CEZA HUKUKU 13. Ünite:13. Yrd. Doç. Dr. Ayhan AK

Transkript

1 Ünite:13 CEZA HUKUKU Yrd. Doç. Dr. Ayhan AK İLAHİYAT LİSANS TAMAMLAMA PROGRAMI Suç, Allah ın, had ve tazir cezalarıyla işlenmesini yasakladığı hukuka aykırı fiillerdir. Burada verilen had kavramının, kısas cezalarını da içine aldığı anlaşılmaktadır. Çağdaş hukukçulardan Abdulkadir Udeh, menfi fillerle işlenen suçları da açık bir şekilde ifade etmek üzere suçları şöyle tanımlamaktadır: Yapılması yasaklanan ve karşılığında ceza getirilen bir fiili yapmak veya yapılması istenen ve terki cezalandırılan bir fiili terk etmektir Allah Haklarına Yönelik Suçlar-Kul Haklarına Yönelik Suçlar Suçların Allah ve kul haklarına yönelik olanlar şeklindeki ayrımı, İslam hukukunda görülen yerleşik ayrımlardan biridir. Burada Allah hakkı ile İslam ın kurmuş olduğu kamu düzeni ve kamuyu ilgilendiren haklar kastedilmektedir. Bu tür suçların zararı belli bir şahsa değil, herkese dokunmaktadır. 1

2 Fıkıh usulü alimleri hakları dörde ayırmaktadırlar: 1. Halis Allah hakları 2. Allah ve kul hakkı müşterek olup Allah hakkı galip olan haklar 3. Allah ve kul hakkı müşterek olup kul hakkı gaip olan haklar 4. Halis kul hakları Had suçları esas itibariyle Allah (Kamu) haklarına yönelik suçlardır. Ancak bunlar içerisinde zina iftirası (kazif) ihtilaflıdır. Kazif suçunda kul haklarının da büyük ölçüde ihlal edildiği ortadadır. Kısas suçları, şahıs haklarına yönelik suçlardır. Tazir suçlarının ise bir kısmı Allah haklarına, bir kısmı da kul haklarına yöneliktir. Bu ayrıma bağlı olarak ortaya çıkan en önemli sonuç suçlunun affedilebilmesi meselesidir. Nitekim Allah hakkına yönelik suçlar mağdur tarafından affedilemezken; kul haklarına yönelik olanlar affedilebilmektedir. Bunların dışında suçların, menfi-müspet suç, adi suç-siyasi suç, basit suç-itiyadî suç şeklinde muhtelif suç tasnifleri de bulunmaktadır. 2. Suçun Unsurları Klasik İslam hukuku kaynaklarında suçun unsurlarına yönelik müstakil başlıklar açılmamış, meseleler İşlenirken, yeri geldikçe suçun unsurlarına da değinilmiştir. Burada biz suçun unsurlarını ayrı başlıklar halinde ele alıp inceleyeceğiz Kanunî Unsur Kanunî unsur ifadesiyle kastedilen, ancak kanunda belirtilen fiillerin suç sayılması ve işlenen suçlara anacak kanunda belirtilen cezaların verilmesidir. Bu bağlamda had, kısas ve tazir suçlarını ayrı ayrı değerlendirmek gerekmektedir. Had ve kısas suçlarında tam bir kanunilik ilkesi caridir. Çünkü bu suçlar ve bunlara verilecek cezalar Kur an ve sünnet ile belirlenmiştir. Bu suçlar içerisinde had suçu olup olmadığı tartışılan suçlar, cezası Kitâb ve sünnette açıkça belirtilmemiş olanlardır. Bağy ve sarhoş edici içki içme suçları böyledir. Bunları had suçları kapsamında göremeyenler, söz konusu suçlarının cezalarının Kur an veya sünnetle belirlenmediğini söylerlerken; had suçları kapsamında görenler, bunların cezalarının Kur an da veya sünnette belirlendiğini ileri sürmektedirler. Buna göre, had suçlarının nasslarda yer alan suçlar olduğu konusunda tereddüt bulunmamaktadır. Diğer yandan kısas suçları da böyledir. Daha sonra ayrıntılı olarak ele alınacağı üzere, kısas ve diyet cezaları Kitâb ve sünnet tarafından belirlenmiştir. Bu haliyle gerek hadlerde gerekse kısaslarda tam bir kanunilik ilkesi geçerlidir. 2

3 Tazir suçlarında ise tam anlamıyla bir kanunilik ilkesinin bulunduğu söylenemez. Çünkü bu suçların ve suçlara verilecek cezaların tespiti devlet başkanına ve hakime bırakılmıştır. Suç ve suçluya uygun bir ceza verilir. Ancak burada bir keyfîliğin bulunduğu ve gerek suç sayılan fiillerin gerekse bunlara verilecek cezaların tespitinde hakimin ya da devlet başkanının sınırsız bir yetkiye sahip olduğu düşünülmemelidir. Hem suç sayılacak fiillerde hem de verilecek cezalarda sınırlamalar bulunmaktadır. Nitekim Osmanlı da tazir suçlarıyla ilgili ayrıntılı düzenlemeleri içeren kanunnameler çıkarılmış ve gerek suçlar gerekse cezalar bu kanunnamelerde teferruatlı olarak ortaya konmuştur. Tazir cezalarının bu şekilde uygulandığı durumlarda ise tazirat alanında da kanunilik unsurunun tam olarak uygulanmış olacağı söylenebilir. Kanunilik prensibi, ceza hukuku alanında kıyasın uygulanmasını imkansız hale getirmektedir. Çünkü hakime kıyas yolunu kullanma yetkisi verilmesi, kanunda olmayan bir fiilin suç sayılması ve kanunda belirtilmeyen bir cezanın ortaya konulmasına sebep olur. İslam hukukçuları bu konuda ikiye ayrılmışlardır. Bir kısım İslam hukukçuları, had, kısas ve kefaretlerde kıyasın uygulanmayacağı görüşündedirler. Bu görüş sahiplerine göre söz konusu cezaların illetleri tespit edilemez. İlletleri tespit edilemeyince, bunlara dayalı olarak kıyas yapılması da söz konusu olmaz. Diğer yandan, kıyasta hata ihtimali vardır ve bu şüphe unsurudur. Şüpheler bulunduğunda ise hadler uygulanmaz. Diğer bir kısım hukukçuya göre had, kısas ve kefaretlerde kıyas geçerlidir. Bu gruptakiler görüşlerini Muaz hadisine ve Hz. Ali nin sarhoş edici içki içme suçunu kazif suçuna kıyas etmesine dayandırmışlardır Cezaların Zaman Bakımından Uygulanması Günümüzde, cezaların zaman bakımından uygulanması ile kastedilen, ceza kanunlarının yürürlük tarihinden itibaren işlenen suçlara uygulanması ve daha önceden işlenmiş suçlara tatbik edilmemesidir. Had, kısas ve kefaretlerde kıyasın mümkün olmayacağını söyleyenlere göre sarhoş edici içki içme cezası, kıyasla değil, icmâ ile sabit olmuştur. Ceza kanunlarının geçmişe yürümeme prensibi olarak ifade edilen bu esas, suçta ve cezada kanunilik prensibinin tabii sonucudur. İslam ceza hukukunda bu konuda sarih açıklamalara rastlamak mümkün olmaz. 3

4 Ancak meseleyi farklu suç kategorileri için ayrı ayrı değerlendirmemiz gerekmektedir. Nitekim had ve kısas suçları ve cezaları Kur an ve sünnetle belirlendiğinden, bunlar, ilgili ayetin nüzulü veya hadisin vürudundan sonra uygulanmaya başlanmıştır. Bu tür suçlarda, ilgili nasslar gelmeden önce bir cezalandırma söz konusu olmamıştır. Dolayısıyla bu suçlar bakımından geriye yürüme söz konusu olmamıştır. Tazir suçları bakımından da ceza kanunların geriye yürümesi söz konusu değildir. Nitekim bunu gösteren deliller bulunmaktadır Cezaların Yer Bakımından Uygulanması Cezaların yer bakımından uygulanması bağlamında, İslam kaynaklarında, darulharpte işlenen suçların darulislamda cezalandırılıp cezalandırılmayacağı meselesi ağırlıklı olarak ele alınmıştır. Bu konuda iki farklı yaklaşım bulunmaktadır. Ebu Hanife, cezaların yer bakımından uygulanması konusunda mülkilik anlayışının ağır bastığı bir görüşe sahiptir. Ona göre İslam ülkesindeki Müslümanlara ve zimmîlere İslam hukuku uygulandığı gibi, müstemenlere de şahıs haklarına yönelik suçlarda İslam hukuku uygulanır. Ancak bunlara Allah hakkına yönelik suçlarda İslam hukuku uygulanmaz. Ebu Hanife ye göre Müslümanların darupharpte işledikleri suçlara, darulislama döndüklerinde herhangi bir ceza verilmez. Çünkü bu suçların işlendikleri yerlerde İslam devletinin herhangi bir hükümranlık hakkı yoktur. Ancak kul haklarında tazminat hakkı saklıdır. Bu sebeple çalınan malın tazmini ya da adam öldürmede diyetin ödenmesi gerekmektedir. Malik, Şâfiî ve Ahmed b. Hanbel ise İslam ülkesi vatandaşları bakımından şahsilik, İslam ülkesinde bulunan yabancılar bakımından mülkilik anlayışının hakim olduğu karma bir sistem benimsemişlerdir. Onlara göre İslam ülkesinde işlenen suçlar, kim tarafından işlenirse işlensin, İslam hukukuna göre cezalandırılır. Bu görüş sahipleri müstemene, Ebu Hanife nin Allah hakları bağlamında tanıdığı imtiyazı tanımamaktadırlar. Darulharpte işlenen suçlar ise, bu işleyenler Müslüman veya zimmî iseler darulislama döndüklerinden cezalandırılırlar. 4

5 Cezaların Kişi Bakımından Uygulanması Bu konuda genel prensip İslam ceza hukukunun uygulanması sırasında suçlular arasında bir ayrım yapılmaması ve hukuki hükümlerin herkese eşit olarak uygulanmasıdır. Ancak bu konuda özel durumları bulunanlar da vardır. a) Devlet Başkanı Hanefilerin dışındakilere göre devlet başkanının suçlar bakımından herhangi bir sorumsuzluğu veya dokunulmazlığı söz konusu değildir. hangi suçu işlerse işlesin devlet başkanı bundan dolayı yargılanır ve cezalandırılır. Ancak Hanefiler, devlet başkanının Allah haklarına yönelik suçları ile şahıs haklarına yönelik suçlarının birbirinden ayrılması gerekir. Devlet başkanının içki içme gibi Allah haklarına yönelik olan had suçlarına karşı bir dokunulmazlığı vardır. Bunlardan dolayı devlet başkanı yargılanamaz, cezalandırılamaz. Ancak bunlar devlet başkanı için suç olmaktan çıkmadığı için, onun dinî-uhrevi sorumluluğu devam eder. Hanefiler adam öldürme ve müessir fiiller gibi şahıs haklarına yönelik kısas ve diyet suçlarında ise devlet başkanının bir dokunulmazlığı söz konusu değildir. Hanefiler bu iki kategoriyi birbirinden ayırırken sorumluluk esasından hareket etmişlerdir. Had suçlarının uygulanması devlet başkanının yetki ve sorumluluğu altındadır. Bir kimsenin kendisini cezalandırması söz konusu olmayacağından, devlet başkanının Allah hakları konusunda dokunulmazlığı vardır. Kısas ve diyet suçlarında ise cezalandırmayı talep, dolayısıyla cezalandırma yetkisi mağdurun yakınlarınındır. Bundan dolayı devlet başkanının bu tür suçlarda bir dokunulmazlığı söz konusu değildir. b) Zimmîler Zimmîlere esas itibariyle İslam hukuku hükümleri uygulanır. Ancak Ebu Hanife, sarhoş edici içki içme konusunda istisna getirmekte, kendi dinlerinin izin verdiği düşüncesiyle bu fiille had suçunun işlenmiş olmayacağını söylemektedir. Şâfî ise zimmîlerin bu konuda da İslam hukukuna tabi olduklarını belirtmektedir. Nitekim cumhurun görüşü de bu yöndedir. Ancak yerine ve suçun türüne göre zimmîlerin farklı değerlendirildiği de görülmektedir. 5

6 c) Köleler Kölelerin durumu, ceza hukuku bakımından hürlere göre farklılıklar arz eder. Yarıya indirilmesi mümkün olan suçlarda, köleye, hürlere verilen cezaların yarısı verilir. Ancak bir kölenin öldürülmesi veya müessir fiile maruz kalması durumunda Hanefilerin dışındaki hukukçulara göre hür kişiye kısas uygulanmaz, diyet ve tazirle yetinilir Maddî Unsur Suçun meydana gelmesinde ikinci unsur, bir fiilin var olmasıdır. Bu fiil söz ve hareket şeklinde müspet olabileceği gibi, yapılması gerekeni yapmama şeklinde menfi de olabilir. Hırsızlık suçunun maddi unsuru başkasına ait bir malın gizlice alınması, kazf suçunun maddi unsuru bir kimseye zina isnad etme, zina suçunun maddi unsuru nikah akdi bulunmaksızın cinsel ilişkide bulunma, katil suçunun maddi unsuru adam öldürme fiilidir. Bir fiil şeklinde ortaya konmayan düşünceler, hukuken yasaklanmış fiiller hakkında da olsa, bir suç oluşturmaz. Maddi unsurun gerçekleşebilmesi için ortada bir fiil, ihlal edilen ferdî ya da sosyal bir menfaat, yani zarar ve zararla fiil arasında bir illiyet bağı bulunmalıdır. Müspet bir fiille suçun oluşması durumunda failin suçlu sayılacağı ve suç için belirlenen cezaya çarptırılacağı konusunda tereddüt yoktur. Ancak suçun menfi bir fiille işlenmesi durumunda, suçun işlenmiş sayılması konusunda tam bir açıklık bulunmamaktadır. Maliki, şafi ve Hanbelilere göre yanında su bulunan kişi, susuzluktan ölmek üzere olan şahsa su vermez ve bunu şahsı öldürme kastıyla yaparsa, bu şekilde adamın ölmesi halinde, adam öldürme suçu gerçekleşmiş olur. Malikiler, çocuğunu öldürmek kastıyla emzirmeyen ve bu suretle çocuğu ölen annenin menfi bir fiille öldürme suçunu gerçekleştirdiğini kabul etmektedirler. Menfi fiille suçun teşekkül edeceği kanaatinde olan hukukçulardan bir kısmı, bunun için müspet bir edim borcunun var olması gerektiğini ileri sürerler. Yani çölde susuzluktan ölen adama su verme ya da açlıktan ölen çocuğu emzirme görevleri yoksa, bu kişiler için suç teşekkül etmiş olmaz. 6

7 Hanefiler ise menfi fiille işilenen suçlarla müspet fiillerle işlenen suçları aynı seviyede görmektedirler. Dolayısıyla çölde susayan kişiye su vermeyen ya da denizde boğulmak üzere olan kişiyi kurtarmayan şahıs, bunu kasten de yapmış olsa hukuken mesul değildir ve suç oluşmadığı için herhangi bir ceza da söz konusu olmaz. İmameyn ise bu durumda bir adam öldürme fiilinin işlendiğini kabul ederler. Ancak belirtilmelidir ki; Ebu Hanife faili bu durumda tamamen suçsuz kabul etmemekte, kendisine uygun bir tazir cezasının verileceğini söylemektedir. Hatta Ebu hanife ye göre bir kişiyi bir odaya hapseden, bu şekilde aç ve susuz kalması suretiyle ölümüne sebep olan kişi de kısas ve diyeti gerektiren biçimde bir adam öldürme suçu işlememiştir Teşebbüs Klasik İslam hukuku kaynaklarında doğrudan teşebbüs kavramı işlenmese de tamamlanmış ve tamamlanmamış had ve kısas suçları birbirinden ayrılmıştır. Bunun sonucu olarak, tamamlanmamış had ve kısas suçlarına tamamlanmış olanlar için öngörülen cezalar verilmemiş, duruma ve şartlara göre uygun bir tazir cezasına hükmedilmiştir. Bu da teşebbüs kavramının İslam hukukçularınca muteber görüldüğünü göstermektedir. İslam hukukçuları suçun düşünce ve niyet safhasından tamamlanmasına kadar geçen süreci bölümlere ayırmışlar ve bu bölümlerden her birinin hukukî durumunu ayrı ayrı analiz etmişlerdir. Buna göre, düşünce safhasındaki bir suçun cezalandırılması mümkün değildir. Düşünce safhasından sonra niyet ve karar safhası gelir. Bu aşamada da kişinin sorumlu olması söz konusu değildir. 7

8 Bundan sonra hazırlık hareketler gelir. Eğer hazırlık hareketleri kendi başına suç teşkil ederse, kişinin bunlardan dolayı sorumlu olduğunda şüphe yoktur. Ancak kendi başına suç teşkil etmeyen hareketler, Hanefi ve şâfilere göre, suça hazırlık teşkil etse de cezaî sorumluluk doğurmaz. Malikî ve Hanbelilere göre ise bu tür hareketler de sorumluluk doğurur. Ancak suça hazırlık teşkil eden hareketler için, suça nispetle daha hafif cezalar verilmesi söz konusudur. Bu aşamalardan sonra suçun icrasına başlanması safhası gelir. İslam hukukçularının çoğunluğuna göre suçun maddî unsurunu oluşturan fiillerden birinin yapılmasıyla suçun icrasına başlanmış olur. Şâfiî ise burada harekete değil, failin kastına önem verir ve icrâî hareketin başlamasını buna göre belirler. Bu görüş sahipleri, icrâî hareketleri bitirilmemiş suça, failin niyetini göz önüne alarak tamamlanmış suç gibi ceza verilmesini öngörmektedirler. Buna göre bir hırsız bir eve girse, çalacağı malzemeleri çuvala doldursa ve evden çıkmadan yakalansa, birinci görüş sahiplerine göre hırsızlık suçu tamamlanmamıştır ve bu kişiye hırsızlık suçunun cezası verilmez, tazir cezası verilir. İkinci görüş sahiplerine göre ise kasıt unsuru çerçevesinde hırsızlık suçunun tamamlanmış olduğuna hükmedilir ve hırsız, tamamlanmış bir suç işlemiş gibi cezalandırılır. Tazir cezalarının tespitinde, suçun ağırlığı ve tamamlanma aşamasına yakınlığı belirleyici olmaktadır Suçtan Vazgeçme ve Tövbe Suçun tamamlanmaması, kimi durumlarda failin icraî hareketi tamamlamaktan kendi ihtiyarı ile vazgeçmesi şeklinde olur. Burada da suç zamamlanmamış ve icrâî hareketin zararlı sonucu meydana gelmemiştir. Ancak bunun teşebbüsten farkı, burada suçun failin iradesi ile tamamlanmamış olmasıdır. Burada suçun tamamlanmaması, failin cezalandırılmaktan korkmasından veya dini-ahlakî gerekçelerden kaynaklanmaktadır. Bu aşamaya kadar icrâî hareketler başlı başına bir suç oluşturmuyorsa, tamamlanmamış fiilden dolayı faile ceza verilmesi düşünülemez. Çünkü suçu tamamlamaktan kendi irade ve ihtiyarıyla vazgeçmiştir. 8

9 Tövbenin işlenmiş suçlara etkisi bağlamında kul haklarının ihlali ile Allah haklarının ihlalini birbirinden ayırmak gerekmektedir. Şahıs haklarını ihlal eden suçların tövbe ile düşmeyeceği konusunda görüş birliği vardır. Çünkü burada asıl olan, hakkı ihlal edilen şahsın affetmesidir. Kısas ve diyet suçları bunlardandır. Bunların mağdur affetmedikçe, tövbe ile düşmesi söz konusu değildir. Şafiî ve bazı hanbelilelere göre suçtan sonra, kovuşturmadan önce yapılan tövbe ile had cezaları düşer. Ebu Hanife, malik Ahmed b. Hanbel ve bir görüşüne göre Şafiî işledikten sonra had suçlarının cezalarının tövbe ile düşmeyeceği kanaatindedirler. Allah haklarını ihlal bağlamında tövbenin cezaya etkisi konusunda tövbe zamanına göre değişen farklı görüşler bulunmaktadır. Ancak Hanefiler hırsızlığı istisna etmekte ve hırsızın yakalanmadan önce pişman olması ve çaldığı malı sahibine iade etmesi durumunda had cezasının verilmeyeceğini ifade etmektedirler. Diğer hadlerin düşmesinde ise tövbenin etkisi yoktur. Ancak hirabe bunun istisnasıdır. Yol kesen kişi yakalanmadan tövbe ederse had cezası uygulanmaz Hukuka Aykırılık İslam hukukunca yasaklanan fiilin aynı zamanda hukuka aykırı olarak işlenmesi, bir diğer ifade ile hukuka uygunluk sebebinin olmaması gerekir. Hukuka uygunluk sebebi olarak şunlar sayılabilir Hakkın kullanılması Babanın terbiye görevini yerine getirirken çocuğunu dövmesi ve bundan beklenmeyen bir zararın ortaya çıkması bunun örneğidir. Bu şekilde hakkın kullanılmasının suçun oluşmasına engel olacağını söyleyenler bulunduğu gibi, engel olmayacağını söyleyenler de vardır. Ebu Hanife, birinci grubu; imameyn ise ikinci grubu temsil etmektedirler. 9

10 Meşru Müdafaa En önemli hukuka uygunluk sebeplerinden biridir. Meşru müdafaa işlenen hukuken yasaklanmış fiilin suç sayılmasını engeller. Bir fiilin meşru müdafaa olarak nitelendirilebilmesi için gerekli şartlar şunlardır: 1. Suç sayılan fiil cana, ırza veya mala yönelik olması. 2. Devlet otoritesinden yardım istemenin mümkün olmaması. 3. Saldırıyı önlemek için gerektiği kadar güç kullanılıp bunun başlı başına bir saldırı teşkil etmemesi gerekir Görevin İfası Doktor ve benzeri meslek sahiplerinin mesleklerini ifa esnasında meydana gelen ölüm, sakat kalma gibi bir neticeden cezaî sorumluluklarının olmadığı, genel olarak kabul edilmektedir. Ancak bu durumda, meslek mensuplarına isnadı mümkün olan bir kusur veya tedbirsizlik söz konusu olmamalıdır. Bir kusur söz konusu olduğunda, cezâî ve hukukî sorumluluğun bulunacağı açıktır Manevî Unsur Suçun dördüncü unsuru kişinin yaptığı işin hukuka aykırı olduğunu bilecek ve sonuçlarını kavrayacak bir durumda olması, bu sonucu isteyerek ve sonuçlarına razı olarak yapmasıdır. Buna genel olarak suçun manevi unsuru ya da kusurluluk adı verilmektedir. Bu unsurun gerçekleşebilmesi için suçlunun cezai ehliyete sahip olması ve ehliyeti ortadan kaldıran veya azaltan bir sebebin bulunmaması gerekmektedir. Ayrıca hukuka aykırı fiilin kusurlu ve iradî olarak yapılması aranmaktadır Cezâî Ehliyet Cezâî ehliyet için kişinin temyiz gücüne sahip olması ve ergenlik çağına gelmiş bulunması gerekir. Buna göre ergenlik çağına gelmiş ve temyiz kudreti bulunan kişinin cezai ehliyeti bulunmakta, gayrımümeyyiz kişinin ise cezâî ehliyeti bulunmamaktadır. Mümeyyiz çocuğun had ve tazir suçları için cezâî ehliyeti bulunmasa da tazir suçları için sınırlı düzeyde bir cezâî ehliyetinin var olduğu söylenebilir. 10

11 Mümeyyiz veya gayrı mümeyyiz çocuğun cezâî ehliyetinin bulunmaması demek, Allah haklarına yönelik suçlarda (hadlerde) herhangi bir cezaya çarptırılmamaları demektir. Kısas suçları ise şahıs haklarına yönelik olduğu için bu tür suçları işleyen çocuklar, kasıt unsuru sabit olmadığından, kısasla cezalandırılmaz, diyete hükmedilir. Bunlar cezaî bakımdan mecnunla aynı durumdadırlar. Mümeyyiz olmayanların tazir suçlarında da ehliyetleri yoktur. Ancak mümeyyiz küçüklere onları terbiye maksatlı uygun tazir cezalarının verilmesi mümkündür. 1. Cezâî Ehliyet Cezâî ehliyeti ortadan kaldıran veya azaltan sebepler: a) Akıl Hastalığı: Ehliyet arızalarının başında akıl hastalığı gelir. Akıl hastalığı Allah haklarına yönelik suçları (had suçları) bakımından cezaî ehliyete engeldir. İçki içme, zina, hırsızlık gibi suçları işleyen akıl hastaları, bunlar için öngörülen had cezalarına çarptırılmazlar. Kısas suçlarında ise kasıt unsuru tespit edilemeyeceğinden, diyet ile cezalandırılırlar. Diyeti suçu işleyen mecnunun mu yoksa âkilenin mi ödeyeceği konusu tartışmalıdır. Şâfiî diyetin akıl hastasının mallarından ödenmesi gerektiğini söylerken; çoğunluk akıle tarafından ödeneceğini ifade etmektedir. Tazir suçlarında da akıl hastalığı cezai ehliyeti ortadan kaldırmaktadır. b) Akıl Zayıflığı (Ateh) İslam hukukçularının çoğunluğu matuhu cezaî ehliyet bakımından akıl hastasından ayırmazlar ve ehliyetsiz kabul ederler. Ancak matuh, hukukî iişlemler bakımından akıl hastasından farklı kabul edilmiştir. c) Uyku ve Bayılma Bir kişi uyku ve bayılma halinde birinin üzerine düşse veya uyur gezer haldeyken başkasına zarar verse, bu durumda cezâî ehliyeti yoktur. 11

12 d) Sarhoşluk İslam hukukçuları sarhoşluğu cezâî ehliyete etki bakımından ikiye ayırmaktadırlar. Birincisi sarhoş edici maddeyi bilmeyerek, zaruretler altında ya da cebir ve ikraha maruz kalarak almak. Bu şekilde sarhoş olanların cezâî sorumluluklarının bulunmadığı konusunda hukukçular arasında görüş birliği bulunmaktadır. Ancak katil ve müessir fiillerde şahıs haklarının ihlali sebebiyle diyetin bunlar bakımından da düşmeyeceğini belirtmek gerekir. Sarhoş edici maddeyi meşru bir gerekçesi bulunmaksızın alan kişinin cezaî ehliyeti konusunda iki farklı yaklaşım bulunmaktadır. Ahmed b. Hanbel, bir görüşüne göre Şâfiî ve bazı Malikiler, sarhoşun hangi yolla sarhoş olursa olsun had ve kısasla cezalandırılamayacağı görüşündedirler. Bu kişiye sarhoşluk haddi ve işlediği diğe suçlar için tazir cezası verilir. Hanefîler, Malikilerin çoğunluğu, bazı Şâfiî ve Hanbelî hukukçular ise meşru sebep bulunmaksızın sarhoş olanların, bütün suçlardaki cezâî sorumluluklarının devam ettiği kanaatindedirler. 2) Kusur manevi unsurun gerçekleşmesi için kişinin kusurlu olması, yani fiili bilerek, isteyerek ve hareketinin sonuçlarını kavrayabilecek durumda olarak işlemesi gerekir. İslam hukukunda kusur kasıt ve hata olmak üzere ikiye ayrılır. Kasıt ve hata da ikiye ayrılarak incelenir. Kasır (amd)-kasıt benzeri (şibh-i amd), hata ve hata benzeri gibi. Katı ikiye ayıranlara göre kasıt, kişinin fiili ve sonucunu istemesidir. Kasıt benzerinde ise kişi fiili istemekte fakat sonucu kastetmemektedir. Ebu Hanife katilde kasıt ve kasıt benzeri ayrımını kabul etmekte, müessir fiillerde kabul etmemektedir. Şâfiî ve Ahmed b. Hanbel ise hem katilde hem de müessir fiillerde bu ayrımı kabul etmektedirler. Kasıt, bir şahsın, hukuken yasaklanan bir fiili bilerek ve isteyerk işlemesidir. Sarholuk veren maddeyi bilerek ve isteyerk içen kişi için kasıt unsuru gerçekleşmiş sayılır. 12

13 Hata ise kişinin hukuken yasaklanan fiili istememesi, ancak fiilde veya kasıtta yanılarak suç teşkil eden fiili işlemesidir. Bir av hayvanına ateşe edildiğinde, bunun bir insana isabet etmesi fiilde hatadır. Kasıtta hata ise bir askerin, düşman askeri zannederek kendi arkadaşlarından birini vurmasıdır. Hata benzeri durum ise kişinin, suç teşkil eden fiili yapmayı hiçbir şekilde düşünmediği halde, bu fiilin meydana gelmesidir. Uyuyan bir kimsenin bir çocuğun üzerine düşerek onun ölmesine sebep olması gibi. 3. ikrah ve Manevi Unsurun Oluşmasına Etkisi Manevi unsurun oluşması için fiilin, kişinin kendi irade ve ihtiyarı ile oluşması gerekir. İslam hukuk literatüründe cebir ve tazyike ikrah denir. Ceza hukukunda geçerli bir ikrahtan söz edebilmek için üç unsurun bulunması gerekir: 1. Mükrihin, tehdidini yerine getirmeye muktedir olması gerekir. 2. Mükreh, fiili ikrahın etkisiyle korkarak yapmalıdır. 3. Yapılması istenen iş, hukuken yasaklanmış bir iş olmalıdır. İkrah ikiye ayrılır: Mülcî ikrah (tam ikrah): cana ve vücut bütünlüğüne yönelik ikrahtır. Gayrı mülcî ikrah (nakıs ikrah): cana, vücut bütünlüğüne ve malvarlığının bütününe yönelik olmayan ikrahtır. Hanefiler, ikrahın kişinin rızasını ortadan kaldıracağını, ancak ihtiyarını (seçim hakkını) kaldırmayacağını söylerler. İster tam ister nakıs olsun, ikrah altında yapılan akitler geçerli değildir. Nakıs ikrah suçun oluşmasına ve cezaya mani değildir. Tam ikrah ise bazen suçun oluşmasını engeller bazen ise cezaların verilmesini engeller. Ebu Hanife, Muhammed, bir görüşüne göre şâfiî, şahsa yönelik kısas suçlarında kısası ikrah tesiriyle suç işleyen için değil, asıl fail konumunda olan mükrih için gerekli görürler. Ebu Yusuf her ikisine de kısasın gerekmediğini, diyet ödeyeceklerini söyler. Malik ve Ahmed b. Hanbel ise ikisine de kısasın gerektiğini söylerler. 13

14 TEŞEKKÜRLER Yrd. Doç. Dr. Ayhan AK İLAHİYAT FAKÜLTESİ 14