan ve varlıklara ilişkin her türlü belge, bu alan ve varlıkların statülerinin yeniden değerlendirilmesi için en geç altı ay içinde Bakanlığa devredilir. Tabiat varlıkları ve doğal sitlerle ilgili yeni değerlendirme yapılıncaya kadar bu alanlara ilişkin olarak kültür ve tabiat varlıklarını koruma bölge kurullarınca alınmış kararlar geçerlidir. Denilmiş olup, anılan bakanlıkça henüz bir çalışma yapılmamıştır. 23 Tespit ve tescile ilişkin ilk yönetmelik tarih ve sayılı Resmi Gazete'de yayımlanarak yürürlüğe konan 'Korunması Gerekli Taşınmaz Kültür ve Tabiat Varlıklarının Tespit- Tescili ve Sit Alanı İlanı Sırasındaki Müktesep Hakların Korunması ile İlgili Yönetmelik' te tabii sit: ilginç özellik ve güzelliklere sahip olan ve ende bulunan korunması gerekli alanları ve taşınmaz tabiat varlıklarına. denmiştir. 24 Bu ilke kararı ile Yüksek Kurulun gün ve 541 sayılı, gün ve 593 sayılı, gün ve 596 sayılı, gün ve 639 sayılı, gün ve 659 sayılı ve gün ve 698 sayılı ilke kararları iptal edilmiştir. 47

62 enerji nakil hattı, telefon hattı, doğalgaz hattı, GSM baz istasyonu ve benzeri) uygulamalarının koruma bölge kurulunun uygun göreceği şekliyle yapılabileceği, 1/ ölçekli Çevre Düzeni Planı veya 1/5000 ölçekli Nazım İmar Planı doğrultusunda hazırlanacak projesine göre ilgili koruma kurulundan izin almak koşulu ile halka açık rekreasyon amaçlı günübirlik tesisler (lokanta, büfe, kafeterya, soyunma kabinleri, wc, gezi yolu, açık otopark ve benzeri) ile alanın ve çevrenin özelliklerinden kaynaklanan faaliyetlerin korunması ve geliştirilmesi amacına yönelik yapıların (iskele, balıkçı barınağı, bekçi kulübesi ve benzeri) yapılabileceği anılan ilke kararı ile hükme bağlanmıştır. II. Derece doğal (tabii) sit, doğal yapının korunması ve geliştirilmesi yanında kamu yararı göz önüne alınarak belli şartlarla kullanıma açılabilecek alanlardır.birinci derece doğal sitlerden farklı olarak bu alanlarda, turizm yatırım ve turizm isletme belgeli turistik tesisler ile hizmete yönelik yapılar yapılabilir. III. Derece doğal (tabii) sit, doğal yapının korunması ve geliştirilmesi yanında kamu yararı göz önüne alınarak belli şartlarla kullanıma açılabilecek alanlardır. Birinci derece doğal sitlerden farklı olarak bu alanlarda, turizm yatırım ve turizm isletme belgeli turistik tesisler ile hizmete yönelik yapılar yapılabilir. Aşağıdaki tablo da Türkiye genelinde sit ilan edilen yerlerin sayısı gösterilmiştir. Tablo 2.3. Türkiye Geneli Sit Alanı İstatistikleri SİT TÜRÜ SAYISI Kentsel sit alanı 248 Tarihi sit alanı 153 Kentsel Arkeolojik Sit alanı 31 Arkeolojik sit alanı Doğal sit alanı Diğer sit alanları ( üst üste çakışık 436 sitler) TOPLAM Kaynak: (Erişim Tarihi: ) 48

63 Diğer Korunacak Unsurlar Kültür ve tabiat varlıklarının dışında mevzuatta yer alan diğer koruncak unsurlar ise sokaklar ve ören yerleri dir Korunacak Sokak tarih ve sayılı Resmi Gazete'de yayımlanarak yürürlüğe Korunması Gerekli Taşınmaz Kültür Varlıklarının ve Sitlerin Tespit ve Tescili Hakkında Yönetmelik te Korunacak sokak: Her türlü yapı tarzında ve doku özellikli yerleşmelerde korumaya değer sivil mimari örneklerinin toplu şekilde bulunduğu hallerde, bütünlüğü veren yapı adası veya sokak ölçeğindeki alan... olarak tanımlanmıştır. Taşınmaz Kültür Varlıkları ile Korunması Gerekli Kültür Varlığı Özelliği Gösteren Yapıların Tespiti ve Korunmalarına İlişkin Konuların Değerlendirilmesi Aşamasında Dikkate Alınacak Esaslar a dair tarih ve 663 sayılı KYK İlke Kararında; Her türlü yapı tarzında ve doku özellikli yerleşmelerde, korumaya değer sivil mimari örneklerinin toplu şekilde bulunduğu hallerde, bir bütün içinde yer alan tek parsel ölçeğinde karar almadan önce, bütünlüğü verecek yapı adası veya sokak ölçeğinde alanın tescil edilmesine, mevzuatta yer almayan tanımların (kültür sokağı vb.) verilmemesi; yakın çevresi önemli olmayan durumlarda ise, doğal olarak parsel ölçeğinde karar alınabileceği karara bağlanmıştır. 49

64 Ören Yeri Anılan Yönetmeliğin tanımlara ilişkin 3 üncü maddesinde ise Ören Yeri: Tarih öncesinden günümüze kadar gelen çeşitli uygarlıkların ürünü olup, topoğrafik olarak tanımlanabilecek derecede yeterince belirgin ve mütecanis özelliklere sahip, aynı zamanda tarihsel, arkeolojik, sanatsal, bilimsel, sosyal veya teknik bakımlardan dikkate değer, kısmen inşa edilmiş, insan emeği kültür varlıkları ile tabiat varlıklarının birleştiği alanlar olarak tanımlanmıştır Tespit ve Tescil Hangi varlıkların korunması gerektiğinin net ve doğru bir şekilde tespiti koruma faaliyetleri içerisindeki en önemli olgudur.ülkemizdeki mevzuat incelendiğinde korumadaki idari işlemlerinin ilk aşamasını koruma altına alınacak kültür ve tabiat varlıkları ile sit alanlarının belirlenmesi oluşturmaktadır. Kültür ve tabiat varlığı olarak koruma altına alınması için o varlığın sahip olduğu değerlerin analizi aşmasında öncelikle araştırma çalışmaları yapılır. Araştırma çalışmaları sonucunda elde edilen veriler ışığında korunması gereken bir kültür ve tabiat varlığı bulunup bulunmadığına karar verilir. Bu anlamda tespit çalışmaları ve tescil kararları, korunmaya değer özellikler taşıyan bir varlığın bulunduğunu ve durumun bir irade açıklamasıyla kayıt altına alındığını ifade eder. Bir taşınmazın 2863 sayılı Kanunda belirlenen niteliklere uygun kültür varlığı olup olmadığına Koruma Bölge Kurullarınca karar verilir. Karar verme sürecinin iki önemli aşaması bulunmakta olup, bunlar; tespit ve tescil dir. 50

65 Tespit 2863 sayılı Kanunun 7 nci maddesinde ve bu maddeye istinaden yayınlanan 2012 tarihli Korunması Gerekli Taşınmaz Kültür Varlıklarının ve Sitlerin Tespit ve Tescili Hakkında Yönetmelik te tescil edilecek taşınmaz kültür varlıkları ile sitlere ilişkin kıstaslar belirlenmiştir. Eğer bir eser 2863 sayılı Kanunda ve bu Yönetmelikte belirtilen kıstaslara uyuyorsa Koruma Bölge Kurulunca korunması gerekli taşınmaz kültür varlığı olarak tescil edilmesi gerekir. Tam da bu aşamada Koruma Bölge Kurullarınca bir taşınmazın Kanun ve yönetmelik ve ilgili diğer mevzuatta sayılan ölçütlere uygun olup olmadığına karar verilebilmesi için o taşınmazla ilgili yapılan araştırma ve belgeleme işlemine tespit denilmektedir.(koç, 2007:78) Korunması Gerekli Taşınmaz Kültür Varlıklarının ve Sitlerin Tespit ve Tescili Hakkında Yönetmelik in 3 üncü maddesinde Tespit; 2863 sayılı Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Kanununun 3 üncü maddesinde tanımlanan ve 6 ncı maddesinde açıklanan korunması gerekli taşınmaz kültür (.)25 varlıklarının 2863 sayılı Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Kanununun 7 nci maddesine göre bu yönetmelikte belirtilen usuller, esaslar ve kıstaslar doğrultusunda, oluşturulacak bir ekip tarafından, teknik bir çalışma ile değerlendirilerek belgelendirilmesini, koruma amaçlı imar planı müellifi, üniversiteler ya da bilimsel araştırma yapan uzmanlarca veya ilgili meslek odası gibi konu ile doğrudan ilgili kişi, kurum ve kuruluşlarca bu yönetmeliğe göre hazırlanarak Bakanlık ilgili birimlerine iletilen çalışmaların Bakanlık ilgili birim elemanlarınca yerinde kontrol edilmesi olarak tanımlanmıştır. Söz konusu Yönetmelikte ayrıca tespit ekibi de belirlenmiş olup, tespit ekibi; Tespit çalışmalarını yapmak üzere, yapılacak çalışmanın konusu, çalışmaya esas teşkil eden varlıkların nitelikleri ve yerine göre Bakanlıkça ya da Bakanlıkça gerektiğinde diğer ilgili kurum ve kuruluşların uzmanlarından veya Vakıflar Genel Müdürlüğünün kendi uzmanlarından iki kişiden az olmamak üzere kurulacak ekip 25 Burada yer alması gereken ve tabiat ilgili 648 sayılı KHK ile doğal sit alanları ve tabiat varlıklarının tespit ve tescil işlemleri Çevre ve Şehircilik Bakanlığı tarafından yürütüleceğinden,bu anlamda ilgili bakanlıkça bir yönetmelik çalışması henüz yapılmadığından, 648 sayılı KHK sonrası çıkarılan bu yönetmelikte sadece taşınmaz kültür varlıkları ve sit alanlarına ilişkin ölçütlere yer verilmiştir. 51

66 olarak ifade edilmiştir. Burada yapılan düzenleme ile üniversiteler, odalar ve sivil toplum kuruluşları tespit çalışması aşamasına dahil edilmesi 26, koruma anlamında atılmış önemli bir adımdır. Böylesine zengin bir kültürel ve tarihi mirasa sahip ülkemizde tespit çalışmalarının bir kurumun sayılı personelleri ile tamamlanması beklenemeyeceğinden, bu anlamda geç kalınmış olmakla birlikte, büyük bir gelişme kat edilmiştir. Burada sorun oluşturabilecek tek husus bir yaptırımın olmayıp, gönüllülük ilkesine dayanıyor olmasıdır tarihli Korunması Gerekli Taşınmaz Kültür Varlıklarının ve Sitlerin Tespit ve Tescili Hakkında Yönetmelik madde 4 e 27 göre; taşınmaz kültür varlıklarından korunması gerekli olanlar ile sitlerin tespitinde değerlendirme kıstasları; a) On dokuzuncu yüzyıl sonuna kadar yapılmış taşınmazlardan olması, b) On dokuzuncu yüzyıl sonrasında yapılmış olmasına rağmen önem ve özellikleri bakımından korunmalarına gerek görülmesi veya bu yapıların ait oldukları dönemin kendine özgü niteliklerini anlatan belge niteliğinde olması ya da var olan bir geleneğin hala sürdüğünün göstergesi olan ve bir bütünün parçası olarak çevreye katkıda bulunan taşınmazlardan olması, c) Tek yapılar için; taşınmazın sanat, mimari, tarihi, estetik, mahalli, dekoratif, simgesel, belgesel, işlevsel, maddi, hatıra, izlenim, özgünlük, teklik, nadirlik, homojenlik, onarılabilirlik değerlerinin yanı sıra, yapısal durum, malzeme, yapım teknolojisi, biçim bakımından özellik göstermesi, ç) Kentsel sitler için; korunması gerekli kültür varlığı özelliği gösteren tek yapıların yoğunluk, mimari, tarihi bütünlük göstermesi ya da geleneksel kentsel dokuyu bir bütün halinde yansıtması, d) Arkeolojik sitler için; yazılı bilgiler, sathi kalıntılar veya bilimsel araştırmalara dayanması; çevresel gözlemler ile bilimsel varsayımlar veya topoğrafik açılardan yeterli niteliklere sahip olması; 26 Böylece bütün platformlarda benzer şekillerde yankı bulmuş ve Kuban tarafından (2000) dile getirilirmiş olan; tespit çalışmalarının sadece Koruma Bölge Kurulları tarafından yürütülmesi ile çalışmaların hızla tamamlanması mümkün olmayacağı tespiti Bu nedenle yerel yönetimler, üniversiteler ve sivil toplum örgütlerinin de katılımlarıyla Türkiye mimari mirasının envanterinin çıkarılması gerekliliği görüşü 12 yıl gibi gecikmeli bir şekilde de olsa mevzuattaki yerini almıştır tarihli yönetmeliğe göre kıstaslar geliştirilmiş, derecelendirme yapılmış olan sit alanlarında derecelendirme kıstasları da ayrıca belirtilmiştir. En önemli düzenleme ise bu güne kadar mevzuatta yer alan ancak kıstasları belli olmayan etkileme-geçiş sahası değerlendirme kıstasının tanımlanması olmuştur. 52

67 1) Birinci Derece Arkeolojik Sitlerde; tarih öncesinden günümüze kadar gelen çeşitli medeniyetlerin ürünü olup, yaşadıkları devirlerin sosyal, ekonomik, mimari ve benzeri özelliklerini yansıtan kent kalıntıları ile yerleşim alanları ve sosyal yaşama konu olmuş; taşınmaz kültür varlıklarına ait kalıntılar ve buluntuların veya bunu destekleyen taşınır kültür varlığı buluntularının yoğun olarak yer aldığı alanlardan olması, 2) İkinci Derece Arkeolojik Sitlerde; tarih öncesinden günümüze kadar gelen çeşitli medeniyetlerin ürünü olup, yaşadıkları devirlerin sosyal, ekonomik, mimari ve benzeri özelliklerini kısmen yansıtan yerleşim alanları ve sosyal yaşama konu olmuş alanlardan olması; ancak Birinci Derece Arkeolojik sitler kadar yoğun kültür varlığı kalıntı ve buluntusuna sahip olmayan veya kısmen modern yerleşme birimleri ile de doku bozulmaları görülen arkeolojik alanlardan olması, 3) Üçüncü Derece Arkeolojik Sitlerde; ender rastlanılan buluntulardan ve/veya bilimsel araştırmalar, çevresel gözlemler ile bilimsel varsayımlar sonucunda kültür varlığı veya kalıntısı bulunma olasılığı olan alanlardan olması veya Birinci ve İkinci Derece Arkeolojik Sitlerle etkileşim içinde ve bu alanların korunmasında uzun ya da kısa vadede kamu yararı olan alanlardan olması, e) Kentsel Arkeolojik Sitler için; arkeolojik alanlarla günümüzde sosyal yaşamın devam ettiği geleneksel kentsel dokunun bir arada bulunması, f) Tarihi sitler için; yazılı bilgi-belgeler ve bilimsel araştırmalar sonucunda ulusal tarihimiz ve askeri harp tarihi açısından önemli tarihi olayların cereyan ettiği hususunun sabit olması, g) Taşınmazın milli tarihimizdeki önemleri sebebiyle zaman unsuru ve tescil söz konusu olmaksızın Milli Mücadele ve Türkiye Cumhuriyeti'nin kuruluşunda büyük tarihi olaylara sahne olmuş binalar ve tespit edilecek alanlar ile Mustafa Kemal Atatürk tarafından kullanılmış evlerden olması, ğ) Etkileşim-geçiş sahası için; korunması gerekli kültür varlıklarını ve sit alanlarını doğrudan etkileyen, sit bölgeleriyle bütünlük gösteren, daha önceden sit sınırları içindeyken sit sınırları dışına çıkarılmış veya sit sınırları dışında tutulmuş korunacak sokak, meydan, yapı grupları ve benzerlerinin yer aldığı, sit bölgeleri arasında kalmış, sitleri doğrudan etkileyen veya koruma amaçlı imar planlarının hazırlanma aşamasında göz önünde bulundurulması gereken alanlardan olması dır. 53

68 2863 Sayılı Kanunun tespit ve tescil başlığını taşıyan 7 nci maddesi 28 ve 2012 tarihli Yönetmeliğin 3, 5, ve 6 ncı maddelerine göre Korunması gerekli taşınmaz kültür varlıkları ve sit alanlarının tespiti, tespit ekibince, tespit programı dahilinde, kültür varlıklarının ve sit alanlarının tarih, sanat, bölge ve diğer özellikleri dikkate alınarak ve Devletin imkânları göz önünde tutularak yapılır. Genel Müdürlükçe veya ilgili Koruma Bölge Kurulu Müdürlüğünce tespite konu olan alanla ilgili ve faaliyetleri etkilenen kurum ve kuruluşlardan alınan görüşler ve tespit ekibince Tescile esas olmak üzere hazırlanan fotoğraflar, harita, vb. 29 bilgi ve belgeler ışığında koruma bölge kurulunca tescil edilir. Görüş istenen kurum ve kuruşlarca kırk beş gün içinde görüş verilmemesi durumunda çalışmalar Bakanlıkça doğrudan tamamlanır Tescil Tescil işlemleri Yönetmeliğin 8 inci maddesi doğrultusunda; Yapılan tespitler sonucu hazırlanan belgelerin Koruma Bölge Kurulunca değerlendirilip uygun bulunması sonucunda alınan tescil kararının ilgili kuruluşlara dağıtımı, kararı alan koruma bölge kurulu müdürlüğünce yapılır. Tescil edilen korunması gerekli taşınmaz kültür varlığı, belirlenen korunma alanları ve sitler il merkez ilçesi sınırları içerisinde ise valilikçe, ilçe sınırları içinde ise kaymakamlıkça, tescil kararının valiliğe veya kaymakamlığa tebliğ tarihinden itibaren en geç üç gün içinde ilan tahtalarına asmak, belediye hoparlörüyle duyurmak, köy muhtarlığına bildirmek ve internet sitesinde yayımlamak suretiyle ilân edilir. Bu ilana ait tutanak ilgili Koruma Bölge Kurulu Müdürlüğüne iletilmek üzere Bakanlığın o ildeki temsilcisine teslim edilir. Gerekiyorsa kadastro işlemleri gerçekleştirilir. Bu işlemler tamamlandıktan sonra, korunması gerekli taşınmaz kültür varlığı, belirlenen korunma alanları ve sitler, il merkez ilçe sınırları içinde ise valinin, ilçe sınırları içinde kalırsa kaymakamın yazısı üzerine veya tapu müdürlüklerince doğrudan tapu kütüğünün beyanlar hanesine, korunması gerekli taşınmaz kültür varlığı, korunma alanı veya cinsi, derecesi ve bir 28 Kanunun tabiat varlıkları ile olan kısımları 648 sayılı KHK doğrultusunda güncellenmelidir.burada tespiti yapılacak varlıklar kültür varlıkları ve sit alanlarıdır.(doğal sit alanı hariç) 29 Bkz.212 tarihli Yönetmeliğin 5 inci maddesi. 54

69 bölümünün ya da tamamının sit içinde kaldığı da belirtilerek sit olduğuna dair kayıt konur. Böylece tescil işlemi tamamlanmış olur. Tescil işlemi sürecini gösterir şekil aşağıda yer almaktadır. Şekil 2.1. Tescil İşlemi Süreci Kaynak: İlgili mevzuat geliştirilerek hazırlanmıştır. Bu düzenleme ile de tescil işlemlerinde kaynaklanan aksaklıklar büyük oranda giderilmeye çalışılmış, sit alanlarının 1/5000 ölçekli kadastral harita veya halihazır harita üzerine işlenmesi yönündeki uygulama mülkiyet problemlerinin büyük bir oranda azalacağı düşünülmekle birlikte, Kurum görüşü alınması sürecinde daha önce süre tanımlanmamış olmasından kaynaklanan sorunlar, zaman kısıtlaması getirilerek büyük bir oranda çözüme kavuşturulmuştur. 55

70 Korumada Örgütlenme 3386 ve 5226 sayılı kanunlar ve 648 KHK ile değişik 2863 sayılı Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Kanun unun 5.maddesinde; Devlete, kamu kurum ve kuruluşlarına ait taşınmazlar ile özel hukuk hükümlerine tabi gerçek ve tüzelkişilerin mülkiyetinde bulunan taşınmazlarda varlığı bilinen veya ileride meydana çıkacak olan korunması gerekli taşınır ve taşınmaz kültür ve tabiat varlıkları Devlet malı niteliğindedir. 30 hükmü yer alır. Bu hüküm ile taşınır ve taşınmaz kültür ve tabiat varlıkları devletin koruması altına alınmış, Kanunun 10 uncu maddesinin 1 inci fıkrasında yer alan Her kimin mülkiyetinde veya idaresinde olursa olsun, taşınmaz kültür ve tabiat varlıklarının korunmasını sağlamak için gerekli tedbirleri almak, aldırmak ve bunların her türlü denetimini yapmak veya kamu kurum ve kuruluşları ile belediyeler ve valiliklere yaptırmak, Kültür ve Turizm Bakanlığına aittir. hükmü ile Devlete ait olan taşınır ve taşınmaz kültür ve tabiat varlıklarının sorumluluğu devletin temsilcisi olarak Kültür ve Turizm Bakanlığı na verilmiştir. Ancak 648 sayılı KHK ile ; Taşınır tabiat varlıkları hariç tabiat varlıkları, doğal sit alanları ve bunlara ilişkin koruma alanları ile ilgili olarak bu Kanunda öngörülen iş, işlem ve kararlar bakımından görevli ve yetkili bakanlık, Çevre ve Şehircilik Bakanlığı olarak belirlendiğinden, Kültür ve Turizm Bakanlığı nın yetkilerinin taşınmaz tabiat varlıkları ve doğal sit alanlarına olan kısmının sorumluğu anılan bakanlığa aktarılmış olduğunu söylemek yanlış olmayacaktır. 30 Devlet malı niteliğinde olma ile taşınmaz kültür ve tabiat varlığı maliklerinin mülkiyet hakları devam etmekte, ancak mülkiyet hakkının malike sağladığı yetkiler sınırlanmaktadır. Bu sınırlamanın ölçütü ise kamu yarar dır.(koç,2007:59) 56

71 Bunlara ek olarak 2863 sayılı Kanunun 10 uncu maddesinde Türkiye Büyük Millet Meclisinin idare ve kontrolünde bulunan kültür ve tabiat varlıklarının korunması, gerektiğinde Kültür ve Turizm Bakanlığının yardımları ile Türkiye Büyük Millet Meclisi Başkanlığınca, Milli Savunma Bakanlığının idare ve denetiminde veya sınır boyu ve yasak bölgede bulunan kültür ve tabiat varlıklarının korunması ve değerlendirilmesi, Milli Savunma Bakanlığınca; Vakıflar Genel Müdürlüğünün idaresinde veya denetiminde bulunan mazbut ve mülhak vakıflara ait taşınmaz kültür ve tabiat varlıkları ile gerçek ve tüzelkişilerin mülkiyetinde bulunan cami, türbe, kervansaray, medrese, han, hamam, mescit, zaviye, mevlevihane, çeşme ve benzeri kültür varlıklarının korunması ve değerlendirilmesi koruma kurulları kararı alındıktan sonra, Vakıflar Genel Müdürlüğünce; Diğer kamu kurum ve kuruluşlarının mülkiyetinde bulunan taşınmaz kültür ve tabiat varlıklarının korunma ve değerlendirilmesi, bu Kanun hükümlerine uygun olarak kendileri tarafından yürütülmesi hükme bağlanmıştır. Ayrıca yerel yönetimde Büyükşehir Belediyesi, İlçe Belediyesi, bunlara bağlı KUDEB birimleri ayrıca İl Özel İdaresi ve ona bağlı proje büroları ve eğitim birimleri görev almaktadır. Sivil toplum kuruluşları ve odalar da Koruma da etkin role sahiptir. Koruma da örgütlenme şekli aşağıdaki tabloda ayrıca detaylandırılmıştır. Şekil 2.2. Korumada Örgütsel Yapı Kaynak: Mevzuat İncelenerek hazırlanmıştır. 57

72 Kamu Kurum ve Kuruluşları Kültür ve Turizm Bakanlığı Koruma konusunda Kültür ve Turizm Bakanlığı na bağlı teşkilatlar; Kültür Varlıkları ve Müzeler Genel Müdürlüğü, Kültür Varlıklarını Koruma Yüksek Kurulu 31 ve Kültür Varlıklarını Koruma Bölge Kurulları 32 dır Kültür Varlıkları ve Müzeler Genel Müdürlüğü tarih ve sayılı resmi Gazete de yayımlanarak yürürlüğe giren 4848 sayılı Kanun nun 9 uncu maddesinin 1 inci fıkrasının (d), (e),(f) ve (g) bendinde Kültür Varlıkları ve Müzeler Genel Müdürlüğü nün konuya ilişkin görevleri sırasıyla, Müzelerin geliştirilmesi, korunması gerekli kültür varlıklarının bakımı ve restorasyonu konularında gerekli tedbirleri almak ve uygulamak, 21/7/1983 tarihli ve 2863 sayılı Kanun ile Kültür Varlıklarını Koruma Yüksek Kurulu ve koruma kurullarına verilen görevlerin yerine getirilmesini sağlamak amacıyla araştırma, inceleme, tespit, değerlendirme ve planlamaya yönelik hizmetleri yapmak veya yaptırmak, Kültür Varlıklarını Koruma Yüksek Kurulu ve koruma kurulları kararlarının alınmasına ve uygulanmasına dair işlemlerin yürütülmesini ve koordinasyonunu sağlamak, sayılı Kanun'la (1973) 'Gayrimenkul Eski Eserler ve Anıtlar Yüksek Kurulu', 2863 sayılı Kanun'la(1983) 'Taşınmaz Kültür ve Tabiat Varlıkları Yüksek Kurulu', 3386 sayılı Kanun'la (1987) 'Kültürve Tabiat Varlıklarını Koruma Yüksek Kurulu', 648 sayılı Kanun Hükmünde Kararname'yle (2011)ise 'Kültür Varlıklarını Koruma Yüksek Kurulu' olarak değiştirilmiştir sayılı Kanun'la (1983) ilk kez kurulan 'Kültür ve Tabiat Varlıkları Bölge Kurulları', 3386 sayılı Yasa'yla (1987) birlikte 'Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Kurulları' olarak faaliyet göstermiş, 5226 sayılı Yasa'yla (2004) tekrar 'Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Bölge Kurulları'na dönüştürülmüş, son olarak da 648 sayılı Kanun Hükmünde Kararname'yle (2004)'Kültür Varlıklarını Koruma Bölge Kurulu' şeklinde değiştirilmiştir. 58

73 Gerekli görülen yerlerde kültür varlıkları koruma kurulları ile büro müdürlükleri kurulmasını Bakanlık makamına teklif etmek ve bunların idare ve ihtisas işlerini düzenlemek ve yürütmek, şeklindedir Kültür Varlıklarını Koruma Yüksek Kurulu(KYK) Korunması gerekli taşınmaz kültür varlıkları ile ilgili olarak, Kanunda belirlenen görevlerin bilimsel esaslara göre yürütülmesini sağlamak üzere Ankara da Bakanlığa bağlı KYK kurulmuştur sayılı Kanunun 51 inci maddesinde tanımlanmış olup, çalışma esasları tarih ve sayılı Resmi Gazete de yayımlanarak yürürlüğe giren Kültür Varlıklarını Koruma Yüksek Kurulu ve Kültür Varlıklarını Koruma Bölge Kurulları Yönetmeliği nde belirlenmiştir. Oluşum şekli ve görevleri aşağıdaki tabloda yer almaktadır. Tablo 2.4. KYK Oluşum Şekli ve Görevleri ÜYELER a. Bakanlık Müsteşarı, b. Başbakanlık Müsteşar Yardımcısı, c. Bakanlığın ilgili Müsteşar Yardımcısı, d. çkültür Varlıkları ve Müzeler Genel Müdürü, e. Yatırım ve İşletmeler Genel Müdürü, f. Çevre ve Şehircilik Bakanlığının ilgili Genel Müdürü, g. Orman Genel Müdürü veya Yardımcısı, h. Vakıflar Genel Müdürü veya Yardımcısı, i. Maden İşleri Genel Müdürü veya Yardımcısı, j. Doğa Koruma ve Milli Parklar Genel Müdürü veya Yardımcısı, Olmak üzere 10 (on) kurum temsilcisi üye ile k. Koruma bölge kurulu üyelerinden Bakanlıkça seçilecek 6 (altı) üye KÜLTÜR VARLIKLARINI KORUMA YÜKSEK KURULU GÖREVLERİ Korunması gerekli taşınmaz kültür varlıklarının korunması ve restorasyonuyla ilgili işlerde uygulanacak ilkeleri belirlemek. Koruma bölge kurulları arasında gerekli koordinasyonu sağlamak. Koruma bölge kurullarınca alınan kararlar nedeniyle uygulamada doğan genel sorunları değerlendirerek görüş vermek suretiyle, Bakanlığa yardımcı olmak. Bakanlıklarca Koruma Yüksek Kurulunda görüşülmesi talebiyle gönderilen ve gündeme alınan konularda karar vermek. Mahalli idareler ile diğer kamu kurum ve kuruluşlarının bağlı, ilgili veya ilişkili oldukları bakanlıklar aracılığıyla Koruma Yüksek Kurulunda görüşülmesini istedikleri konularda karar vermek. Koruma bölge kurullarınca alınan kararlara karşı kamu kurum ve kuruluşları ile gerçek ve tüzel kişilerce yapılan itirazları değerlendirerek karar vermek. 59

74 Kültür Varlıklarını Koruma Bölge Kurulu (KBK) Sorumluluk bölgeleri ve merkezleri Bakanlıkça belirlenen Kültür Varlıklarını Koruma Bölge Kurullarının üyelerine ve görevlerine ilişkin tablo aşağıda yer almaktadır. Tablo 2.5. KBK Oluşum Şekli ve Görevleri KÜLTÜR VARLIKLARINI KORUMA BÖLGE KURULLARI ÜYELER GÖREVLERİ Bakanlıkça; arkeoloji, sanat tarihi, hukuk, mimarlık ve şehir planlama dallarında uzmanlaşmış kişilerden seçilmiş 7(yedi) üye nin yanı sıra; Görüşülecek konu; a. Belediye sınırları içinde ise belediye başkanı veya teknik temsilcisi, konu Büyükşehir belediyesi sınırları içinde ise Büyükşehir belediye başkanı veya teknik temsilcisi ile ilgili ilçe belediye başkanı veya teknik temsilcisi, belediye sınırları dışında ise ilgili valilikçe seçilecek teknik temsilci, b. Çevre ve Şehircilik Bakanlığı ile ilgili ise ilgili teknik temsilci, c. Vakıflar Genel Müdürlüğü ile ilgili ise, Vakıflar Bölge Müdürü veya teknik temsilcisi, d. Orman ve Su İşleri Bakanlığı ile ilgili ise konuyla ilgili teknik temsilci, e. Müze müdürlüğü ile ilgili ise ilgili müze müdürü, Bakanlıkça tespit edilen veya ettirilen ya da Vakıflar Genel Müdürlüğünce tespit edilen korunması gerekli kültür varlıklarının, arkeolojik, kentsel, kentsel arkeolojik ve tarihi sit alanlarının tescilini yapmak. Korunması gerekli kültür varlıklarının gruplandırılmasını yapmak. Sit alanlarının, tescilinden itibaren üç ay içinde geçiş dönemi koruma esasları ve kullanma şartlarını belirlemek. Koruma amaçlı imar planları ile bunların her türlü değişikliklerini altı ay içerisinde inceleyip karar almak. Uygulamaya yönelik projeler ile değişiklikleri hakkında en geç üç ay içinde karar almak. Ören yerlerine ilişkin çevre düzenleme projeleri ile bunların her türlü değişikliklerine ilişkin görüş bildirmek. Korunması gerekli taşınmaz kültür varlıklarının koruma alanlarının tespitini yapmak. Korunması gerekli taşınmaz kültür varlıklarından özelliklerini kaybetmiş olanların tescil kaydını kaldırmak. Koruma amaçlı imar planı onaylanmış sit alanlarında tescilli taşınmaz kültür varlığı parselinde, planın bulunmadığı sit alanlarındaki tüm parsellerde inşaî ve fiziki müdahalelere; 3194 sayılı İmar Kanununun 21 inci maddesi uyarınca ruhsat gerektirmeyen tamirat ve tadilatlar dışında uygulamalara ilişkin karar almak. Sit alanı içinde kalmayan korunması gerekli taşınmaz kültür varlıkları ve bunların koruma alanlarına ilişkin uygulamaya dönük kararlar almak. Naklinde zorunluluk bulunan korunması gerekli kültür varlıklarının uygulamaya yönelik işlemleri hakkında görüş bildirmek. Korunması gerekli taşınmaz kültür varlığı parsellerinde, taşınmaz kültür varlıklarının mahiyetlerini etkilemeyecek şekilde ayrılma ve birleştirilmelerine ilişkin karar almak. Kanunun 13 ve 14 üncü maddelerinde yer alan konularda koruma kurulu müdürlüğünce talep edilmesi halinde görüş vermek. Kanunun 15 inci maddesi uyarınca, tescilli taşınmaz kültür varlıklarının kamu kurum ve kuruluşları, belediyeler, il özel idareleri ve mahalli idare birliklerince kamulaştırılması işlemlerinde taşınmazın fonksiyonuna ilişkin karar almak. 60

75 Çevre ve Şehircilik Bakanlığı Tabiat varlıkları, doğal sit alanları ve bunlara iliksin koruma alanları ile ilgili hususlarda karar almak ve bu Kanunda öngörülen diğer is ve işlemlerde ÇŞB na yardımcı olmak üzere; ÇŞB merkez teşkilatı bünyesinde müsteşarının veya ilgili müsteşar yardımcısının başkanlığında, Tabiat Varlıklarını Koruma Genel Müdürü, söz konusu varlıkların ve alanların özelliklerine göre konusunda uzmanlaşmış biyolog, peyzaj mimarı, ziraat, çevre, orman ve su ürünleri mühendisleri ve hukukçular ile ÇŞB tarafından uygun görülecek uzmanlardan Tabiat Varlıklarını Koruma Merkez Komisyonu ve taşrada ÇŞB temsilcisinin başkanlığında, aynı meslek alanlarından yeterli sayıda uzmanın katılması suretiyle yeteri kadar Tabiat Varlıklarını Koruma Bölge Komisyonu oluşturulmuştur Yerel Yönetimler Büyükşehir Belediyesi tarihli ve sayılı Resmi Gazete de yayımlanarak yürürlüğe giren Büyükşehir Belediyesi Kanunu ile Kültür ve tabiat varlıkları ile tarihî dokunun ve kent tarihi bakımından önem taşıyan mekânların ve işlevlerinin korunmasını sağlamak, bu amaçla bakım ve onarımını yapmak, korunması mümkün olmayanları aslına uygun olarak yeniden inşa etmek. Büyükşehir Belediyesinin sorumluluk ve görevleri içerisinde yer almıştır Belediye tarih ve sayılı Resmi Gazete de yayımlanarak yürürlüğe giren 5393 sayılı Belediyeler yasası ile Belediyeler kültür ve tabiat varlıkları ile tarihî 61

76 dokunun ve kent tarihi bakımından önem taşıyan mekânların ve işlevlerinin korunmasını sağlamakla; bu amaçla bakım ve onarım yapmakla; kentin gelişimine uygun olarak eskiyen kent kısımlarını yeniden onarmakla; kentin tarihî ve kültürel dokusunu korumak amacıyla kentsel dönüşüm ve gelişim projeleri uygulamakla görevlendirilmişlerdir İl Özel İdaresi tarih ve sayılı Resmi Gazete de yayımlanarak yürürlüğe giren 5302 sayılı İl Özel İdaresi Kanunu gereğince İl özel idareleri belediye sınırları dışındaki alanlarda, belediyelerin yapmakla yükümlü oldukları görevleri üstlenmiş, kültür ve turizme yönelik etkinlikler yapmakla yükümlendirilmişlerdir. Ayrıca, İl Özel İdareleri, il çevre düzeni plânını yapmakla görevli ve yetkili kılınmış; il çevre düzeni plânının valinin koordinasyonunda, Büyükşehirlerde Büyükşehir belediyeleri, diğer illerde il belediyesi ve il özel idaresi ile birlikte yapılacağı, belediye meclisi ile il genel meclisi tarafından onaylanacağı hükme bağlanmıştır KUDEB ler -Proje Büroları - Eğitim Birimleri 5226 sayılı Yasa ile öngörülen Büyükşehir belediyeleri, Belediyeler ve İl özel idarelerinin bünyesinde kurulmuş olan Koruma, Uygulama ve Denetim Büroları(KUDEB) lerin görevleri tarih ve sayılı Resmi Gazete de yayımlanarak yürürlüğe giren Koruma, Uygulama ve Denetim Büroları, Proje Büroları İle Eğitim Birimlerinin Kuruluş, İzin, Çalışma Usul ve Esaslarına Dair Yönetmelik ile belirlemiş olup, bunlar: Taşınmaz kültür ve tabiat varlıklarında yapılacak olan tadilat ve tamirat uygulamalarına izin vermek, izlemek ve sonucunu onaylamak Koruma Amaçlı İmar Planlarının plan hükümleri çerçevesinde uygulanmasını denetlemek 62

77 Onaylanmış rölöve, restitüsyon ve restorasyon projelerine ilişkin uygulamaları denetlemek, projesine uygun tamamlanan uygulamalar için kullanma izin belgesi düzenlemek Plana aykırı olarak inşa edilen yapılar hakkında imar mevzuatına göre gerekli işlemleri yapmak Belediyelerin görevleri arasında sayılan kültür ve tabiat varlıkları ile tarihi dokunun ve kent tarihi bakımından önem taşıyan mekanların ve işlevlerinin korunmasına yönelik programları hazırlamaktır. Ayrıca İl Özel İdareleri bünyesindeki proje bürolarının görevi kültür varlıklarının korunmasına yönelik rölöve, restitüsyon, restorasyon projelerini hazırlamak ve uygulamak olup, eğitim birimlerinin görevi ise sertifikalı yapı ustalarını yetiştirmektir Diğer Kuruluşlar, Odalar ve Sivil Toplum Kuruluşları 33 Kamu tüzel kişiliği olan TOKİ, tescilli taşınmaz kültür varlıklarının bakımı onarımı ve restorasyon işlerinde kredi kullandırmakla yetkili olup, TÜBA kültürel zenginliğin envanterinin çıkarılmasında, mevzuatın irdelenmesi gibi konularda görev yapmaktadır.1954 yılında kurulmuş olan TMMOB Mimarlar Odası ile TMMOB Şehir Plancıları odası koruma konusunda etkin rol alan odalardandır. Bunu dışında ÇEKÜL Vakfı önemli sivil toplum kuruluşlarından biridir. Tarihi Kentler Birliği de bu anlamda çalışmalarını etkin olarak sürdürmektedir. 33 Bu başlık altında sayılanlar yanında, kültür varlıklarının korunması konusunda yoğun çaba gösteren birçok sivil toplum kurulusu bulunmaktadır. Gerçekten çok önemli çalışmalarda bulunan bu kuruluşların tamamını burada belirtmek bu çalışmanın amacını ve konusunu aşmaktadır. 63

78 2.3. Korumanın Türleri Ülkemizde yasal mevzuat çerçevesinde kültür ve tabiat varlıklarının korunmasına ilişkin tek yapı ölçeğinde, alan ölçeğinde koruma işlemleri gerçekleştirilmektedir Tek Yapı Ölçeğinde Koruma Korunması gereken taşınmaz kültür ve tabiat varlıklarının belirlenmesi ve kayıt altına alınması (tescili) ile birlikte bunların korunması gündeme gelmektedir sayılı Kanunun 3 üncü maddesinde Koruma (veya korunma): taşınmaz kültür ve tabiat varlıklarının muhafaza, bakım, onarım, restorasyon ve fonksiyon değiştirme işlemleri. dir. Koruma ve onarımın amacı konusundaki anlayış zaman içinde değişmektedir. Geçmişte onarımla yapıyı ayakta tutmak, yıkılan kısımları yeniden yaparak biçimsel bütünlüğünü korumak, değişen isteklere göre yeni eklerle islerliğini sağlamak amaçlanırken, bugün, koruma konusu yapı bir dönemin mimari düzenini, yapım tekniklerini, sosyal yaşamını açıklayan bir belge olarak değerlendirilmektedir. Koruma ile bir yandan taşınmazın olabildiğince özgün hali ile muhafaza edilerek geleceğe aktarılması, diğer taraftan da bu taşınmazlara güncel ihtiyaçlara cevap verebilen uygun bir işlev verilmesi hedeflenmektedir. Ancak koruma yöntemi, taşınmaz kültür ve tabiat varlıklarının türüne göre değişmektedir. (Koç, 2007:88) Taşınmaz Kültür Varlıklarının Gruplandırılması, Bakım ve Onarımları na ilişkin tarih ve 660 sayılı KYK Kararı nda yapılar, kendi başlarına bir tarihi ve estetik değer taşımaları ya da kentlerin tarihi kimliğini oluşturan kentsel sitler, sokaklar ve siluetlerin öğeleri olarak iki gruba ayrılmıştır. Toplumun maddi tarihini oluşturan kültür verileri içinde tarihsel, simgesel, anı ve estetik nitelikleriyle korunması zorunlu yapılar, I. Grup yapılar olarak, Kent ve 64

79 çevre kimliğine katkıda bulunan kültür varlığı niteliğindeki yöresel yaşam biçimini yansıtan yapılar ise II. Grup yapılar olarak tanımlanmıştır. Korunacak yapılara müdahaleler, her yapının kendine özgü koşullarına göre saptanmakla birlikte, müdahaleler bakım, onarım ve yeniden yapma (rekonstrüksiyon) olarak sınıflandırılmıştır. Bakım; Sadece yapının yaşamını sürdürmeyi amaçlayan, tasarımda, malzemede, strüktürde, mimari ögelerde değişiklik gerektirmeyen müdahaleleri ifade etmekte olup, Onarım yapının yaşamını sürdürmeyi amaçlayan, tasarımda, malzemede, strüktürde ve mimari öğelerde değişiklik gerektiren müdahaleleri ifade etmektedir. Onarım iki şekilde yapılmaktadır. Basit onarım, kurul kararı doğrultusunda Belediye ve/veya KBK, yoksa ilgili Müze müdürlüğü denetiminde gerçekleştirilen yapıların, ahşap, madeni, pişmiş toprak, taş vb. çürüyen yada bozularak eksilen mimari öğelerinin, özgün biçimlerine uygun olarak aynı malzeme ile değiştirilmesi, bozulan iç ve dış sıvaların, kaplamaların, renk ve malzeme uyumu sağlanarak, özgün biçimlerine uygun olarak yenilenmesi kapsamında yapılan müdahalelerken, Esaslı onarım (Restorasyon) ise yapının rölöveye dayanan restitüsyon ve / veya restorasyon projeleri ile diğer ilgili belgelerin içerikleri ve ölçekleri koruma kurulunca belirlenen müdahalelerdir. Bu müdahaleler Sağlamlaştırma (Konsolidasyon), Temizleme (Liberasyon), Bütünleme (Reintegrasyon), Yenileme (Renovasyon), Yeniden Yapma (Rekonstrüksiyon), Taşıma (Moving) şeklinde olabilmektedir. İlke kararı ekinde yer alan "Rölöve - Restitüsyon - Restorasyon - Proje Hazırlama Esasları" doğrultusunda müdahale biçimlerine ilişkin projeler hazırlanmaktadır. Yeniden Yapma (Rekonstrüksiyon) ise; korunması gerekli taşınmaz kültür varlığı olarak tescil edilen ve tescil edilmesine ilişkin gerekli özellikleri taşımasına 65

80 rağmen elde olmayan sebeplerle tescili yapılmamış ve / veya herhangi bir nedenle yitirilmiş olan yapının yeniden yapılmasıdır. Bu işlem; yapı kalıntısı, rölöve, fotoğraf, her türlü özgün yazılı - sözlü, görsel arşiv belgesi vs. den de yararlanılarak kendi parsellerinde daha önce bulunduğu yapı oturum alanında, eski cephe özelliğinde, aynı kitle ve gabaride, özgün plan şeması, malzeme ve yapım tekniği kullanılarak, kapsamlı restitüsyon etüdüne dayanmalı ve bu doğrultuda hazırlanacak rekonstrüksiyon projesi KBK ya iletilmelidir. Mekan ve silüet de projede gösterilmelidir. Yapılara müdahale şekline göre hazırlanması gereken diğer projeler ise rölöve, restorasyon ve restitüsyon projeleridir. Rölöve; bir yapının bütün boyutlarını ölçerek plan, kesit ve görünüşünü yeniden çıkarmaktır. Genellikle 1/20, 1/50 gibi detaylarda hazırlanan projeler, eski eserin bulunduğu yerde ölçümler yapmak suretiyle hazırlanır.(sancakdar,2012:57) Restorasyon, yenileme demektir. Tarihi ve kültürel taşınmaz varlıkların onarımı, özgün işlevi ve yeni kullanımı için getirilen müdahale biçimlerinin rapor ve projesidir sayılı Kanun kapsamındaki kültür varlıklarının rölöve, restorasyon ve restitüsyon projeleri, sokak sağlıklaştırma, çevre düzenleme projeleri ve bunların uygulamaları ile değerlendirme, muhafaza, nakil işleri ve kazı çalışmalarına ilişkin mal ve hizmet alımları konusu 4734 sayılı Kamu İhale Kanunu nda düzenlenmiştir.(md.3/i) Restitüsyon ise yeniden tasarlama olup, tarihi ve kültürel taşınmaz varlıkların ve yakın çevresinin analizi, benzer yapılarla karşılaştırılması, özgün veya belli bir döneme ilişkin belgeleri ve çizimleri içeren ön projedir. Rastitüsyon etüdü kapsamlı yapılmalıdır.(sancakdar, 2012:58) Anılan ilke kararına göre Koruma Kurullarınca onaylanan her ölçek ve nitelikteki plan ve projelerin uygulamada uzmanlarınca denetlenmesi gerektiğine, bu anlamda, imar ve koruma mevzuatında, belediyelere ve valiliklere verilen denetim 66

81 yükümlülüğünün yanı sıra, uygulamanın müellif mimar tarafından denetiminin de yasal ve mesleki bir sorumluluk olduğu belirtilmiştir Kültür Varlıklarının Bulunduğu Alanların (Sit) Korunması Daha öncede ifade edildiği gibi koruma çok dinamik bir olgu olup, değişen ve gelişen ihtiyaçlara, zamanın getirdiği gerekliliklere göre değişim göstermektedir. Koruma ve onarım amacı da geçmişten günümüze kadar sürekli değişim göstermiştir. Geçmişte onarımla yapıyı ayakta tutmak, yıkılan kısımları yeniden yaparak biçimsel bütünlüğünü korumak, değişen isteklere göre yeni eklerle islerliğini devam ettirmek amaçlanırken, bugün, koruma konusu yapı bir dönemin mimari düzenini, yapım tekniklerini, sosyal yaşamını açıklayan bir belge olarak değerlendirilmektedir. (Ahunbay, 1996: 8) Koruma ile taşınmazın olabildiğince özgün nitelikleri muhafaza edilerek geleceğe aktarılması, diğer taraftan da bu taşınmazlara güncel ihtiyaçlara cevap verebilen yeni işlev verilmesi hedeflenmektedir. Ancak koruma yöntemi, taşınmaz kültür ve tabiat varlıklarının türüne göre değişmektedir. Tek yapı ölçeğindeki bir taşınmazın kendisi veya en çok yakın çevresi koruma altına alınırken, yoğun taşınmaz kültür ve tabiat varlığı bulunduran ve sit olarak adlandırılan alanların tamamının belli bir plan dâhilinde korunması gerekmektedir.(koç,2007:89) Koruma Amaçlı İmar Planları Sit alanı olarak belirlenen yerlerde, koruma amaçlı özel imar planlarının hazırlanması öngörülmektedir. Koruma amaçlı imar planlarını sit içeren yerleşme alanlarında düzenlenen koruma ve geliştirme amaçlı plan şeklinde tanımlamak mümkündür. (Ünal,vd.,1998:70) Bütün planlama çalışmalarında olduğu gibi, korunacak alanların planlanması plan hazırlama kararından uygulamaya kadar uzanan geniş kapsamlı bir planlama 67

82 sürecini içerir. Koruma amaçlı imar planı detaylı analizlere dayanan ve detaylı kararlar üreten uygulama imar planı olarak da tanımlanabilir (Zeren, 1990). Ülkemizdeki bütüncül anlamdaki koruma çalışmaları 1710 sayılı kanun ile gelen sit kavramı ile gelişim sürecine başlamış, 2863 sayılı Kanun ile gelen koruma amaçlı imar planı ile büyük bir adım atılmıştır. Günümüzde kentsel koruma bağlamında temel yasa 1982 Anayasası'nın 63. Maddesinde yer alan Devlet tarih, kültür ve tabiat varlıklarının ve değerlerinin korunmasını sağlar, bu amaçla destekleyici ve teşvik edici tedbirleri alır, bu varlık ve değerlerden özel mülkiyet konusu olanlara getirilecek sınırlamalar ve bu nedenle hak sahibine yapılacak yardımlar ve tanınacak muafiyetler kanunla düzenlenir. şeklindeki hükmü gereği oluşturulan ve tarih ve sayılı Resmi Gazete de yayımlanarak yürürlüğe giren 2863 sayılı Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Kanunu dur.2863 sayılı Kanun 3386 ve 5226 sayılı kanunlar ve 648 sayılı KHK ile değişikler yapılarak bugünkü son halini almıştır. Koruma 2863 sayılı Kanun kapsamında çıkarılan yönetmelik, yönerge, yüksek kurul ilke kararları ve teknik şartnameler ile koruma konusunda iş ve işlemler yürütülmektedir. Koruma amaçlı imar planına ilk tanım 5226 sayılı kanun ile getirilmiştir. Buna göre 5226 sayılı Kanun ile değişik 2863 sayılı Kanunun 3 üncü maddesinin 8 inci fıkrasında, Koruma amaçlı imar plânı; Bu Kanun uyarınca belirlenen sit alanlarında, alanın etkileşim-geçiş sahasını da göz önünde bulundurarak, kültür ve tabiat varlıklarının sürdürülebilirlik ilkesi doğrultusunda korunması amacıyla arkeolojik, tarihi, doğal, mimarî, demografik, kültürel, sosyo-ekonomik, mülkiyet ve yapılaşma verilerini içeren alan araştırmasına dayalı olarak; hali hazır haritalar üzerine, koruma alanı içinde yaşayan hane halkları ve faaliyet gösteren iş yerlerinin sosyal ve ekonomik yapılarını iyileştiren, istihdam ve katma değer yaratan stratejileri, koruma esasları ve kullanma şartları ile yapılaşma sınırlamalarını, sağlıklaştırma, yenileme alan ve projelerini, uygulama etap ve programlarını, açık alan sistemini, yaya dolaşımı ve taşıt ulaşımını, alt yapı tesislerinin tasarım esasları, 68

83 yoğunluklar ve parsel tasarımlarını, yerel sahiplilik, uygulamanın finansmanı ilkeleri uyarınca katılımcı alan yönetimi modellerini de içerecek şekilde hazırlanan, hedefler, araçlar, stratejiler ile plânlama kararları, tutumları, plân notları ve açıklama raporu ile bir bütün olan nazım ve uygulama imar plânlarının gerektirdiği ölçekteki plânlar olarak tanımlanmıştır. İlk aşamada oldukça karışık görünen ve pek çok tanım ve kavramı içinde barındıran koruma amaçlı imar planı tanımı ayrıştırıldığında, planda yer alması gereken esaslar şu şekilde sıralanabilir: 1. İlk plan hazırlama aşamada arkeolojik, tarihi, doğal, mimarî, demografik, kültürel, sosyo-ekonomik, mülkiyet ve yapılaşma verilerini içeren alan araştırması yapılacak 2. Plan halihazır haritalar üzerine işlenecek 3. Planın içeriğinde: a. Koruma alanı içinde yaşayan hane halkları ve faaliyet gösteren iş yerlerinin sosyal ve ekonomik yapılarını iyileştiren, istihdam ve katma değer yaratan stratejiler, b. Koruma esasları ve kullanma şartları ile yapılaşma sınırlamaları, c. Sağlıklaştırma, yenileme alan ve projeleri, d. Uygulama etap ve programları, e. Açık alan sistemi, f. Yaya dolaşımı ve taşıt ulaşımı, g. Alt yapı tesislerinin tasarım esasları, h. Yoğunluklar ve parsel tasarımları, i. Yerel sahiplilik, uygulamanın finansmanı ilkeleri uyarınca katılımcı alan yönetimi modelleri yer almalı, 4. Hedefler, araçlar, stratejiler ile plânlama kararları, tutumları, plân notları ve açıklama raporu ile bir bütün oluşturmalı, 5. Nazım ve uygulama imar plânlarının gerektirdiği ölçekte hazırlanmalıdır. 69

84 Bu tanım içerisinde geçen etkileşim- geçiş sahası 34 ise ilk kez 648 sayılı KHK ile tanımlanmış, 2863 sayılı yasada yerini almıştır. Buna göre etkileşim geçiş sahası; korunması gerekli kültür varlıklarını ve sit alanlarını doğrudan etkileyen, sit bölgeleriyle bütünlük gösteren, daha önceden sit sınırları içindeyken sit sınırları dışına çıkarılmış veya sit sınırları dışında tutulmuş korunacak sokak, meydan, yapı grupları ve benzerlerinin yer aldığı, sit bölgeleri arasında kalmış, sitleri doğrudan etkileyen veya koruma amaçlı imar planlarının hazırlanma aşamasında göz önünde bulundurulması gereken alanlardır sayılı Kanunda belirtilen nazım ve uygulama imar planlarının gerektirdiği ölçekteki koruma amaçlı imar planları Kültür ve Turizm Bakanlığınca çıkarılan Koruma Amaçlı İmar Planı Teknik Şartnamesinde tanımlanmıştır. Buna göre; Koruma Amaçlı Nazım İmar Planı; İdarenin belirleyeceği ölçekte 1/10.000, 1/5.000 veya 1/2.000 ölçekli halihazır haritalar üzerine çizili, planlama alanının konumuna, çevresiyle ilişkileri ve bağıntılarına, sınırlar, genel gelişme ve koruma, bölgeleme, yoğunluk (yapı ve nüfus), alan kullanımı, yapılaşma, mülkiyet, altyapı ve benzeri hususlara ilişkin genel ilke, yaklaşım, standart, esas ve kararları nitelik ve nicelik olarak gösteren ve koruma amaçlı uygulama imar planının hazırlanmasına esas olmak üzere düzenlenen, ayrıntılı bir raporla açıklanan ve raporuyla bütün oluşturan çizili çalışmaları içerir ve en az iki alternatif yaklaşım içerir.( Md: 6.3) Koruma Amaçlı Uygulama İmar Planı; 1/1.000 ölçekli veya gerekli görülmesi durumunda daha büyük ölçekli, varsa kadastral durum işlenmiş halihazır haritalar üzerine çizili, planlama alanındaki sınırlar, gelişme ve koruma, bölgeleme, yoğunluk (yapı ve nüfus), alan kullanımı, yapılaşma, mülkiyet, altyapı, tasarım ve benzeri hususlara ilişkin uygulamaya yönelik esas ve kararları içeren, ayrıntılı bir raporla açıklanan ve raporuyla bütün oluşturan, çeşitli ölçeklerde kesit, görünüş, perspektif, profil, detay, vb. ile desteklenen çizili çalışmaları içerir. ( Md: 6.4) şeklinde ifade edilmiştir sayılı kanunda daha önce etkileme geçiş alanı olarak yer alıyordu, bu tanım Yüksek Kurulun tarih ve 420 sayılı ilke kararında ifade edilen etkileme geçiş alanı kriterlerinin derlenmesi ile oluşturulmuştur.( Bkz. 70

85 2012 tarihli Korunması Gerekli Taşınmaz Kültür Varlıklarının ve Sitlerin Tespit ve Tescili Hakkında Yönetmelik te etkileşim geçiş sahasının değerlendirme ölçütü ise tanımda belirtilen özelliklere sahip olması olarak yer almış, ayrı bir kıstas getirilmemiştir. Halen yürürlükte olan Yüksek Kurulun tarih ve 420 sayılı ilke kararı gereği Bu alanların, Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Genel Müdürlüğü veya ilgili koruma kurullarının önerisi ile ilgili koruma kurullarınca belirlenmesi esas olup, planlama sırasında değiştirilmesi gerekli görülürse yine ilgili koruma kurulu görüş ve kararının alınması gerekmektedir Yetki ve Yöntem 5226 sayılı Yasa yla değişik 2863 sayılı Kanun un 17. maddesi doğrultusunda hazırlanan ve tarih ve tarihli Resmi Gazete de yayımlanarak yürürlüğe giren Koruma Amaçlı İmar Planları ve Çevre Düzenleme Projelerinin Hazırlanması, Gösterimi, Uygulaması, Denetimi, Müelliflerine İlişkin Usul ve Esaslara Ait Yönetmelik in 5 inci maddesine göre koruma amaçlı imar planları idareler tarafından; a) Bu Yönetmeliğin 19 uncu maddesinde belirlenen koruma amaçlı imar planı yapımı ekibi bulunması koşuluyla doğrudan hazırlanabilir; b) İhale mevzuatında belirtilen usul ve esaslara göre ihale suretiyle yaptırılabilir; c) İller Bankası Genel Müdürlüğüne yetki verilerek hazırlatılabilir. Belediyeler koruma amaçlı imar planlama çalışmalarının program ve bütçesini hazırlayarak İller Bankası Genel Müdürlüğünün yıllık bütçesi oluşturulmadan önce İller Bankası Genel Müdürlüğüne müracaat eder ve bu nedenle İller Bankası Genel Müdürlüğü bütçesine, belediyelere aktarılmak üzere yeteri kadar ödenek konur. İl özel idareleri ise bütçelerinde koruma amaçlı imar planlarının yapımı için ödenek ayırırılar( 2863 sayılı Kanun, madde 17/a-9) 71

86 Ayrıca, Kanunun 10 uncu ve 12 nci maddeleri ile 16/4/2003 tarihli ve 4848 sayılı Kültür ve Turizm Bakanlığı Teşkilat ve Görevleri Hakkında Kanunun 9 uncu maddesi gereğince ilgili idarelerden yetki alarak Bakanlıkça da koruma amaçlı imar planları yaptırılabilir.( 2863 sayılı Kanun, madde:5) Bunlara ek olarak 648 sayılı KHK ile ; Her tür ve ölçekteki fiziki planlara ve bunların uygulanmasına yönelik temel ilke, strateji ve standartları belirlemek ve bunların uygulanmasını sağlamak, Ayrıca, Tabiat varlıkları, doğal, tarihi, arkeolojik ve kentsel sitler ile koruma statüsü bulunan diğer alanların çakıştığı yerlerde koruma ve kullanma esaslarını ilgili bakanlıkların görüşünü alarak belirlemek ve bu alanların kısmen veya tamamen hangi idarelerce yönetileceğine karar vermek, her tür ve ölçekteki çevre düzeni, nazım ve uygulama imar planlarını yapmak, yaptırmak ve onaylamak görevi Çevre ve Şehircilik Bakanlığı na verilmiştir. Bu yetki karmaşasının ivedilikle çözüme kavuşturulması gerekmektedir. Fransa da tarihi ve kültürel mirasın korunmasına yönelik güçlü bir kamu yönetim sistemi olduğu söylenebilir. Bunda tek bir yasanın oluşunun da önemi büyüktür. Bu anlamda bakıldığında ülkemizdeki koruma ve koruma planlamasındaki yasal mevzuat ve örgütlenme incelendiğinde koruma ve planlama alanında yetki sahibi kurum ve kuruluşların sayısının arttığı gözlenmekte, bunun sonu olarak da yetki kargaşası baş göstermektedir. Dolayısıyla hem sağlıklı planlar oluşturulamamakta, hem de kültürel, tarihi ve doğal değerlerin gelecek nesillere sağlıklı bir şekilde aktarılması olanaksızlaşmaktadır. Ayrıca, Fransa da ise koruma alanlarında Belediyelerin tek başına plan yapma yetkisi olmayıp, koruma ve planlama süreci Kültür Bakanlığını sorumluluğunda, Çevre Bakanlığı ve Altyapı-Konut, Ulaşım ve Turizm Bakanlığınca koordineli bir şekilde yapılmaktadır. 72

87 Plan Müellifi ve Planlama Ekibi Koruma Amaçlı İmar Planları ve Çevre Düzenleme Projelerinin Hazırlanması, Gösterimi, Uygulaması, Denetimi, Müelliflerine İlişkin Usul ve Esaslara Ait Yönetmelik in 7 nci maddesi uyarınca, Koruma amaçlı imar planlarının müellifi, şehir plancısı veya şehir ve bölge plancısı veya kent plancısıdır. Planlama ekibinde alanın konumu, sit statüsü ve özellikleri göz önünde bulundurularak mimar, restorasyon konusunda yüksek lisans yapmış mimar, sanat tarihçisi, arkeolog, sosyolog, mühendis, peyzaj mimarı gibi meslek gruplarından yeterli sayıda uzman görev alır. Bunlara ek olarak planlama ekibinde arkeolojik sit alanları için arkeolog, tarihisi sit alanları için tarihçi bulunması gerekirken, doğal sit alanları için alanın doğal karakterine bağlı olarak orman mühendisi, ziraat mühendisi, çevre mühendisi, hidrolog, biyolog, zoolog gibi meslek gruplarından uzmanların bulunması gerekmektedir Koruma Amaçlı İmar Planlarının Amaç ve Hedef ve Yaklaşımları Koruma Amaçlı İmar Planlarının yapım sürecinde genel ilkeleri (kavram, içerik, yöntem, dil) belirlemek ve var olan çeşitli planlama süreçleriyle koruma planlaması sürecini bütünleştirmek amacıyla hazırlanan Koruma Amaçlı İmar Planı Teknik Şartnamesinde planın; Plan belgesinin hazırlanmasıyla sonuçlanan bir eylem olmaktan öte belirli bir zaman diliminde bir süreç tasarımını, etaplama ve eylemler zincirini içeren izlenceler bütünü olduğu belirtilerek, çalışma kapsamında bu belgede yer verilen Koruma Amaçlı İmar Planlarının amaç ve hedef ve yaklaşımları şu şekilde özetlenebilir: Genel olarak; Ülkedeki üst düzey plan kararları ve politikaları ile birlikte değerlendirilir ve bu planların koruma ilkelerine aykırı olan yönlerinin 73

88 revize edilerek korumanın ülkedeki diğer planlama süreçleriyle bütünleşmesini sağlar. Çevre ve yörenin doğal, kültürel, ekonomik ve estetik değerlerini koruyan, bu değerlere katkı sağlayan ve geliştiren, çevresel kaliteyi yükselten, sürdürülebilirlik ilkesine dayalı bir planlama anlayışını içerir. Gerek sit alanı içinde, gerekse sit alanları ile diğer bölgeler arasında dengeli ve koruma ilkeleriyle uyumlu bir bütünleşme sağlarken sit alanlarının belde yaşamına en geniş ölçüde katılmasını sağlar. Planlama teknikleri bağlamında; Mekan tasarım sürecinde, alan bütününden başlayarak kademeli olarak parsel ölçeğine inen kararları içerir. Planlama sürecini tanımlayan ve açıklayan uygun teknik, ölçek, yöntem, yaklaşımları kullanır. Yasal, yönetsel, ekonomik ve teknik yönlerden uygun, gerçekçi, yol gösterici programları kapsar. Ulaşıma yönelik olarak; Planlama alanının mevcut ulaşım sisteminin en etkili ve verimli işlemesine yönelik düzenlemeleri içerirken, yeni sistem önerisinde düşük maliyetli ve yüksek verimli yatırımları göz önüne alır. Çevresel kaliteyi sağlamaya yönelik olarak; Planlama alanında bulunan korunması gerekli doğal, arkeolojik, tarihsel, anıtsal, sivil mimari ve kentsel değerlerin, planlamanın değişmeyen verileri olarak ele alınmasını ve bu değerlerin öneminin vurgulanmasını, kültürel, tarihi ve simgesel kimliklerinin ortaya çıkarılmasını sağlayarak alanın prestij alanı haline gelmesini hedefler. Tarihsel, kentsel, yöresel, geleneksel önemi olan veya çevreye uyumlu ekonomik değeri olan yapıları ve alanları koruyarak, 74

89 onararak, düzelterek, uygun işlevler vererek çevre kalitesinin yükseltilmesini sağlar. Sağlık ve konfor koşullarını iyileştirme özelinde; Çağdaş yaşamın gerektirdiği nitelikte mekansal düzenleme ve teknik donanım öngörerek mekan ve çevre sağlığının gelişmesine, konfor standartlarının sağlanmasına katkıda bulunur Planlama Süreci 2863 sayılı Kanunun 17. Maddesinde yer alan Bir alanın koruma bölge kurulunca sit olarak ilanı, bu alanda her ölçekteki plân uygulamasını durdur hükmü ile planlama süreci başlamaktadır. Sit ilan edilen alanlarda koruma amaçlı imar planı yapılması belirli bir süreç gerektirmektedir. Bu süreç içerisinde, sit alanlarının zarar görmemesi ve mevcut durumlarının korunması amacıyla koruma amaçlı imar plânı yapılıncaya kadar, koruma bölge kurulu tarafından üç ay içinde geçis dönemi koruma esasları ve kullanma şartları belirlenir. İlgili idare 3 yıl içerisinde plan hazırlayarak koruma bölge kuruluna sunması gerekmektedir. Ancak zorunlu nedenlerle yapılmadığı takdirde, gerekçesi de belirtilmek koşuluyla KHK tarafından uzatılabilmektedir. Bölge koruma kurulları tarafından koruma amaçları yönünden uygun görülen koruma amaçlı imar planları, onaylanmak üzere idarelere gönderilmekte olup, söz konusu idarelerce koruma amaçlı imar planları en geç iki ay içinde görüşülerek karara bağlanma zorunluluğu bulunmaktadır. Eğer bölge kurulunca plana ilave edilen veya değiştirilen hususlar olursa, plan yapmakla yükümlü olan idare, bu konularla ilgili plan yapım sürecinde alınan görüşler ve ana kararları dikkate alarak varsa değişmesi istenen hususları tekrar koruma kuruluna bildirebilir ve bu bildirim üzerine koruma kurulu yeni bir inceleme ve değerlendirme yaparak nihai görüsünü oluşturur. İnceleme ve değerlendirme sonucunda uygun görülen koruma amaçlı planlar, tekrar onaylanmak üzere idarelere gönderilir. Koruma kurullarınca ikinci kez gönderilen imar planları, ilgili idare tarafından 75

90 onaylanacak olmakla birlikte altmış gün içinde onaylanmayan planlar onaylanmış sayılarak yürürlüğe girecektir. Koruma amaçlı imar planının yürürlüğe girmesiyle geçiş dönemi koruma esasları ve kullanma şartları ayrıca karar almaya gerek kalmadan ortadan kalkar. İlgili aşağıda yer alan şekilde özetlendiği şekilde planlama süreci devam ederek, sonuçlanmaktadır. 76

91 Şekil 2.3.Koruma Amaçlı İmar Planı Onaylama Süreci 77

92 Planlanın Hazırlanması 2863 sayılı Kanun ve göre; koruma amaçlı imar planları hazırlanırken idareler planları KTB nca hazırlanan koruma amaçlı imar planları teknik şartnamesinde belirtilen esaslara uygun olarak hazırlamak zorunda olup, idarelerce planlama alanının özelliğine göre hazırlanan şartnameye ek olarak özel teknik şartname de düzenleyebilmektedirler. Koruma imar planlarının, varsa etkileşim geçiş sahaları da göz önünde bulundurularak, kanun gereğince kesin yapılaşma yasağı uygulanması gereken alanlar belirlenerek ve sit alanının bütününü kapsayacak şekilde içinde bulunduğu yerleşme ile ilişkiler kurularak hazırlanması gerekmektedir. Koruma amaçlı imar planlarında, tescilli kültür varlıkları ile sit alanları içindeki faaliyetlerin ve yapı stokunun deprem, sel baskını, heyelan, yangın, kaya düşmesi ve benzeri afetlere karsı daha dayanıklı ve güvenli hale getirileceğine ilişkin hedefler, stratejiler ve uygulama esasları getirilerek plan uygulama raporu ve plan notlarına işlenir. Ayrıca koruma amaçlı imar planlarında sit alanının bütününü olumsuz etkileyecek, mevcut korunması gerekli değerleri bozacak ya da yok edecek ya da doku özelliklerini olumsuz yönde değiştirecek yeni işlev dönüşümlerine ilişkin plan değişikliği yapılamamakta, planların hazırlanması aşamasında; tarihi çevre, kültürel ve doğal miras, sosyal, kültürel ve ekonomik yapı, teknik altyapı, sosyal donatı, yapı ve sokak dokusu, mülkiyet yapısı, ulaşım, dolaşım sistemi, örgütlenme biçimi ve benzerlerine ilişkin gerekli etütler kent bütünü ile ilişkilendirilerek yapılmaktadır. Planlama çalışması yapılacak sit alanının, ülke, bölge ve kent içindeki yeri, niteliği ve gelecekteki durumunun belirlenmesine ilişkin araştırmalar ve analiz çalışmalarının çok detaylı bir şekilde yapılması çok önemlidir. Planlama grubundan sosyo-ekonomik ve kültürel araştırmaların yanında esasen taşınmaz piyasalarına yönelik çalışmaların da kapsamlı olarak yapılması zorunludur.(koç,2007 :197) 78

93 Analiz Aşaması Bu aşamada Teknik şartnamede belirtildiği şekilde öncelikle Planlama alanının içinde yer aldığı bölgeye/yerleşme sistemine ilişkin( madde 5.1.a);planlama alanına ilişkin ( madde 5.1.a); ve planlama alanında yer alan taşınmazlara ilişkin( madde 5.1.c) araştırmalar yapılıp, sonucunda planlama alanına ilişkin sorun ve olanaklar belirlenerek, nihayetinde bir senteze varılması öngörülmektedir. Planlama alanına ilişkin yapılan araştırma türü ve içeriklerine aşağıdaki tabloda yer verilmiş olup, ülkemizde planlama sürecinde yapılması şekil.. de yer verilen araştırma aşamasına bakıldığında Fransa da koruma planlaması sürecinde yapılan ve ilgili mevzuatta yer verilen analiz-sentez sürecinden daha da kapsamlı bir süreç izlendiğini söylemek yanlış olmayacaktır.(bkz ) tabii ki bu tüme varımda ülkemizde plan hazırlama sürecinde yapılan çalışmaların sağlıklı bir şekilde yürütüldüğü var sayılmaktadır. Tablo 2.6.KAİP Sürecinde Planlama Alanına İlişkin Yapılan Analiz Çalışması PLANLAMA ALANINA İLİŞKİN ARAŞTIRMALAR Araştırma Türü İçerik Araştırma Türü İçerik Yönetimsel Yapı Tarihsel Araştırma Fiziki ve Doğal Veriler Kamu Kurum ve Kuruluşlarının Uygulamaları Yatırım Programları Projeler Mahkeme Kararları vb. Tarihsel Süreç İçerisinde, Kronolojik Olarak Belirlenmiş Dönemsel, Yönetsel, Sosyolojik, Ekonomik vb. Bilgiler, Önemli Olaylar Tarihsel Gelişim (Çeşitli Dönemlerde Mekanın Gelişmesi / Değişmesi, Kent Elemanlarının Oluşumu / Gelişimi/ Yer Seçimi) Jeomorfolojik ve Topografik Yapı Jeolojik Durum Korumaya İlişkin Veriler Mülkiyet Durumu- Kentsel Arazi Değerleri Fiziki Mekan Araştırması Daha önce yapılmış ve onaylanarak kesinleşmiş ve uygulamaya konulmuş değişik kapsam ve ölçekteki imar planlarının, değişikliklerinin ve bunların etkilerinin analizi Yürürlükte olan planların kapasite ve uygulamadaki etkinliklerinin araştırılması, planlı uygulamalar, çok tekrarlanan plan değişiklik konuları, plan dışı kendiliğinden ya da düzensiz gelişmeler ve bunların etkilerinin analizi Bu planlara ilişkin projeksiyonların araştırılması ve günümüz koşullarıyla karşılaştırılması Sahiplilik (Hazine, Kamu, Vakıf, Belediye, Özel vb, Hisseli/Tek Sahipli) Kadastral Yapı Mülkiyete İlişkin Dönüşümler Arsa/Bina Değerleri ve Spekülatif Eğilimler (Tarihsel Süreç İçinde Fiyatlarda ve Mülkiyette Değişim ve Bugünkü durum) ve Rant Analizi Sınırlar (İl, ilçe, belediye, köy, mahalle, sit, milli park vb. sınırlar) 79

94 Tablo 2.6. Devam KAİP Sürecinde Planlama Alanına İlişkin Yapılan Analiz Çalışması Nüfus- Demografik Yapı Ekonomik Yapı Sosyal Yapı İklim Yapısı Ekolojik Yapı (flora/fauna) Toprak Yapısı ve Kabiliyeti Su Kaynakları Su Kaynakları Nüfusun Değişimi (geçmiş yıllardaki nüfus, yıllık değişim oranları, artışeksilme hızı, ortalama yıllık değişimler, önemli sapmalar vb.) Alana Göç Alandan Dışa Göç Nüfusun Yapısı/Yoğunluğu/ Değişimi (doğurganlık oranı ve göçe bağlı olarak nüfus artışının analizi, yaş grupları, okul çağındaki nüfus, çalışan nüfus, çalışabilir nüfus değerleri, yerleşik nüfus, mevsimlik nüfus, aile sayısı, ortalama aile büyüklüğü ve hane halkı vb.) Nüfusun Mekana Dağılımı (Mahalleler ya da planlama analiz üniteleri ölçeğinde nüfusun dağılımı ve değişimi) Çalışanların Ekonomik Faaliyetlere Dağılımı, İstihdam Oranı Gelir Düzeyi, Gelirle İlgili Endeksler, Gelir Dağılımı, İşsizlik ve Marjinal Sektör Sektörel Gelişme Potansiyeli, Üretim Tarzları ve Kapasitesi ile İşgücü Talebi Konularında Sektörel Yapı Analizleri Mevcut Kaynaklar, Yatırımlar, Tahminler Kamunun Alana İlişkin Ekonomik Politikaları, İstihdam İmkanları Yerel Üretim/Hizmet Biçimi Özellikleri Üretim/Hizmet Biçimlerinin, Ekonomik Verilerin Fiziki Mekana Yansıması Ürün/Hizmet Sunuş/Satış Biçimleri Ekonomik Faaliyetler İçin Örgütlenme Yeteneği Sosyal Yaşam ve Özellikleri, Sosyal Gelişim Sosyal Tabakalaşma Mahallere Göre Meslek Gruplarının Dağılımı Okullaşma Oranı ve Ailede Bağımlılık Oranı Alan Kullanıcılarının Yönelim/Eğilim/ Talepleri, Alana İlişkin Düşünceleri Soyut Kültürel Miras Öğeleri (Gelenek, görenek, adetler, vb) Gelişme Eğilimleri- Finansman Analizi, Üst Plan Kararları ve Yasal Çerçeve Mevcut Arazi Kullanımı Konut Yerleşme Alanı Kentsel, Bölgesel Merkez, Merkezi İş Alanı Sanayi Yerleşme Alanları Kentsel Yeşil Alanlar Kentsel Sosyal Donatı (Eğitim, Sağlık, Sosyal, Dini ve Kültürel Donatılar, Kentsel Spor Alanları vb.) Turizm Tarım Orman Askeri Alanlar Mezarlıklar vb. Ulaşım ve Hareketlilik (Mevcut ulaşım sisteminin analizi, ulaşım türleri, hacim, ulaşılabilirlik, kullanım oranı, ulaşım sorunları, vb.) Teknik Altyapının Varlığı, Kapasitesi, Yeterliliği, Belirleyici Özelliği ve Gelişme Potansiyeli (Su, Enerji, Kanalizasyon, Telekomünikasyon, Çöp Toplama, vb.) Çevre Değerleri (Baskın İmgeler, Alan İşaretleri, İzler, Odak Noktaları, Mekan Oluşumları, Röperler, Cepheler, Vistalar, Bakı Noktaları, Simgesel Öğeler, Siluet, Görünüm vb.) ile Bunları Olumlu/Olumsuz Etkileyen Unsurlar. Çevre Kalitesi ve Sorunları (Hava, Su, Toprak Kirliliği, Ses Şiddeti, Gürültü, Koku, Vibrasyon vb.) Doku Özellikleri (Doku Sistemi, Açık- Kapalı Mekan İlişkileri, Ada Tipolojisi, Yapılaşma Oranı, Adaların ve Yapıların Birbiriyle İlişkileri vb.) Açık Alan ve Sokak Özellikleri Kentsel Gelişme Eğilimleri Yatırımcı Sektörlerin Alan Kullanımına İlişkin Yerleşme Talepleri Yatırım ve Etkinlikler Mali Kaynaklar Yasal-Yönetimsel Sınırlamalar ve Belirleyiciler 80

95 Planın İçeriği ve Plan Kararları Planlar 1/5000 veya 1/2000 ölçekte koruma amaçlı nazım imar planı ve 1/1000 ölçekli koruma amaçlı uygulama imar planı şeklinde hazırlanıyor olup, içerik olarak ; Koruma amaçlı nazım imar planı ölçeğinde; Genel çevre ölçeğinde korunacak Doğal, Tarihi ve Görsel Değerler ve bu değerlerin kullanımlarına ilişkin kararlar Yakın-uzak çevre ilişkilerine ilişkin kararlar Değerlerin korunması, potansiyellerinin işletilebilmesi için yerleşme ölçeğinde kararlar (Sınırlar, Yoğunluk, Gelişme Alanları, Bölgeleme- İşlevlendirme-Alan Kullanımı, Yapılaşma (mevcut/yeni), Mülkiyet, Ulaşım, Trafik Düzeni vb.) Jeolojik Etütlere ve Afet Risklerine Göre Yerleşme/ Yapılaşma Kararları Altyapı kararları, Koruma amaçlı imar planı ölçeğinde ise; Alan ve sokak bazında; o Yapılaşma düzeni (yapılaşma oranı, ayrık, bitişik, blok, vb. düzen, kat düzenlemeleri, yükseklik, cephe düzenlemeleri, vb) o Yol hizaları, bina hizaları, yaklaşma sınırları, vb. o Peyzaj düzenlemeleri, eski/yeni sokak mobilyaları, vb. o Doku, ada, sokak ölçeğinde korunacak kültürel ve doğal değerlere ilişkin kararlar o Yaya ve taşıt ulaşımına ilişkin kararlar, Tek yapı bazında; o Korunacak Yapılar (Anıtsal Yapılar, Sivil Mimarlık Örnekleri, çevreye uyumlu yapılar) 81

96 - Korunması Gerekli Kültür/Tabiat Varlığı ile Parseline İlişkin - Koruma, Müdahale Biçimleri ve Öncelikleri (cephe, plan, malzeme, vb. - Kullanım/İşlevsel Kararlar o Parsellerde yer alacak yeni yapı ve düzenlemelere ilişki kararlar (Yapı konumlandırılması, yapı koşulları, vb.) o Mevcut kültür varlığı niteliğinde olmayan yapılara ilişkin koruma önerileri, müdahale biçimleri ve kullanıma yönelik kararlar o Yeni yapılaşmaya ilişkin kararlar - Yapının Konumlandırılmasına, - Yapılanma Koşullarına - Yapı Çevresinin Düzenlenmesine İlişkin Kararlar o Ekler /Servis yapılarına ilişkin kararlar (Korunacak, düzenlenecek, yeni yapılacak kütle ekleri ve niteliği) o Avlulara ilişkin kararlar (Boyut, eleman ve kullanıma ilişkin kararlar) içermektedir. Plan içerik ve kararları incelendiğinde alan ölçeğinden, tek yapı ölçeğine kadarki müdahalelerin hepsinin gösterilmesi önerilmektedir. Bu anlamda öneri dememizin en temel nedeni ise, teknik şartnamenin ülkemizin zengin ve çeşitli kültürel mirasa sahip olduğu, dolayısı ile bütün sit alanlarına tek bir plan üretim şablonu uygulanmasının mümkün olmayacağından, sit alanının kendine özgü nitelik ve özelliklerine göre, belgede yer alan çalışmaların değiştirilebilir ve ilaveler yapılabilir olmasıdır. Halbuki Fransa örneğine bakıldığında da cephe müdahalelerine kadar inen bir planlama kararları bütünü olduğu, ancak ölçeğinin 1/500 olduğu anlaşılmaktadır. Bu anlamda ülkemizdeki ölçeğin yetersiz olduğunu söylemek yanlış olmayacaktır. Buna ek olarak ülkemizdeki teknik şartnamenin gerçekten iyi bir çalışma olduğu, tabii ki geliştirilebilir olduğu gerçeği yadsınmadan, asgari özellikler bazında zorunlu kılınması gerekliliği üzerinde düşünülmelidir. 82

97 Ayrıca Fransa örneğinde dikkat çeken diğer bir husus planın özellikle kanunda yer alan 21 adet lejant maddesi ile gösterimin tek tipleştirilmesine çalışılmış olmasıdır..(bkz ) ülkemizde koruma amaçlı imar planları için Fransa da olduğu gibi bir gösterim dili şablonu oluşturulmağı, yalnızca Koruma Amaçlı İmar Planları ve Çevre Düzenleme Projelerinin Hazırlanması, Gösterimi, Uygulaması, Denetimi, Müelliflerine İlişkin Usul ve Esaslara Ait Yönetmelik in 10 uncu maddesinde Koruma amaçlı imar planlarının hazırlanmasında uygulanacak gösterimlerde Bayındırlık ve İskan Bakanlığı'nın 35 Plan Yapımına Ait Esaslara Dair Yönetmelik de belirtilen gösterimlere uyulacağı, Ancak koruma amaçlı imar planlarının özelliği, verilecek kararların detaylı olması ve her alanın farklı nitelik taşıması nedeniyle, plana özgü gösterim kullanılabileceğinin belirtildiği anlaşılmıştır. Bu anlamda koruma planlamasında kullanılmak üzere ortak bir lejant dilinin oluşturulması, bunun gerek 2863 sayılı kanun gerekse planlamayı yönlendiren başlıca kanun olan 3194 sayılı İmar Kanununda veya kanunlar kapsamında çıkarılan yönetmeliklerde mutlaka yer verilmesi gerekmekte, yapılacak planlarda bu dilin kullanılması gerekliliği vurgulanarak, yapılan plan çalışmalarında geliştirilmesine ihtiyaç duyulan bir lejant maddesi olduğunda, plancılar odası bünyesinde tartışılarak, genel geçerli gösterim şekli belirlenip genel geçerli gösterim dili şablonuna eklenmesi sağlanmalıdır Planın Onaylanması Hazır olan koruma imar planlarını incelenmek ve değerlendirilerek ve sonuçlandırılmak üzere KBK na sunulur. Bölge kurulları; kendilerine gönderilen planları, ilgili mevzuat ve koruma yüksek kurulun ilke kararları çerçevesinde değerlendirir. Değerlendirme sonucunda bölge kurulları planı uygun görebilir veya planda değişiklikler veya eklemeler yapılmasını isteyebilir. Planlama sürecinde 35 Şimdiki Çevre ve Şehircilik Bakanlığı 83

98 Belediyeler onay makamı olmakla birlikte, Koruma Bölge Kurullarından alınması gereken olumlu görüş kararı da en üst derece yaptırıma sahiptir. Bu süreç Fransa anlamında incelendiğinde ülkemizden farklı olarak, planın yerel komisyon ( sivil toplum kuruluşları, belediye temsilcileri ve müellif plancı ve devletin görevlendirdiği uzmanlardan oluşan bir komisyon) tarafından incelendikten sonra bir üst komisyon olan Ulusal komisyon a gönderildiği ve son aşamada planın Devlet Konseyi tarafından onaylanarak resmi gazetede yayımlanması ile yürürlüğe girmesidir. Böyle bir sisteme ülkemizde de yer verilebileceği, sadece arasında geçen ve arada sivil toplum kuruluşları ile halkın dahil edilmesi amacıyla yapılan toplantılar dışında KBK- Belediye meclisi- Müellif plancı üçgeninde devam eden sürecin daha da etkin hale getirilmesi sağlanabilecektir. Böyle bir sistemin ülkemiz sistemine entegre edilmesi yalnızca yasal bir süreç olmadığından, ayrıca bir örgütlenme modeline de ihtiyaç duyduğundan bunun üzerinde çalışılması gerektiğini vurgulamak gerekir Planın Uygulanması Planın uygulanması Belediye veya Valilikçe yapılmakta olup, sit alanında tescilli taşınmaz kültür varlığı ve koruma alanında kalan taşınmazlarda yapılacak her türlü inşai ve fiziki uygulama öncesi KBK onayı alınması gerekmektedir Finansman Belediyelere aktarılmak üzere İller Bankası Genel Müdürlüğü bütçesine konan yeteri kadar ödenek ve İl özel idareleri tarafından koruma amaçlı imar planlarının yapımı için bütçelerinde ayrılan ödenek ( 2863 sayılı Kanun, madde 17/a- 9) Koruma amaçlı imar planları yapımında kullanılan finansal desteklerdir. 84

99 Ayrıca kültür varlıklarının korunmasına ilişkin emlak vergisinin %10 u oranında alınan katkı payının belediyelerce taşınmaz kültür varlıklarının onarımında kullanılması, düşük faizli TOKİ kredileri, hak aktarımı, taşınmaz kültür varlıkları ile ilgili harcama, bağış ve yardımın gelir vergisi ve kurumlar vergisi hesabında indirilebilmesi, 5225 sayılı Kültür Yatırımları ve Girişimlerin Teşvik Kanunu nda yer alan indirim ve destekler ve KDV istisnası, önemli teşvik uygulamalarıdır. Avrupa Ülkelerinde genellikle bakım maliyetlerinin belli bir oranının karşılanması seklinde uygulanan Türkiye de, karşılıksız yardım veya düşük faizli kredi uygulamasında ayrılan kaynak miktarının yetersiz olduğunu ve artırılması gerektiğini de belirtmek gerekmektedir. (Koç, 2007:255) Alt Bölge Projeleri Sit alanlarında, koruma amaçlı imar planına bağlı kalmak koşuluyla daha alt ölçekte projeler de yapılmaktadır. Bunlar Çevre düzenleme projesi, kentsel tasarım projesi ve sokak sağlıklaştırma projeleri olup, ayrıca Belediyelerce mevzuatta tanımlanmamış, çalışmada diğer projeler olarak sınıflandırmağımız projelerdir. Sit alanlarında uygulanan bu projeler ( diğer projeler hariç) 2863 sayılı yasa ve yasa kapsamında çıkarılan yönetmelik, ilke kararı ve teknik şartnameler doğrultusunda yapılmaktadır Çevre Düzenleme Projesi 2863 sayılı Kanunda(Md.3/9) "Çevre düzenleme projesi": Ören yerlerinin arkeolojik potansiyelini koruyacak şekilde, denetimli olarak ziyarete açmak, tanıtımını sağlamak, mevcut kullanım ve dolaşımdan kaynaklanan sorunlarını çözmek, alanın ihtiyaçlarını çağdaş, teknolojik gelişmelerin gerektirdiği donatılarla gidermek amacıyla her ören yerinin kendi özellikleri göz önüne alınarak hazırlanacak 1/500, 1/200 ve 1/100 ölçekli düzenleme projeleridir. 85

100 şeklinde tanımlanmıştır. Koruma Amaçlı İmar Planları ve Çevre Düzenleme Projelerinin Hazırlanması, Gösterimi, Uygulaması, Denetimi, Müelliflerine İlişkin Usul ve Esaslara Ait Yönetmelik in 14 üncü maddesi gereği Sit alanlarında yer alan ören yerlerinin çevre düzenleme projesinin yapılması için sit alanına ilişkin koruma amaçlı imar planının bulunması esastır. Ancak ören yerinde bulunan arkeolojik değerlerin korunması ve değerlendirilmesine ilişkin olarak ivedi önlemlerin alınmasının zorunlu olduğu hallerde koruma amaçlı imar planı olmadan da çevre düzenleme projesi hazırlanabilmektedir. Bu maddeden gelen hüküm ile çevre düzenleme projeleri KAİP dan bağımsız olarak yapılmasının yolu açılmıştır. Ören yerlerinde çevre düzenleme projesi yapımı ve değişiklikleri, ilgili koruma bölge kurulunun uygun görüsü doğrultusunda Bakanlıkça yapılır, yaptırılır ve onaylanır. Koruma amaçlı imar plânları ve çevre düzenleme projelerinde yapılacak değişiklikler de aynı usullere tabi olacaktır. Çevre düzenleme projelerinin hazırlanma ve onaylama süreçleri de aynı koruma amaçlı imar planı planlama sürecindeki gibidir.(bkz ) Kentsel Tasarım Projesi Türkiye'deki kent planlama eylemini biçimlendiren ve yasal çerçeveyi oluşturan 3194 sayılı İmar Kanunu ve ilgili yönetmelikler ile koruma Planlamasını yönlendiren 2863 sayılı Kanunda bir kentsel tasarımın tanımı bulunmamaktadır. Yalnızca Koruma planlamasında bir uygulama aracı olarak gerçekleştirilmesi önerilen kentsel tasarım projeleri, Kültür ve Turizm Bakanlığı tarafından hazırlanan Kentsel Tasarım Projesi Genel Teknik Şartnamesinde şu şekilde aktarılmaktadır: Kentsel Tasarım Projesi; (koruma amaçlı veya diğer) Uygulama imar planları doğrultusunda, alanın kimliğini vurgulayıcı, alanın doğal, kültürel, tarihi ve sosyal özellikleri ile kullanıcılar açısından önem taşıyan kesimleri için özel ayrıntıları içerecek biçimde hazırlanan plan ve projeler ile üst düzeyde kimlik-imaj çalışması, orta 86

101 düzeyde yapı ve çevresinin bütüncül bir anlayışla tasarlanmasını amaçlayan yapı-açık alan düzenleme çalışmaları, alt düzeyde ise yapılar arası boşlukların tasarımını içeren, olabilirlik, yaşanabilirlik, sürdürülebilirlik, maliyet gibi konularda çözüm öneren plan ve projelerdir. (Kentsel Tasarım Projesi Genel Teknik Şartnamesi 36 ) Kentsel Tasarım Projelerinin hazırlanmasına ilişkin bir yönetmelik mevzuatta yer almamakla birlikte, anılan teknik şartnamede proje müellifi,vb. hususlara ilişkin herhangi bir düzenlemeden bahsedilmemiştir Sokak Sağlıklaştırma Projesi 5226 sayılı Yasa'da ilk kez kullanılan Sokak Sağlıklaştırma Projesi kavramının tanımı ilk kez bu tarih ve sayılı Resmi Gazete'de yayımlanarak yürürlüğe giren 'Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Kanunu Kapsamındaki Kültür Varlıklarının Rölöve, Restorasyon, Restitüsyon Projeleri, Sokak Sağlıklaştırma, Çevre Düzenleme Projeleri ve Bunların Uygulamaları ile Değerlendirme, Muhafaza, Nakil İşleri ve Kazı Çalışmalarına İlişkin Mal ve Hizmet Alımlarına Dair Yönetmelik', yapılmıştır. Yönetmelik'in 4. Maddesinde sokak sağlıklaştırma projesi : 2863 sayılı Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Kanunu kapsamında belirlenen kentsel sit alanları ve koruma alanlarında, Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Yüksek Kurulu İlke Kararları, koruma bölge kurulu kararları ve koruma amaçlı imar planları veya imar planları doğrultusunda, tescilli ve tescilsiz taşınmaz kültür varlıklarının sokağa bakı veren cepheleriile birlikte avlu duvarları, müştemilat, çeşme ve benzeri mimari elemanların özgün sokak dokusu ve kentsel mobilya ile birlikte korunması, sağlıklaştırılarak yaşatılması ve çağdaş yaşama katılmasının sağlanmasının yanı sıra sokak dokusunu tanımlayan tüm öğelerin korunması ve belgelenmesine yönelik rölöve, restitüsyon, restorasyon, kentsel tasarım projeleri ile mühendislik dallarında yapılması gereken her türlü proje... şeklinde tanımlanmıştır. 36 Kentsel Tasarım Projesi Genel Teknik Şartnamesi ( 87

102 İhale konusu mal veya hizmet alımları ile uygulama işlerinin her türlü özelliğini belirten idari ve teknik şartnamelerin idarelerce hazırlanması esastır Diğer Projeler Mevzuatta yer alan kentsel tasarım projesi ve çevre düzenleme projesi ve sokak sağlıklaştırma projelerinin yanında Yıldırım tarafından (2011:43) kentsel koruma alanlarında belediyelerce korumaya yönelik projelerde farklı terimler kullanılarak hazırlanan projeler yer aldığı belirtilmiştir. Bu projelere örnek olarak; Meydan düzenlemesi, sağlıklaştırması projeleri Kentsel koruma planı uygulama projesi Koruma amaçlı kentsel tasarım ve yenileme projesi Cephe iyileştirme/sağlıklaştırma projesi, verilebilir. (Yıldırım, 2011:43) Ancak bugünkü süreçte hakim olan salt projecilik anlayışı ile, plandan bağımsız olarak yapılan bu projeler, bütünleşik bir planlama anlayışını ortadan kaldırmaktadır. 88

103 ÜÇÜNCÜ BÖLÜM Planlama- Koruma Planlaması- Kentsel Tasarım 3. PLANLAMA - KORUMA PLANLAMASI - KENTSEL TASARIM İLİŞKİSİ 3.1. Kentsel Tasarım Kentsel tasarım kavramı son yıllarda popülerliğini arttırmış ve farklı meslek gruplarınca kullanılmaktadır. Ancak kavramın tanımı benzer olarak yapılabilse de kavrayış, algı ve uygulamada netlik kazanamamıştır. Kentsel tasarım bazı mimarların sandığının aksine büyük ölçekli mimarlık, bazı kent plancılarının tanımladığının aksine küçük ölçekli kent planı değildir. Kentsel tasarım, kent planlama, peyzaj mimarlığı ve mimarlık arasında bir köprü vazifesi görmektedir. Kentsel tasarım 3 boyutlu kurgulanan, amaçları, konsepti, bileşenleri ve ölçeği kapsamında iki disiplin arasında geçişi sağlamaktadır (1. Ulusal Kentsel Tasarım Kongresi). Kentsel Tasarım: Bir Tasarımlar Bütünü konulu 1. Ulusal Kentsel Tasarım Kongresinde, Dr. Şebnem Önal ın Kentsel Tasarım Uygulamalarında Farklı Yaklaşımlar Ve Ele Alışlar: İngiltere Üzerinden Bir İrdeleme başlıklı bildirisinde farklı kaynaklardan derleyerek kentsel tasarımı şöyle tanımlamıştır: Kentsel tasarım, binaları / kent bileşenlerini tasarlamadan, kentleri ve kentsel çevreyi tasarlamaktır; çünkü burada hedeflenen, çevrenin bileşenlerini tasarlamadan önce, kentsel çevrede görsel ve fonksiyonel olarak istenilen kaliteye / düzeye ulaşmaktır. Buna göre, kentsel tasarımcılar, kentsel / mimari çevrenin yazarları değil, başkalarına yazar olabilmeleri için bir karar(lar) çevresi / mekanizması yaratan kişilerdir. 89

104 Uçkaç (2006: 37-38) kentsel tasarımın literatürde salt bir güzelleştirme ve süsleme sanatı olarak görüldüğü bir kısım yazarlar ile birlikte, bunun tam aksi görüşünde olan ve kentsel tasarımı planlamanın merkezi ve odağı olarak gören yazarların varlığından bahsetmektedir. Dolayısı ile kentsel tasarımın kesin bir sınırlama ve tanımlamasının bulunmadığı söylenebilir. (Günay, 1999; aktaran Uçkaç 2006:38) Kentsel Tasarım ve Kent Planlaması Şehirciliğin planlama ile birlikte bir aracı olarak görüldüğünde, kentsel tasarım aslında, mülkiyet ilişkilerinin bir anlamda tasarlanması ile kent mekanına biçim verme eylemi olarak görülebilir. Karaman, kentsel tasarım kavramını: Kentsel tasarım, sosyal, politik, ekonomik, yönetimsel ve fiziki yapısı sürekli değişim içinde olan kentin, farklı kullanımdaki bina gruplarının ve bunları besleyen yaya hareketlerinin, servislerinin, bunların arasındaki mekanlar ve objelerinin tasarımı eylemidir. Bu değişimlere bağlı olarak kentsel çevrenin form ve karakterinin yeniden düzenlenmesini ve değiştirilmesini sağlayan yaratıcı bir eylemdir. Burada aktivite sistemlerini kurabilme, yerel özellikleri kavrayıp tasarımda yorumlayabilme yetisinin önemi ortaya çıkmaktadır. Kentsel tasarım kamusal alanın fiziksel tasarımıdır. (Karaman, 1999, aktaran Uçkaç, 2006:38). biçiminde açıklamaktadır. Bu görüşe göre de kentsel tasarım, kenti kamusal ve özel alan ilişkileri biçiminde, yaratıcı bir eylem olarak yeniden düzenleme, değiştirme ve kente form vermedir. Kentsel tasarım literatürünün en önemli yazarlarından Kevin Lynch (1979), kentsel tasarımı, şehircilik bağlamında ele alarak bu kavram yerine şehir tasarımı kavramını kullanmıştır. Şehir tasarımı ifadesinin içinde, şehirde gündelik yaşam deneyimlerinin ilişkilenmeleri ve bu deneyimler ile mekan, çevre ve kullanıcıların ilişkilenmelerini barındırmaktadır. Uçkaç, Lynch in şehir tasarımı kavramına bakış açısını şöyle özetlemektedir: 90

105 Lynch e (1979) göre şehir tasarımı genişletilmiş uzay ve geçici çevrenin yönetimi ve form çözümlemelerinin üretimindeki hünerlerdir. Bir başka deyişle, kentsel mekanların kullanıcılar üzerindeki gündelik yaşama dair etkilerinin özel olarak irdelenmesi ve kullanıcıların günlük deneyimleri ve kişisel gelişimlerini iyileştirme arayışıdır. Bu anlamıyla fiziksel şehir planlamasına yakın dursa da, şehir tasarımı çevresel ve kullanıcılara dair kaygılara daha fazla odaklanmış, insani amaçlara daha fazla ilgi gösterir durumdadır. Şehir tasarımı, fiziksel çevre ile bağlantısını insanlar üzerinden kurmaktadır: birincil olarak sosyal aktörler olan insanlar ve duygusal bağlantılarını idrak ederek, dört boyutlu fiziksel çevre ile ilgilenmektedir. (Uçkaç, 2006:39). Bu görüşe bir yönden paralel olabilecek bir başka yazar Kaplan a göre kentsel tasarım, kentsel mekanda fiziksel, sosyo-kültürel ve sosyo-ekonomik bağlamlarda çok boyutlu, kentsel detay irdeleme ve çözümlemelerini içeren ayrıntılı bir düzenleme yöntemidir. (Kaplan vd. 2003, aktaran Uçkaç, 2006: 39). Dolayısı ile, kentsel tasarım, kente yalnızca fiziki biçim verme eylemi olarak görülemeyeceği gibi, tasarımın sosyal, kültürel ve ekonomik boyutları ile bu boyutlarının ilişkilenerek oluşturduğu katmanların varlığı da gözden kaçırılmamalıdır. Gallion ve Einser (1986, aktaran Uçkaç, 2006:43) kentsel tasarım ile ilişkili olarak kentsel çevrenin kalitesi ve gelişmesinin salt fiziksel koşullar ile tartışılmaması gereğini vurgulamaktadır. Yazarlar, bu çerçeve ile sınırlı bir tartışmanın kentsel tasarımın sosyal, kültürel ve ekonomik boyutlarını göz ardı etmek anlamına geleceği görüşündedirler. Bu çerçevede Günay, (1999, aktaran Uçkaç, 2006:43) kentsel tasarımın temel amacı olarak kentsel mekanda gerçekleştirilen fiziksel düzen ile ekonomik ve sosyal boyutunun bütünlüğünü kurmak eylemini göstermektedir. Bu bütünlüğü kurmak için ise (tasarım ve kentsel boyutlar olmak üzere) tüm boyutlar eşzamanlı olarak ele alındığından, kentsel tasarım konusu söz konusu iken sosyo-ekonomik yapılar, politik süreçler ve kültürel altlıklar önem kazanmaktadır. (Uçkaç, 2006:44). Kuşkusuz bu durum, kentsel tasarım ile kentsel korumanın en önemli ortaklıklarından birini oluşturmaktadır. 91

106 Kentsel Tasarım Ölçütleri Kentsel tasarım, şehircilik ve planlama ilkeleri ile birlikte ve bütünleşik olarak çalışacak birtakım ölçütler ve ilkeler çerçevesinde gerçekleştirilmelidir. Kentsel tasarım ölçütleri ya da kentsel tasarım ilkeleri olarak adlandırılabilecek bir çerçeve ortaya konulması, tasarlanacak mekanın hangi temeller üzerine dayandırılması gerektiğini ortaya çıkaracaktır. Bu ölçütlerinin ve ilkelerin ortaya konulması mekanla ilgilenen profesyonellerin mekana yaklaşımlarına temel oluşturan ve tasarımın olumlu sonuç vermesine yardımcı olan verilerdir. Kentsel tasarımda; karakter, süreklilik, kentsel alan kalitesi, okunaklılık, uyarlanabilirlik ve çeşitlilik gibi temel mekansal ölçüt ve ilkelerin yanı sıra tasarlanan mekana özel ilkeler irdelenmektedir (Semerci, 2008). Bu kapsamda ilgili alana özgü fiziki, sosyal, ekonomik, siyasi, toplumsal ve kültürel etkiler ise kentsel tasarım ölçüt ve ilkelerini yönlendiren geniş kapsamlı etmenlerdir (Uçkaç, 2006). Raynsford ve Lipton a göre kentsel tasarım konusunda birbirleri ile ilişkilenen ve çakışan ölçütler bulunmaktadır. (Raynsford ve Lipton, 2000, aktaran Ergen, 2006:21.) Ergen e göre: Bu ölçütler müdahalenin derecesini belirlemede, tasarım politikalarının oluşmasında, yerel planların uygulanmasının sağlanmasında, standartların belirlenmesinde, mevcut durumun analizinde, koruma alanlarına yaklaşımlarda, kentsel tasarım rehberlerinin oluşturulmasında, plan notlarının belirlenmesinde, yoğunluğun kontrol altına alınmasında ve kısaca koruma alanlarıyla uyumlu ve güzel tasarlanmış alanların oluşturulmasında önemli bir rol almaktadır. (Ergen, 2006:21.) Kentsel tasarım ölçütlerinin bir rehber biçiminde ortaya konulması, iyi tasarlanabilir mekanlar oluşturulması için oldukça önemlidir. Özellikle koruma alanlarında, bu ilkelerin net ve alana özgü olarak belirlenebilmesi gereklidir. Ancak, 92

107 bu ölçütler ve ilkelerin Türkiye planlama sisteminde kentsel tasarım rehberleri biçiminde yer almıyor oluşu, koruma alanında da büyük eksikliklere yol açmaktadır. Bu da, kentsel tasarım ile koruma eylemlerine yönelik planlama aracının kesişememesine, ortak bir eyleme dönüştürülememesi problemlerine yol açmaktadır. Bu nedenle, kentsel tasarım ve kentsel koruma planlaması bir bütün olarak birlikte kurgulanmalı, korunması gerekli alanların tasarımı böyle bir çerçevede ele alınmalıdır Planlama -Kentsel Tasarım-Mimarlık İlişkisi Kentsel alanların bir bütün olarak tasarımının gerçekleşmesi, başarılı uygulamalar için oldukça önemlidir. Farklı ölçeklerdeki planlama ve tasarım çalışmalarının birbiri ile ilişkili, birbirini destekler ve birbirine esas olacak şekilde kurgulanması sağlanmalıdır. Bu bağlamda planlama ve mimarlık disiplinlerinin bütüncül bir şekilde etkileşimlerinin sağlanabilmesi için kentsel tasarıma ihtiyaç duyulduğu görülmektedir. Kentsel tasarımdan yoksun planlama eylemi irdelendiğinde görülmektedir ki; planlama kent için gerekli alan kullanımları ve gereksinimleri fiziki planlarda belirlemesine rağmen mekansal organizasyon hakkında kısıtlı veriler içermektedir. Planlama kentsel tasarımda temel olarak irdelenen; karakter, süreklilik, kentsel alan kalitesi, okunaklılık, uyarlanabilirlik ve çeşitlilik gibi mekansal ilkeleri kapsamamaktadır (Semerci, 2008). Mimari disiplinde ise mekansal bütünlük yapı ölçeğinde irdelenmekte, çevresel ve kentsel bütünlük geri planda kalmaktadır. Çevreye farklı ölçeklerde müdahalelerde bulunan planlama ve mimarlık disiplinlerinin buluşma noktası olarak nitelendirilebilecek ölçekte ise kentsel tasarım yer almaktadır. Karaman bu kapsamda kentsel tasarımı iki boyutlu kent planları, mimari ve mühendislik detaylarına inmeden önce üçüncü boyuta hayat veren bir aracı disiplin olarak açıklamaktadır (Karaman, 1999, aktaran Uçkaç, 2006:38). Kentsel tasarım tek bir formasyona bağlı bir disiplin olmaktan öte; disiplinler arası, uzlaştırıcı ve ekip çalışmasına dayalı bir uzmanlık alanıdır. 93

108 Şekil 3.1. Kentsel Tasarım; Planlama ve Mimarlık Disiplinleri Arasında Bir Köprü Kaynak:(Önal, 1999) Genel olarak fiziki yapının oluşum kararlarını içeren planlama eylemi, fizikimekansal yapıyı şekillendirme eylemlerini kapsayan kentsel tasarım çalışmalarına önemli girdiler sağlamakta, yönlendirici olmaktadır. Planlama, gelecek için politika ve hedefler belirlerken, kentsel tasarım ise bu hedefler doğrultusunda kentsel mekanı biçimlendirecek kentsel tasarım ölçüt ve ilkelerin temel oluşturduğu araçlar ve yöntemler belirleyip belli bir süreci izleyerek bunların hayata geçmesini sağlamaya çalışmaktadır. Planlama-kentsel tasarım arasındaki bu bütün-parça ilişkisi verimli bir planlama süreci, uygulama ve mekansal gelişim için önem arz etmektedir. Tasarım, ölçek farklılıkları doğrultusunda bölge planlama, kent planlama, kentsel tasarım ve yapı (mimari) tasarımı ile bütünleştirilmelidir. Polatkan ın (2007)da açıkladığı üzere; ülkemizde planlamadan mimariye geçişte yasal strüktürde belirli bir şekilde yer almamış olan kentsel tasarımın günümüz gelişmiş ülkelerinde planlamadan uygulamaya geçişte zorunlu bir uygulama aracı olarak benimsenmiştir (Polatkan, 2007). Bu nedenledir ki günümüzde kentsel tasarım, planlamadan 94