TÜRKYE TÜRKÇES AIZLARINDA TÜR DETRME ÖRNEKLER

Transkript

1 TÜRKYE TÜRKÇES AIZLARINDA TÜR DETRME ÖRNEKLER Ahmet GÜNEN * Mehmet Dursun ERDEM ** ÖZET Bu makalede kelimelerin isimden fiile tür deiimleri incelenecektir. Tür deitirme konusunu Türkiye Türkçesi aızları çerçevesinde ele alan bu çalımada, özellikle haydi, çabuk ve yava kelimeleri üzerinde durulacaktır. Karadeniz ve Rumeli aızları bata olmak üzere, birçok yörede haydi, çabuk ve yava kelimelerinin fiil çekim ekleri aldıını ve yüklem olarak cümlede görev yaptıklarını görmekteyiz. Birçok çalımada isim grubu içerisindeki tür deimleri incelenmitir. Fakat bu çalımada bizzat isim türünden kelimelerin hiçbir ek almadan fiil grubuna geçileri görülecektir. Anahtar Kelimeler: Türkiye Türkçesi Aızları, Tür Deitirme, gramer, ekil bilgisi ABSTRACT In this article investigated change of word kinds from noun to verb. Topic of kind change, in this study that taken up in frame of Turkiye Turkish dialect, especially on words of haydi, çabuk and yava is emphasized. Firstly on Black Sea and Thrace dialect, in a lot of region, we see that haydi, çabuk and yava words take conjugation suffiks and take function as a predicate in sentence. In a lot of studies were investigated changes of kinds in noun group. But in this study will be seen that words of noun kind is inculuded in verb group without suffiks. Key Words: Türkiye Turkish Dialect, kind change, grammar, morphology 0. Giri Sosyal ve canlı bir varlık olan diller, sürekli bir deime ve gelime içerisindedirler. Ses ve ekil bilgisiyle sınırlı kalmayan bu deime ve gelimeler, söz varlıına, hatta kelime türlerine kadar uzanır. Bazı kelimelerde gördüümüz anlam genilemesi, anlam daralması, anlam iyilemesi ve anlam kötülemesi gibi anlam deimelerinin yanında, bazı kelimelerin de zamanla tür deiikliine uradıklarına tanık olmaktayız. Ancak kelimelerin tür bakımından geçirdikleri bu deiim, Türkiye Türkçesi için çok yeni sayılabilecek bir konudur. Dolayısıyla gramerlerimizde, Türkçede kelimelerin tür bakımından esnek bir yapıya sahip olduu, bir cümlede isim olarak kullanılan bir * Ahi Evran Üniversitesi Kırehir Eitim Fakültesi, agunsen@gazi.edu.tr ** Atatürk Üniversitesi Erzincan Fen-Edebiyat Fakültesi, mdursunerdem@hotmail.com

2 73 Türkiye Türkçesi Aızlarında Tür Deitirme Örnekleri kelimenin bir baka cümlede sıfat veya zarf olarak kullanılabilecei (Mesela; güzel kelimesinin Ben güzele güzel demem, güzel benim olmayınca cümlesinde isim, Aye nin güzel yazısı var. cümlesinde sıfat, Öretmenimiz güzel konuuyor. cümlesinde ise zarf olması gibi.) eklindeki sınırlı bilgi ve örneklerle yetinildiine tanık oluruz. Terim sözlüklerimizde de durum bundan pek farklı deildir. Belli balı terim sözlüklerinde, söz konusu dil olayına bir ad bulamadıımız gibi, konunun, yabancı dillerdeki fonksiyon deimelerine göndermeler yapılarak, sınırlı birtakım bilgi ve örneklerle geçitirildiini görmekteyiz. Dolayısıyla sorunun çözümü veya Türkçedeki durumunun ortaya konulması, konuyu deiik açılardan irdeleyen baımsız aratırma yazılarına kalmaktadır. Bu bakımdan bizden önce bu konuyla ilgili çalıanlardan ve çalımalarından söz etmek yerinde olacaktır. Türkiye Türkçesinde sözcük türü deimelerine dikkati çeken ilk aratırmacılardan birisi olan Mustafa Sarı, Belirli sözcük türüne ait bir kelimenin yapı bakımından bir deiiklie uramadan dier bir deyile, herhangi bir ek almadan baka bir sözcük türüne geçmesine fonksiyon deitirme (functional shift ya da conversion) adı verilmektedir. 1 demekle birlikte, tür deitirme örneklerine Türkiye Türkçesinde yapım veya çekim eklerinden birini almı kelimelerde de rastlandıını belirterek, bata zarf-fiil, iyelik ve çatı ekleri olmak üzere bazı yapım ve çekim eklerinin kalıplaması sonucu birçok kelimenin birden fazla sözcük türüne girebildiini önce art zamanlı, sonra da e zamanlı olarak ortaya koymutur. Türkçede art zamanlı sözcük türü deiikliklerini ek kalıplaması çerçevesinde ele alan ve kalıplaan eklere göre tasnif eden Sarı, öte, göre, ile, takı/dakı, diye, ötürü; gibi, gayri, bazı; sakın; bile; bayaı kelimelerinin ek kalıplaması sonucu tür deimesine urayıp, sonuncu hariç, edat olarak kullanıldıklarını, sonuncusunun da zarf özellii kazandıını ortaya koymutur. 2 Sarı, Türkiye Türkçesinde sözcük türlerinin e zamanlı olarak deiiklie uramasını inceledii çalımasında ise, ister ister, gelgelelim, ne var ki örnekleriyle fiil ve cümle unsurlarının balaç olarak, Anne! Yandık! Bittik!... gibi örneklerde 1 M. Sarı, 2000: 227; M. Sarı, 2001: M. Sarı, 2000:

3 Ahmet GÜNEN - M.Dursun ERDEM 74 görüldüü üzere, anlamlı birtakım kelimelerin, duygu deeri yüklenilerek ünlem olarak, yine kelime grubundan bir sözün dümesi ve eklerin fonksiyonlarını yitirmesi sonucunda da bazı kelimelerin tür deiikliine urayarak sıfat olarak ( canım stanbul, ertesi gün, böylesi iler, öylesi sözler; aksine davranılar, böylesine sözler, sahanda yumurta, yünden kazak, demirden kapı vb.) kullanılabildiklerini ortaya koymutur. 3 Bizim bu çalımamızla e zamanlı gerçekleen bir çalıma da Musa Duman ile Feryal Korkmaz a ait. Duman ve Korkmaz, Evliya Çelebi Seyehatnamesindeki Tür Deitiren Kelimeler Üzerine adlı bildirilerinde, konuyu bir eser çerçevesinde sınırlayarak ele alıp incelemilerdir. 4 Duman ve Korkmaz, Evliya Çelebi nin Seyahatname sinde görülen tür deitirme örneklerini, Türkçenin tarihî geliimi içinde gerçekleen ve ortak dilde de yerleen kalıcı tür deitirme örnekleri ve Seyahatname ye mahsus, daha dorusu Evliya Çelebi nin kullanımına balı tür deitirme örnekleri olmak üzere iki alt balık altında toplamılardır. Duman ve Korkmaz, çalımalarında, aceb gibi isim iken sıfat ve zarf olarak, âhir gibi hem isim hem zarf olarak, cümle gibi hem isim, hem zarf hem de zamir olarak, ibtidâ gibi isim ve zarf olarak, tara gibi zarf iken sıfat ve isim olarak kullanılan birçok kelimenin tür deiimine uradıklarını vukufla ve ayrıntılı olarak ortaya koymulardır. Gerek M. Sarı nın gerekse M. Duman ve F. Korkmaz ın çalımaları, genel olarak tür deitirme örneklerini isim çerçevesinde tuttuklarını, yani fiilden isme, fiilden edata, fiilden ünleme, isimden sıfata, isimden zarfa ve zarftan sıfat veya isme geçen tür deitirme örneklerini ortaya koyduklarını görüyoruz. Oysa konunun isimden fiile dönük örnekleri, yani isim soylu bir kelimenin fiil çekimi eki alarak çekimli fiil olarak kullanılan örnekleri de az deildir. te, bu çalımanın konusu, isimden fiile dönük tür deitirme örnekleridir. Ancak, isim merkezli tür deitirme örneklerinin hem art hem de e zamanlı örnekleri yazı dili/ölçünlü Türkçe için söz konusu iken, fiile dönük tür deitirme örnekleri aızlarla sınırlıdır. Dolayısıyla, esas itibariyle yazı diline geçmeyen ve aızlarda da sınırlı örnekleri bulunan bu türden deimeleri konu alan çalımamıza yukarıdaki balıı uygun gördük. 3 M. Sarı, 2001: F. Korkmaz ın ayrıca Evilaya Çelebi Seyahatnamesi üzerinde tür deitirme konusunda çalıması/doktora tezinin de devam ettiini biliyoruz.

4 75 Türkiye Türkçesi Aızlarında Tür Deitirme Örnekleri Tür deitirme konusunu Türkiye Türkçesi aızları çerçevesinde ele alan bu çalımada, özellikle haydi, çabuk ve yava kelimeleri üzerinde durulacaktır. Zira, bu kelimeler tür deitirme açısından çok iyi üç örnektir. Kelime türü bakımından esas itibariyle isim olan bu kelimeler, Türkiye Türkçesi aızlarında fiil çekim eklerini alarak yüklemlemektedirler. Karadeniz ve Rumeli aızları bata olmak üzere, birçok yörede haydi, çabuk ve yava 5 kelimelerinin fiil çekim ekleri aldıını ve yüklem olarak cümlede görev yaptıklarını görmekteyiz. Aratırma ve bizzat gözlemlerimiz sonucunda bu kelimelerin u ekillerle kullanıldıkları görülmütür: Haydi: Esas itibariyle isteklendirme ve çabukluk belirten bir ünlem edatı olan bu kelime için Türkçe Sözlük te u bilgi ve örnekleri buluyoruz:! "#$ %& '()* +#"%, (-./ / $ %&)0 $% 1 ) % 2 "3 1.,4() '" '(-3 9 ' : %& % %&'; < Hem yazı hem de konuma dili için geçerli olan bu anlam ve kullanımların yanında, söz konusu ünlem edatının üzerine emir ve art çekimi ekleri alarak çekimli fiil gibi kullanılması ise daha çok aızlara özgüdür. Bu edatın fiil çekim eki alarak tür deiikliine girdii belli balı ekil veya kullanımlar unlardır: Haydi-n : Bu kullanımda, kelime kökünün üzerine fiil çekim eki olan ikinci çokluk ahıs emir ekinin geldiini görmekteyiz. Kelimenin en yaygın kullanım ekli budur. Türkçe Sözlük ün de halk azında haydi ünleminin birden çok kiiye seslenirken emir kipine göre aldıı biçim 7 olarak gösterdii 5 Bahsi geçen kelimelerle ilgili makaleye alınan bütün kayıtlar Mehmet Dursun ERDEM in arivinde kayıtlı olup, kimi örnekler soruturma ve anket çalıması sonucu elde edilmitir. Bu soruturma ve anketler de elimizde mevcuttur. 6 Türkçe Sözlük, 1988-I: Türkçe Sözlük, 1988-I: 625.

5 Ahmet GÜNEN - M.Dursun ERDEM 76 bu kullanımın ünlem olarak gösterilmesi, üzerine getirilen emir ekinin ek kalıplamasına uradıı düünüldüünden olmalıdır. lk bakıta, tekrar ünlem edatı olarak kullanıldıını düünmek yanlı olmayabilir. Ancak dier çekimlerini de düününce, onu ünlem veya ünlem edatı olarak saymanın pein olarak kabul edilebilecek bir görü olmadıı açıktır. 0%Türkiye Türkçesi aızlarında haydin biçiminin yine Acele et, çabuk ol! anlamıyla kullanılan bir de haydindi biçimi de vardır. Mesela; Denizli yöresine ait bir türkünün bir mısraı öyledir: Haydindi, hopla da gel yanıma. 8 Kaynaklarda bu haydin ve haydindi kelimelerinin yapılarıyla ilgili görülere de rastlıyoruz. Nitekim, Emir eklinin çokluk ikinci ahsının sonunda, çok nadir olarak, eklemi bir hitap unsuru görülür. diyen Muharrem Ergin, Bakındı hele!, Durundu! gibi sözlerdeki -dı /-du unsurlarının hadi, haydi kelimelerinde de görülen, hatta bazen tek baına kullanılan di! hitap edatından geldiini söylemektedir. 9 J. Deny i de, fiillerin emir çekimini ilerken, bir uyarı notuyla emir ikinci çokluk ahıs eki olan -(y)in in bir çeit benzeim (analoji) yoluyla aman 10 ve haydı ünlemlerine getirildiini belirtmekle kalmaz, haydi / hadi /hayde ünlemlerinin ya hay ile di veya de ünlemlerinin birlemesinden ya da hayda- fiilinden tekil edilmi olabileceini söyler. 11 J. Deny, söz konusu haydi edatıyla ilgili bilgi ve örnekler sunduktan sonra, bir ihtar la, bu edatın emir çekimiyle olan benzeimi dolayısıyla, birden çok ahsa hitap edildii zaman emir kipinin çokluk ikinci ahıs ekini alarak -= biçimine girdiini, ancak bu olayın sadece Türkçeye ait olmadıını, /h/ foneminin konuan ve konuulanın çokluunu ifade edecek ekilde aynı görevle Rumence ve Tanca Arapçasında da görüldüünü belirtir Derleme Sözlüü nde aynı kelimenin Konya Beyehir de de kullanıldıı tespit edilmitir. bk. DS-VII: M. Ergin, 1985: 308. M. Ergin in ve aaıda J. Deny nin zikrettii bu di hitap edatı ile N. Hacıeminolu nun Batı Türkçesine ait edatlar arasında gösterdii di= haydi edatı aynı edat olmalıdır. Ancak ikincisinin üzerinde yine emir ikinci çokluk ahıs eki vardır. Adı geçen edat ve didiler ki diñ götür, diñ imdi günhlar yerine hasenatlar yazıñ vb. örnekler için bk. N. Hacıeminolu,>>//?@ 10 Emir ikinci çokluk ahıs eki alarak kullanılan biçimleri için bk. Türkçe Sözlük, 1988-I: 62; DS-I: J. Deny, 1941: J. Deny, 1941: 690.

6 77 Türkiye Türkçesi Aızlarında Tür Deitirme Örnekleri J. Deny nin verdii bu bilgilere, onun çalımasını Türkçeye kazandıran Ali Ulvi Elöve bir dipnotla katkıda bulunma ihtiyacı duyarak, kelimenin (h)ayda- hareket etmek fiilinden alınmı olabileceinden 13 hareketle, bunun esasen (h)ayda- eklinde gerçekten bir emir çekimi olmasının da mümkün olabileceini; haydi, hayde gibi kalınlık-incelik uyumuna aykırı ekillerini de sonradan almı olabileceini, dolayısıyla bunlarda benzeim (analoji) aramanın gereksiz olduunu belirtir. 14 Biz, haydi, haydin ve haydindi kelimelerinin yapılarını, hatta kökenlerini tartımaya açan bu görüleri tartıacak deiliz. Bizi burada ilgilendiren asıl konu, haydi veya hadi edatlarının bir hitap unsuru olarak daima emir ikinci çokluk ahıs çekimi eki alarak kullanılmı olmasıdır. Haydi-sene : Bu ekil de çok yaygın olarak kullanılmaktadır. Kelime köküne Anadolu aızlarında çok sık rastlanan art ekinin - sene ekli gelmitir. Bu ekil birçok Anadolu azında karımıza çıkar. Gel-sene, yap-sana, et-sene, i-sene içsene, dur-sana 15 gibi çekimli fiillerde yer alan -se-n-e, teklik ikinci ahsa (-n-) balı olarak hitap unsuru (-a/-e) almı ve istekle emir arası bir anlam taıyan art ekidir. Haydi-sinner : Çok az kullanılan bu örnekte, haydi edatının üzerine emir çokluk üçüncü ahıs eki gelmitir. Bu örnekler Samsun un Ladik, Havza, Ordu nun Aybastı, Tokat ın Erbaa ve Sinop merkez aızlarında tespit edilmitir. Az kullanımına karın birçok aızda karımıza çıkabilmektedir. Haydi edatının hadi biçiminin de hadisene, hadisenize, hadiseye Çabuk olsa ya! çekimleri, hatta isteksiz veya gevek kalınarak bir fırsatın kaçırılmasından duyulan pimanlıı gerek bir iç konuma ile gerekse bakasına anlatma sırasında hadisem ya 13 Bugün Türkiye Türkçesi aızlarında kullanılan hayda- çifte koulan hayvanı sürmek, dehlemek fiilinin varlıı, üstelik Rumeli aızları bata olmak üzere bazı aızlarda /h-/siz olarak ayda- eklinde kullanılır olması, bu görüü destekler niteliktedir. Bk. Türkçe Sözlük, 1988-I: 625; DS-I: 410; DS-VII: J. Deny, 1941: Bu ekillere Türkiye Türkçesi aızları içinde, bata Orta Anadolu, Orta Karadeniz ve Rumeli aızları olmak üzere birçok bölgede rastlanır. Bk. Günen 2000:145, Eren 1997:76, Erdem 2006:152. Tespit edilen örnekler, yazılı kaynaklardan çok, büyük oranda yazarların doup büyüdükleri Karadeniz ve Rumeli azılarından derlenmitir. Samsun ve Sinop gibi Batı Karadeniz illeri aızlarında da aynı örneklere rastlanır. Ordu ve Aybastı aızlarında bu ekillerin oldukça yaygın kullanılmasına karın, bu yöreler üzerine çalıan aratırmacıların eserlerinde bu tür örneklere rastlanılmamıtır. Bk. Aydın 2002, Demir 2001.

7 Ahmet GÜNEN - M.Dursun ERDEM 78 Çabuk davransam ya! iten geçti. eklinde birinci teklik ahsa ait çekimi bile kullanılır. 16 /AB BC CDC CDDaha çok fiilleri niteleyen zarf görevinde EAB B %4 $F kullanılan bu kelimenin de zamanla tür deitirerek fiil gibi kullanılmaya ve çok ilek olarak fiil çekim eklerini almaya baladıını tespit ettik. Hatta bu kelime haydi kelimesinden daha farklı ve çeitli fiil çekim eklerini almaktadır. Tespit edebildiimiz örnekler unlardır: AB- C D-C CD- : Emir çokluk ikinci ahıs ekiyle kullanılan en yaygın ekillerdir. AB- C D- C D- D-,, Yine emir teklik ve çokluk ikinci ahsa balı olarak, art ve ahıs eki üzerine hitap edatının eklenmesiyle olumu bu ekillerin aızlarda çok ilek olarak kullanıldıını görüyoruz. AB-- C sim soylu kekimelerin tür deitirerek çekimli fiil olarak kullanılmaları konusunda ilginç bir örnektir. Tür deitirme sürecinin ne kadar yaygınlatıının da çarpıcı bir göstergesidir. imdilik, kelimenin imdiki zaman birinci teklik ahıs ekiyle çekime giren örneklerine rastlanılmıtır. Nadir kullanılan örneklerin genellikle karılıklı konuma esnasında ortaya çıktıı tespit edilmitir: - B ' - AB B ' Bu örnekte de görüldüü üzere, hâl ve tavır ifade eden ve ölçünlü Türkçede genellikle hâl zarfı olarak kullanılan çabuk ismi, kiinin çok acele etmesinin istendii veya bu konuda kendisine baskı yapıldıı durumlarda, imdiki zaman çekimine girmektedir. 2 G$ Bir hâl ve tavır ismi olan yava kelimesi de, ölçünlü Türkçede fiillerin önüne gelerek onları niteleyen ve böylece cümle içinde genellikle zarf görevinde kullanılan bir kelimedir: Yava ol, yava yap, yava yürü gibi. Ancak çabuk kelimesinde olduu gibi, yava kelimesinin de aızlarda tür deitirerek üzerine fiil çekim ekleri aldıı görülmektedir. Ancak yava kelimesi, çabuk ve haydi kelimelerine göre daha az kullanılmakta ve nadiren kullanıldıı için de örnekleri oldukça zor tespit edilmektedir. 16 Son iki örnek, Edirne ili psala ilçesi Turpçular köyünden derlenmitir. Dierleri zaten halk aızlarında yaygın olan kullanımlardır.

8 79 Türkiye Türkçesi Aızlarında Tür Deitirme Örnekleri G$- Bu örnek de hâl ve tavır ismi olan kelimenin emir ikinci teklik ahıs çekimiyle kullanılan yaygın eklidir. G$- $-,, Kelimenin ikinci teklik ve çokluk ahsa balı olarak art eki üzerine hitap edatı almı bu kullanımı, en yaygın kullanılan eklidir. G$-- C Bu biçim de, yine karıklı konumalar sırasında çabuú/çabuò kelimesinde olduu gibi aciliyet bildiren ve vurgulanan durumlarda ortaya çıkar: - Yava, yava! - G$ $ ' Konuan birinci kii, muhatabı ikinci kiiye yava olmasını aceleyle ve vurgulayarak belirtirken, ikinci kii de biraz kızgınlıını belirtir mahiyette cevap vermektedir. Yavaıyom. eklinin böyle bir konuma sırasında ortaya çıktıı anlaılmaktadır. Yava-tınız: Bir ite çalıırken yice aırlatınız, yorulup ii aırlatırdınız. anlamıyla kullanılan bu örnek de tür deitirmenin sınırlarını belirleme açısından ilginç bir veridir. 17 Düzce azından derlenen 18 yavatın Yava olun, kendinize gelin! örnei de söz konusu kelimenin çekimli bir fiil olarak kullanıldıına önemli bir tanıktır Baka Örnekler Yukarıda belirttiimiz bu çok yaygın örneklerin dıında, isimlerin tür deitirerek fiil olarak kullanma eilimi içine girdiklerini pekitiren baka örnekler de vardır. Mesela, çok yaygın olarak kullanılan haydi, yava ve çabuk örnekleri dıında, Edirne ve yöresi aızlarında erkekler arasındaki selamlamalarda sürekli Merhabayın, hatta ikileme hâlinde Merhabayın, merhabayın! sözü de kullanılır. Bu selamlama sözü, tek bir kiiden bir gruba dönük olabilecei gibi, iki grup arasında da daima böyle söylenmektedir. Yine Trakyada iki veya daha fazla kiiden oluan yolcu veya misafirler uurlanırken Güle güleyin! denir. Burada da zarf-fiil eki ile olumu güle güle ikilemesinin bir isim unsuru olduu hâlde, emir ikinci çokluk ahıs eki alarak çekimlendiini, dolayısıyla fiil olarak kullanıldıı açıktır. Bu çekim, saygı ve incelik duygusuyla birinci ahıslarca ikinci teklik ahsa hitaben de kullanılmaktadır. 17 Edirne ili, psala ilçesi Turpçular köyünden derlenmitir. 18 DS-XI: 4204.

9 Ahmet GÜNEN - M.Dursun ERDEM 80 Aynı yörede YÀ, bi dakkasana sen! 19 gibi tür deitirmenin baka isimlerdeki örneklerine de rastlamak mümkündür. Bu ve benzeri örnekler, isim soylu kelimelerin fiil çekimi ekleri alarak fiil olarak kullanılmalarının yaygınlık kazandıını göstermesi bakımından ayrıca önemlidir. 2. Bu aratırma yapılırken, bu yapıların nasıl oluabilecei konusunda birçok aratırmacının bilgisine bavurulmu, sonuçta u görüler ortaya çıkmıtır: Bu kelimeler i- fiilinin eklemesiyle olumutur. Haydi-i-sene gibi Kısalma eilimi sonucu meydana gelmitir. B HB $ H$ %-H% Üçüncü izah en çok kabul edilen ve bu çalımanın yazarlarının da tezi olan açıklamadır. Yani, söz konusu isimlerin üzerine gelen fiil çekimi ekleri ne i- fiili eklenmesi ne de kısalma eilimidir; aksine tamamen tür deitirme sonucu fiil çekim ekleri bu isimlerin üzerine gelmitir. Gerçekten i- fiiliyle bu oluumları açıklayamayız. Çünkü haydi-i-sene açıklaması, - örnei için geçerliliini yitiriyor. Üstelik çabuò-un, çabuò-uyom gibi çekimleri de izah etmekten oldukça uzaktır. Ayrıca ise, aızlarda ünlü ile biten kelimelere - (y)isa/ -(y)usa, ünsüzle biten kelimelere de -IsA/-UsA eklinde eklenmektedir. Dolayısıyla -sana gibi ifadelerde art eki dorudan isme eklenmi gibi görünmektedir. O hâlde bu ekiller, haydi-sene de dahil olmak üzere, i- fiilinin eklemesi sonucu olumu olamazlar. kinci görüte, çabuòun ve yavaın örnekleri kısalma eilimi sonucu ol- fiilinin dümesiyle açıklanmaya çalıılmaktadır. Ancak aynı emir ekini almı haydin bata olmak üzere, haydisene, çabuhsana, yavasana, çabuhuyom, yavaıyom örneklerini bu günü, misafirleri olduumuz Kean lçe Tarım Müdürü Lütfü Acar ile Gökçetepe Köyü Muhtarı Abdullah Kemik in oturup çay içip sohbet ettiimiz parktan ayrılırken hesabı ödeme yarıına girdikleri sırada, her ikisinin de karılıklı olarak birbirlerine söyledikleri cümledir. A. G. 20 Görü ve düüncelerini bizimle paylaan Musa Duman bata olmak üzere Mustafa Argunah, Marcel Erdal, Leyla Karahan, Nurettin Demir, Emine Yılmaz, Astrid Menz, Benrt Brendemoen, Necati Demir, Efrasiyap Gemalmaz, Ahmet Demirta a çok teekkür ederiz.

10 81 Türkiye Türkçesi Aızlarında Tür Deitirme Örnekleri açıklama izah edemez. Dolayısıyla kısalma eilimi de bu örnekleri izah etmekte yetersiz kalmaktadır. Üçüncüsü ise kanaatimizce üpheye meydan vermeyecek ölçüde doru olan izah eklidir. Gerek~ gerek- köhne~ köhne- eski ~ eski- kelimelerinde olduu gibi bazı isimler fiil ekillerinde kullanılabilmektedirler. Yani tür deitirebilirler ve kendi grubundan farklı çekim ekleri alabilirler: Gerektir, gerekli x gereksiz Gerekir, Gerekiyor; Köhnedir-Köhnemi, Köhneyin; Eskidir - Eskimi, Eskiyor, Eskiyin vb. Bu konuda buyur- fiili de ilginç bir örnek tekil eder. Yaygın kullanımıyla fiil olan (Buyrun, buyurdu, buyursunlar vb.) bu kelimenin kabul buyur- gibi yardımcı fiil olarak, buyur et- örneinde olduu gibi isim olarak kullanıldıına da tanık olmaktayız ki, onu da kelimelerin zamanla nasıl bir tür deitirme sürecine girebileceklerini gösteren bir baka ilginç örnek olarak deerlendirebiliriz. te, bata BC BCDCD DCD $ $ kelimeleri olmak üzere, birçok isim soylu kelime de bu ekilde tür deitirip fiillemi olmalıdır. Bu durum bize e sesli fiillerin nasıl olutuu yolunda da fikir vermesi bakımından çok önemlidir. sim soylu kelimelerin bir fiil gibi çekim eki alarak fiillemelerinde, özellikle haydi, haydin, haydindi örneklerinden hareketle söylersek, birtakım seslenme edatlarının emir çekimi ileviyle kullanılmalarının da etkisi düünülebilir. Nitekim, Türk dilinin tarihî lehçelerinden olan Çaatay Türkçesinde de benzer kullanımların varlıını biliyoruz. 21 Bu anlamda, M. Ergin in de iaret ettii gibi, Batı Türkçesinde de = haydi edatı, bu geçite önemli bir rol oynamı olabilir. Ayrıca, birçok edatın zamanla eklemi olmasını da bu düüncemize dayanak olarak hatırlatabiliriz. Gelsene, baksan-a; gelin-di, durun-du, hatta hay-di-n-di örnekleri bunun en güzel örnekleri deil midir? Hatta, Eski Türkçedeki asıl ekli erki olan, Türkiye Türkçesinde ki, Türkmen Türkçesinde de -úà/-k biçiminde yaayan edatın Türkmen Türkçesinde üzerine ahıs ekleri alacak kadar ( Kimden habar alam km? Kimden haber alayım ki? ) 22 ekletiini de ilave edebiliriz. Kısacası, Türkiye Türkçesinde aızlar ölçeinde de olsa, bata haydi, çabuk, yava kelimeleri olmak üzere, aldıkları eklerle birçok kelime tür deitirerek fiil kategorisine de girebilmektedir. Bu tür deiimler ilk olarak aızlarda balamakta, daha sonra yazı diline 21 Bk. B. Atalay, 1950: VII. 22 Bk. Z. Korkmaz, 1995-I: 624.

11 Ahmet GÜNEN - M.Dursun ERDEM 82 sızmaktadır. Bu açıdan aızların, içlerinde ilgi çekici tür deiimi örnekleri barındırdıı söylenebilir. Bu örnekler aız bölgesine göre de deiiklik arz etmektedir. 3. Sonuç Haydi, çabuh, yava kelimeleri Orta Anadolu, Orta ve Batı Karadeniz, Trakya, çok nadir olarak da Dou Karadeniz de fiil çekim ekleriyle kullanılmaktadırlar. Daha çok emir ikinci teklik ahıs (-n) ve art ekinin hitap eki almı ekliyle (-sana/-sene, -sanıza/- senize) kullanılan bu yapılardan DCB CB $ $ kelimeleri daha da ileri giderek imdiki zaman çekimine de girmektedirler. Yani isim türünde bir kelimeyken tür deitirip fiil olarak da kullanılmaya balamılardır. Bu tür yapılar ilk olarak aızlarda balamakta, daha sonra da genellikle kahramanlarını aız özellikleriyle konuturan hikâye ve roman yazarlarınca yazı diline de girmektedir. Bu kelimeler tür deitirme açısından önemli örneklerdir. Ayrıca bu örnekler e sesli fiil ve isimleri açıklamak için farklı bir bakı açısı da sunmaktadırlar. Birçok e sesli fiil ve ismin bu ekilde oluabilecei görülmektedir. Aızlarda kelime türleri arasındaki geçiler yazı diline göre daha hızlı ve farklılık göstermektedir. Aızlara bu açıdan bakıldıında çok daha fazla malzeme elde edilecei açıktır.

12 83 Türkiye Türkçesi Aızlarında Tür Deitirme Örnekleri KAYNAKÇA Atalay, Besim (1950); Mirzâ Mehdi Mehmet Han Seng-lâh Lûgat-i Nevai (Tıpkıbasım), stanbul: TDK Yay. Aydın, Mehmet (2002); Aybastı Azı, Ankara: TDK Yay. Derleme Sözlüü (VII [1974], XI. C. [1979] ), Ankara: TDK Yay. (DS) Demir, Necati (2001); Ordu li ve Yöresi Aızları, Ankara: TDK Yay. Deny, Jean (1941); Türk Dili Grameri (Osmanlı Lehçesi), Terc.: Ali Ulvi Elöve, stanbul: Maarif Vekâleti Yay. Duman, Musa-Korkmaz, Feryal (2005); Evliya Çelebi Seyahatnamesindeki Tür Deitiren Kelimeler Üzerine, Erdem, Mehmet Dursun (2006). Samsun Asarcık Azı, Ondokuz Mayıs Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans tezi. Eren, Emin (1997); Zonguldak-Bartın-Karabük lleri Aızları, Ankara: TDK Yay. Ergin, Muharrem (1985); Türk Dil Bilgisi, stanbul: Boaziçi Yay. Eyubolu, smet Zeki (2004); Türk Dilinin Etimolojik Sözlüü, stanbul: Sosyal Yayınlar Hacıeminolu, Necmettin (1992); Türk Dilinde Edatlar, stanbul: MEB Yay. Günen, Ahmet (2000); Kırehir ve Yöresi Aızları, Ankara: TDK Yay. Korkmaz, Zeynep (1995); Türkiye Türkçesinin ki Balacı ile ki üphe Edatı Arasındaki Yapı ve Görev Ayrılıı, Türk Dili Üzerine Aratırmalar, 1. C., Ankara: TDK Yay., s Räsänen, Martti (1933); Türkische Sprachproben Aus Mittel-Anatolien, I Sivas Vil., Helsinki: Studia Orientalia, Edidit Societas Orientalis Fennica. Sarı, Mustafa (2000); Türkiye Türkçesinde Sözcük Türlerinin Deiiklie Uraması, Türkoloji Dergisi, Cilt: XIII, Sayı:1, Dil ve Edebiyat Aratırmaları Dernei Yay., No:1, Ankara, s Sarı, Mustafa (2001); Türkiye Türkçesinde Sözcük Türlerinin Ezamanlı Deiiklie Uraması, Türkoloji Dergisi, Cilt: XIV, Sayı:1, Dil ve Edebiyat Aratırmaları Dernei Yay., No:2, Ankara, s Türkçe Sözlük (1988), C.I-II, Ankara: TDK Yay.