CEZMİ KARASU-TARİHTE TÜRK ROMEN İLİŞKİLERİ II.BÖLÜM

Transkript

1 ROMEN MEMLEKETLERİNİN OSMANLI İDARESİNE GEÇMELERİ Osmanlıların Tuna nehri kıyılarına ulaşmaları erken devirlerde Yıldırım Bayezid zamanında gerçekleşti. Eflak ile ilk temaslar da yine bu zamanda ihtiyar Eflak beyi Mircea cel Batran devrinde vuku buldu. Mircea nın Tuna nehrinin berisine geçerek yaptığı baskın seferleri ve doğrudan Yıldırım ın karşısına çıkmadan gösterdiği direnç Tuna ötesinde bir Osmanlı hakimiyeti tesisini geciktirdi. 1 Fetret Devrinde Osmanlı şehzadeleri arasındaki mücadelenin Dobruca bölgesine sirayet ettiği ve Eflak-Boğdan beylerinin de zaman zaman bu mücadelelere dahil olduklarına tanık olunmuştur. Çelebi Mehmed in hakimiyeti elde etmesinden sonra Eflak işlerine önem verildiğini görmekteyiz. Bununla birlikte Eflak ın Osmanlı Devletinin haraçgüzarı olması için Fatih devrini beklemek gerekecektir. Vlad Dracul zamanında artık Eflak Osmanlı yüksek hakimiyetini tanıyarak vergiye bağlanmıştır. 2 Buna mukabil Vlad Dracul un oğlu Vlad Tepeş (Kazıklı Voyvoda) Eflak ta Osmanlı hakimiyetine başkaldırmış uzun zaman Osmanlıları uğraştırmıştır. Kendisini tepelemek için Eflak a giren Osmanlı askerinin karşısına çıkmamış; dağlık arazinin sağladığı avantajdan yararlanarak bir yıldırma savaşını tercih etmiştir. 3 Diğer taraftan aynı devirde Boğdan beyliğini deruhte etmekte olan Ştefan cel Mare (Büyük Ştefan) da Osmanlıları meşgul eden diğer bir şahsiyet idi. Onun otuz yıla yakın devam eden mücadelesi döneminde Osmanlılar Boğdan da çok gayret göstermelerine rağmen üstünlük kuramadılar. Ştefan cel Mare de Vlad Tepeş e benzer bir yöntemle dağlık bölgelerin avantajını sıklıkla kullandı. Ancak şartları uygun bulduğunda Osmanlı askerinin karşısına çıkmaktan çekinmedi. Bunlardan 1475 yılında Hadım Süleyman Paşa komutasındaki Osmanlı ordusu karşısında kazandığı zafer kuşkusuz onun kariyerindeki en parlak muzafferiyettir. 1 Constantin Giurescu, Istoria Romanilor, vol:i, Bucureşti,2007. s.362 vd. 2 Giurescu, Istoria, II/11. 3 Vlad Tepeş ve faaliyeti hakkında kapsamlı bir biyografi için bkz: Radu Ştefan Ciobanu, Pe Urmele lui Vlad Tepeş,Bucureşti,1979.

2 1475 Savaşının yapıldığı sahra Fatih devrinden sonra kısa bir süre kardeşi Cem Sultan ile mücadele eden II.Bayezid çok geçmeden dikkatini bölgeye çevirdi. XVI.yüzyıl başından itibaren artık bölgede tamamen bir Osmanlı hakimiyeti tesis edildi. 4 Sultan II. Bayezid devrine kadar; çok çalkantılı ve gelgitlerle dolu olan Osmanlı Eflak-Boğdan ilişkileri II. Beyazıt devrinde 16.yy başlarında artık istikrarlı bir duruma kavuşmuştur.1600 lü yılların başından bağımsız Romanya nın kuruluşuna kadar Eflak-Boğdan memleketleri Osmanlı devletine bağlı statüde yerler olarak varlıklarını devam ettireceklerdir. ( yılları arasında Mihai Viteazul devrindeki kısa ayrılık dönemi küçük bir istisna oluşturmaktadır.) Bu devirde Eflak ve Boğdan memleketleri açısından Osmanlı sistematiği içinde özel bir statü ile yer aldığını söylememiz gerekir. Bu statü özerk bir niteliğe sahiptir ve Osmanlı belgelerindeki hali ile şu şekilde formüle edilmiştir: -Mefrûz ül-kalem: Bu formül prensliklerin Osmanlı devletinin temel kayıtlarında, kalemlerinde yer almaması anlamına gelir. Örneğin prensliklerde tapu tahriri yapılmaz. -Maktû ül-kadem: Prensliklerde Osmanlı merkezi yönetimini temsil eden unsurların örneğin kadıların bulunmaması anlamındadır. Böylece her bir prenslik 4 Şerban Papacostea, Tarile Roman eşi primul asalt puterii Otomane, Istoria României, Grupul Editorial Corint Bucureşti, 2007.s.136 vd.

3 Babıali tarafından bütüncül bir bölge olarak görülür. 5 Bunun sonucu olarak diğer yerlerde olduğu gibi vergiler bireysel değildir; her bir prenslikten toplu bir miktar olarak tahsil edilir. -Min küll il-vücûh serbest: Formülün bu son parçası ise mevcut durumu tam anlamıyla tespit eder: Prenslikler her yönden serbesttirler. Bu serbestiyeti iç yönetim bakımından bir serbestlik olarak algılamak, bir bağımsızlık saymamak uygulama bakımından daha uygun düşmektedir. 6 Şunu da hemen belirtmek gerekir ki Eflak ve Boğdan üzerinde var olan Osmanlı hakimiyeti, adı geçen memleketlerde adeta bir tür bağımsızlık gibi algılanmış; sadece bir tür vergi karşılığı koruma hakkı gibi düşünülmüştür. O nedenle olsa gerek Eflak ve Boğdan haritalarında bu memleketler genellikle Osmanlı topraklarının dışındaki komşu ülkeler şeklinde tasvir edilmiştir. İşin ilginç yanı Osmanlı haritalarında da benzer bir tasvirleme söz konusudur. 1847(H.1263) yılındaki İlk Osmanlı devlet salnamesinde Boğdan için Voyvodası vezir payesiyle Sturza Bey : Eflak için ise Voyvodası vezir payesi ile Bibesku Bey ibarelerine yer verilmiştir. 7 Aynı eyaletler tablosunda yer alan diğer eyaletler için yazılan vilayet isimleri bu iki memleket için verilmemiştir ki bunu yukarıda zikrettiğimiz statünün bir gereği olarak kaydedebiliriz. Bununla birlikte yine her iki memleket için ayrı ayrı tespit edilmiş mükellefiyetler de bulunmaktadır ki; özerklik statüsü ile beraber uygulana gelmiştir. Bu mükellefiyetleri şu başlıklar altında toplayabiliriz. ASKERİ MÜKELLEFİYETLER Eflak ve Boğdan beyleri Rumeli yönündeki seferlerde özellikle sağ ve orta kol seferlerinde uygun görülecek bir miktardaki asker ile Orduy-ı humayun a hatılmak zorundadırlar. Seferlerde mutlaka voyvodanın askerlerin başında bulunmasına önem verilmektedir. Birkaç istisna dışında voyvodalar kendi askerlerinin başında sefere katılmışlardır. Eğer seferler 18.yy da olduğu gibi Eflak-Boğdan topraklarında oluyor 5 Hatta askeri vesair Osmanlı tebasının buralarda mülk edinmeleri men edilmişti. BOA,Cevdet, Hariciye, 19/934. ayrıca Cevdet, Eyalet-i Mümtaze,17/ Eflak Voyvodası Constantin Racovitza ya gönderilen hükümden: Eflak Voyvodası Konstantin Voyvodaya hüküm ki, Muzafat-ı memâlik-i mahrusa-i şahânemden mülk-i mevrusum olan Eflak mâtekaddemden beri mefruz ül-kalem ve maktu ül-kadem min küll il-vücuh serbest olup BOA, Düvel-i Ecnebiye Defterleri, No:77/1, Romanya Eflak Defteri. s.103. Eflak ve Boğdan Kanunnamesi 25.nci maddede bu statü yine aynı şekilde nakledilmektedir: Eflak ve Boğdan memleketleri öteden beru mefrûz-ül-kalem ve maktû-ül-kadem min küll-il-vücuh serbest olub BOA,H.H: 225/ Salname,Sene:1263. s.83.

4 ise Eflak-Boğdan askerlerini bir kısmı sefere katılmak yerine yerel savunmada yer almaktadırlar. Bazen memleket sınırlarına yapılan tecavüzlerde orduy-ı humayun birliklerinin olmadığı yerde voyvodaların kendi memleketleri savundukları görülmektedir. Bunun en güzel örneği 1780 li yıllarda Eflak ı Avusturya tecavüzlerine karşı savunan Nicolae Mavrogheni dir. 8 Ordu-yı Hümâyun herhangi bir memleketin savunması için oraya gittiğinde ordu masrafları voyvodalarca karşılanırdı. 9 Voyvodalar emirlerindeki bu askerleri memleketlerinden topladıkları vergiler ile beslemekte ve yetiştirmektedirler. Bu askeri birliklerin sayısı asla merkezi idare için bir tehdit oluşturacak sayıda olamazdı. Örneğin Boğdan voyvodasının emrindeki askerler 18.yy ın ikinci yarısında en yüksek sayıya ulaşmıştı ki bu rakam dolayındaydı. 10 MALİ MÜKELLEFİYETLER Yukarıdaki özerklik formülünde ifade edildiği üzere Eflak ve Boğdan memleketlerinde Osmanlı bürokrasisini temsil eden memuriyetler olmadığı gibi Osmanlı mülkünün diğer bölgelerinde uygulanan vergilendirme usul ve miktarları da buralar için söz konusu değildi. Her iki memleketin ahalisinin hemen tamamı gayrimüslim oldukları için kuşkusuz cizye vergisine tabi idiler. Ancak cizye tek tek reayadan değil topluca voyvodadan tahsil ediliyordu. Eflak ve Boğdan voyvodoları kendi memleketlerinden tahsil ettikleri vergileri topluca bab-ı aliye yılın belli mevsiminde gönderiyorlardı. Ayrıca voyvodalık ve memleket merkez bürokrasisinin ihtiyaçları da bu toplanan vergiden karşılandığı için voyvodaların kendi memleketlerinden toplayacakları vergi miktarı yine kendilerince tespit ediliyordu. Bu vergi miktarlarının belirlenmesi zaman zaman zulüm derecesine varıyor bu durumda da voyvoda azledilerek yerine yenisi atanıyordu. 18.yy da bu iki memleket sıklıkla; Osmanlı Rus savaşlarının yapıldığı bölgeler haline geldi. Bu nedenle; Rus ordusunun işgaline uğrayan memleketler bu işgaller ve savaşlar süresince mali bakımdan yıkımlarda yaşadılar. 11 Böyle istila ve savaş 8 Mavrogheni bu gayreti karşılığında Padişahın takdirini kazanmış ve çuha kaplı samur kürk ile ödüllendirilmişti. BOA,Cevdet,Eyalet-i Mümtaze,11/ Nicolae Mavrogheni ye yardım için kişilik bir birlikle Eflak a giden Kemankeş Mustafa Paşa ve askerinin masrafları Eflak ça karşılanmıştı. BOA,Cevdet Askeriye,931/ Constantin Balan, Domniile fanariote în Tara Romaneasca şi Moldova Istoria Romanilor, Academia Româna, vol. VI. Bucureşti, s.443 vd. 11 Örneğin 1770 teki Rus işgali esnasında yaşanan sıkıntıları bir nebze azaltmak amacıyla cizye miktarları yarıya indirilmişti. BOA,Eyalet-i Mümtaze, 7/350.

5 dönemlerini izleyen birkaç yıl için vergi muafiyeti getiriliyordu. Genellikle 2 veya 3 yıl işgal edilen memleketten vergi alınmıyordu. Voyvodaların cizyenin dışında pişkeş (kudumiye) veya ıydiye gibi yükümlülükleri bulunmakta idi. Pişkeş veya kudumiye voyvodanın göreve ilk atandığı zaman Babıali ye ödediği ve yüksek düzeyli memurlara dağıtılan bir göreve başlama harcı idi. Bu harç 18 yy. sonlarına doğru altın seviyesine kadar yükselmişti. Iydiye de iki bayramda voyvodalar tarafından Babıaliye gönderilen ve yine üst düzey devlet memurları arasında dağıtılan bayram harçlığı idi. 12 Bunun dışında Eflak ve Boğdan ın yıllık belli miktarlarda temin ederek İstanbul a göndermek zorunda oldukları zahire; yağ; bal mumu; canlı büyük ve küçükbaş hayvan ve kereste gibi emtiadan da söz etmek gerekir. 13 Voyvodaların bu konudaki yükümlülükleri belirlenen miktardaki emtiayı memleketlerinden temin ederek İbrail ve Kalas gibi sevkiyet iskelelerine nakletmek idi. Bundan sonra tüccarlar tarafından rayiç fiyatla alınan mallar gemilerle gerekli yerlere sevkediliyordu. Bazı yıllarda özellikle mısır(kokoroz) gibi ürünlerde görülen ihtiyaç fazlası, başta Avusturya olmak üzere dış pazarlara satılabiliyordu. Ancak bu ihracat işlemi mutlaka Babıali nin izine tabi idi. Ricaut; Boğdan voyvodalarının yıllık olarak ödemek zorunda oldukları vergileri şöylece sıralıyor: 14 -Padişah a her biri içinde beş yüz akçe bulunan yüz yirmi kese, -Yirmi bin okka balmumu, -On bin okka bal, -Donanma için otuz ton içyağı, -Beş okka tabaklanmış deri, 12 Eflak ve Boğdan Kanunnamesinde ıydiye şöyle düzenlenmiştir: Memleketlerin iratlarına nazaran senevi olarak Eflak tan kese Boğdan dan 500 kese irad-ı cedit voyvodalar tarafından sadakat ve istikametle verile.. Rikabiyeleri belli olmayıp bazen eksik bazen fazla olarak alınmaktadır. Bunu yerine Eflak tan yıllık 500 kese Boğdan dan 300 kese rikabiye tahsil oluna.. Iydiyede voyvodaların birbirlerinden farkları olmayıp birisi ıyd-ı fıtırda diğeri ıyd-ı adhada bir defada altmışar bin kuruş takdim edeler. Bunun otuzar bin kuruşu Enderun-ı Hümayun hazinesine otuzar bin kuruşu da tertib olunduğu üzere hademe-i devlet-i Aliyye ye teslim oluna BOA,H.H. 225/ Pek çok Osmanlı belgesinde her iki memleketin Devlet-i Aliyyenin kileri mesabesinde olduğu kaydına rastlanır. Mesela, BOA, Cevdet Askeriye,450/18746; Cevdet, Dahiliye,202/ Ricaut, Türklerin Siyasi Düsturları, (çev:reşat Uzmen), İstanbul, Tercüman 1001 Temel Eser, Tarihsiz. S.109.

6 -Kadırgalardaki esirler için elbise gömlek yapımında kullanılan beş yüz parça kanaviçe, -Donanma için bin üç yüz okka balmumu, -Sadrazam a on kese gümüş veya beş bin akçe ile zerdeva ve samur kürkü, -Vezir kahyasına beş yüz akçelik bir kese, -Defterdar a da Kahya ya verilen kadar akçe. Üç yılda bir voyvoda tayininde ödenen meblağ şöyledir: -Padişah a yüz elli kese veya yetmiş beş bin akçe, -Valide Sultan a elli kese veya yirmi beş bin akçe, -Padişah ın gözdelerinden bir adama on kese veya beş bin akçe, -Kızlar Ağası na on kese gümüş. -Sadrazam a ve diğer yüksek rütbeli memurlara pazarlık sonunda koparıldığı kadar. Ricaut Eflak Voyvodasının yıllık vergisini ise şu şekilde listeler: -Padişah a iki yüz altmış kese veya yüz otuz bin akçe, -On beş bin okka bal, -Dokuz bin okka balmumu, -Sadrazam a on kese gümüş veya beş bin akçe ile samur, zerdeva kürkü, -Defterdar a bir kese gümüş veya beş yüz akçe ile samur, zerdeva kürkü, -Kızlar Ağası na on iki bin kuruş, -Vezir Kahyası na beş yüz akçe ve samur kürk. Yırtıcı hayvanlar: Voyvodalar her yıl belirlenen miktardaki yırtıcı kuşu temin ederek İstanbul a göndermek zorundaydılar. Özellikle sürek avları için önemli olan bu kalem Babıali tarafından özenle takip ediliyordu.

7 VOYVODALARIN MERKEZ BÜROKRASİSİ Voyvodaların, memleketlerindeki yönetimlerinde en önemli yardımcıları kuşkusuz Voyvoda Divanlarıdır (=Sfatul Domnesc) 15 Bu divanlar Divan-ı hümayûn un küçük bir örneğidir. Bu divan üyeleri de Divan-ı hümayûn un memleketlerdeki küçük karşılıkları kişiler bulunur. Mitropolit:Bu divanda memleketin en üst düzeydeki din adamı 16 Logofet: Bürokrasinin başı 17 Spatar: Askeri birliklerin komutanı (Boğdan da Hatman) 18 Vornic: En büyük hakim 19 Visitier: Mali işlerden sorumlu, Bunlara ek olarak yerel toprak asilleri olan boyarlar 20 bulunmaktadır. Divanda Babıali yi temsilen Müslüman Divan Efendisi görev yapmaktadır. Voyvodanın sarayında bulunan muhafız birliği ise Başbeşli Ağası nın emrindeydi. Voyvoda sarayında ayrıca Osmanlı saray teşkilatından esinlenerek oluşturulmuş memuriyetler mevcuttur. Postelnik: Voyvoda sarayının protokol müdürü 21 Portar: Teşrifatçı 22 Stolnik: Voyvodanın iskemlecisi 23 Paharnik: Çeşnicibaşı 24 Comis: Atlardan sorumludur Costin Scorpan, Istoria Romaniei, Editura Nemira, Bucureşti, S Eflak ve Boğdan mitropolitleri için bkz:istoria Romanilor, vol:vi, s.983 vd. 17 Arhiva Nationala, Doc.Ist. Pac:MCDLXIV/ Scorpan,Istoria,s Scorpan,Istoria,s Arhiva Nationala, Doc.Ist. Pac:MCDLXVI/ Arhiva Nationala, Doc.Ist. Pac:MCDLXIV/8a Scorpan,Istoria,s Scorpan,Istoria,s Scorpan,Istoria,s Scorpan,Istoria,s.128.