Hemodiyaliz Hastalarında Metabolik Sendrom Sıklığı ve Risk Düzeyleri

Transkript

1 ARAŞTIRMA Hemodiyaliz Hastalarında Metabolik Sendrom Sıklığı ve Risk Düzeyleri Seher ÜNVER *, Meltem YILDIRIM **, Özlem ŞAHİN ***, Mine ALTINAY **** Bu çalışma 15th International Nursing Research Conference (15-18 Kasım,2011- İspanya) ve 21. Ulusal Böbrek Hastalıkları, Diyaliz ve Transplantasyon Hemşireliği Kongresi nde (19-23 Ekim, 2011-Antalya) sözel bildiri olarak sunulmuştur. ÖZET Çalışma, hemodiyaliz hastalarındaki metabolik sendrom (MetS) sıklığını ve risk düzeylerini belirlemek amacıyla tanımlayıcı olarak gerçekleştirildi. Çalışma; 7-14 Mayıs 2011 tarihleri arasında, özel bir hemodiyaliz merkezinde 123 hasta üzerinde yürütüldü. MetS tespitinde Ulusal Kolesterol Eğitim Programı (National Cholesterol Education Program) Erişkin Tedavi Paneli III (Adult Treatment Panel III) - NCEP- ATP III kriterleri kullanıldı. MetS risk düzeylerinin tespitinde; Metabolik Sendrom Araştırma Formu (MSAF) kullanıldı. Veriler, tanımlayıcı istatistik, bağımsız örneklem t testi, One-Way Anova ve Post Hoc LSD Testi kullanılarak değerlendirildi. ATP-III kriterlerine göre; hastaların %30.1 i MetS kriterlerinin üç ve üçten fazlasını taşıyordu. MSAF na göre; hastaların %8.2 si yüksek-risk seviyesinde idi. MSAF nin belirlediği risk düzeylerine göre yapılan istatistiksel karşılaştırmada; bel çevresi ve açlık kan şekeri (AKŞ) açısından anlamlı farkın olduğu saptandı (p<0.05). ATP-III kriterleri ile değerlendirilmesinde; bel çevresi, AKŞ ve total kolestrol düzeyleri arasında istatistiksel olarak fark anlamlı idi (p<0.001). Sonuçlara göre hastaların yaklaşık 1/3 ü MetS riski altındaydı. İleride yapılacak çalışmalarda, diğer risk düzeylerinin yanı sıra bireylerin aktivite durumları ve beslenme alışkanlıkları da düşünülmelidir. Anahtar Kelimeler: Hemodiyaliz, hemşirelik, metabolik sendrom, risk düzeyleri. * Bilim Uzmanı, Özel FMC Bursa Diyaliz Merkezi, Bursa. ** Arş. Gör. Bilim Uzmanı, Haliç Üniversitesi Hemşirelik Yüksekokulu, İstanbul. *** Bilim Uzmanı, Bademli Diyaliz Merkezi, Bursa. **** Hemşire, Bursa Devlet Hastanesi, Bursa.

2 62 Fırat Sağlık Hizmetleri Dergisi, Cilt: 7, Sayı:19 (2012) Metabolic Syndrome Frequency and Risk Levels in Hemodialysis Patients ABSTRACT This study was conducted in a descriptive way in order to determine metabolic syndrome (MetS) frequency and risk levels in hemodialysis patients. The study was carried out descriptively, in a private hemodialysis center between May 7th-14th, 2011 and included 123 patients. In determination of MetS; National Cholesterol Education Program Adult Treatment Panel III NCEP-ATP III criterions was used. To determine MetS risk levels; Metabolic Syndrome Research Form (MSRF) was used. Data was evaluated by using descriptive statistics, Independent Sample t-test, One-Way Anova and Post-Hoc LSD Test. According to ATP-III criteria; 30.1% of patients met three and more criteria related to MetS. According to MSRF, 8.2%of the patients were at highrisk level. There was a statistically significant difference in the risk factors related to MSRF in terms of the measurement of waist circumference and fasting blood glucose(p<0.05). There was a statistically significant difference in the determination of MetS according to ATP-III criteria; in terms of measurement of waist circumference, fasting blood glucose and total cholesterol level(p<0.001). According to results, nearly 1/3 of the patients were at risk of MetS. In the future studies; patients daily activity and eating habits should be considered in addition to other predisposing factors. Key Words: Hemodialysis, nursing, metabolic syndrome, risk levels. GİRİŞ Metabolik sendrom (MetS), bedendeki glikoz ve insulin dengesindeki bozukluk sonucu kan yağlarında artış, karın bölgesinde yağlanma ve bel çevresinde artış ile kendini gösteren abdominal obezite, tansiyon yüksekliği ve dislipidemi gibi birçok sistemik bozukluğun bir arada oluşu olarak tanımlanmaktadır (Siamopoulos ve Kalaitzidis, 2010; Karadeniz ve ark., 2007). İnsulin direnci sendromu, sendrom X gibi adlarıyla da bilinen MetS, tüm dünyada ve ülkemizde kardiyovasküler hastalıkların (KVH) görülme riskini arttırmakta olup, en önemli ölüm nedenlerinden biri sayılmaktadır (Mollaoğlu ve ark., 2010; Gülcü ve ark., 2006). MetS görülme sıklığı, toplumların yaşam tarzına ve yeme şekillerine bağlı olarak değişmektedir. Her toplumun kendine ilişkin sıklığını belirlemesi, risk altındaki bireyleri tespit etmesi ve sendromun gelişmesini etkileyen faktörleri saptaması büyük önem taşımaktadır (Mollaoğlu ve ark., 2010; Karadeniz ve ark., 2007; Gülcü ve ark., 2006). Türk Erişkinlerde Kalp Hastalığı ve Risk

3 Hemodiyaliz Hastalarında Metabolik Sendrom Sıklığı ve Risk Düzeyleri 63 Faktörleri (TEKHARF) çalışmasının 2000 yılı verilerine göre, Türkiye genelinde 30 yaş ve üzerindeki 9.2 milyon kişide MetS mevcuttur. Türkiye Endokrinoloji ve Metabolizma Derneği tarafından 2009 yılında yayımlanan Metabolik Sendrom Klavuzu ndan alınan verilere göre, ülkemizde MetS görülme sıklığı, erkeklerde %25, kadınlarda ise %40 gibi oldukça yüksek değerdedir. Bu düzeyler yaş ile birlikte artmakta olup, yaş grubunda %6.7 iken yaş grubunda düzey %43.5 e yükselmektedir (TEMD, 2009; Soysal ve ark., 2005). Rasic ve ark.ları tarafından sürekli ayaktan periton diyalizi olan hastalarda MetS prevelansını araştırmaya yönelik yapılan çalışmada (2010), diyabetik olmayan hastalarda %52, tip 2 diyabeti olan hastalarda ise %60 düzeyinde MetS olduğu saptanmıştır. Hemodiyaliz tedavisi gören son dönem böbrek yetmezlikli (SDBY) hastalarda karbonhidrat metabolizması pek çok açıdan bozulmakta ve insülin direnci ile birlikte kendini gösteren MetS sıkça rastlanmaktadır. SDBY olan hastalarda görülen glikoz intoleransının altında yatan iki önemli etken insülinin periferik etkisine oluşan direnç ve bozulmuş insülin sekresyonudur. Bu metabolik ve klinik anormallikler, KVH için bir risk artışına yol açabilmektedir (Rasic-Milutinovic ve ark., 2007). Bu hastalarda gelişen insülin direncinin ve buna bağlı olarak hiperinsülineminin, MetS da gelişen ateroskleroz ile bağlantılı olduğu düşünülmektedir. Sağlıklı bireylerle karşılaştırıldığında, hemodiyaliz hastalarında aterosklerotik kardiyovasküler komplikasyonların insidansı artmaktadır (Igaki ve ark., 2004). KVH lar, SDBY hastalarda mortalitenin en sık nedenidir. Türk Nefroloji Derneği 2009 yılı kayıtlarına göre, hemodiyaliz hastalarında kardiovasküler nedenler %52 düzey ile en önde gelen mortalite nedenidir. Toplumuzdaki sıklığı giderek artan hipertansiyon, diabetes mellitus (DM), obesite, MetS oranları hem KBH hem de KVH açısından büyük risk oluşturmaktadır. (Süleymanlar ve ark., 2011). MetS görülme sıklığı ülkemizde ve dünyada giderek artmakta olup, hastalığın önlenmesinde maddi, manevi en ucuz, başarılı ve etkin tedavi birincil korumanın sağlanması ile gerçekleşecektir. Birincil korunma ilkeleri doğrultusunda hemşirelere önemli sorumluluklar düşmekte olup bunlar arasında; toplumun MetS risk faktörleri konusunda korunmasına yönelik eğitilmesi, MetS e ilişkin farkındalık ve duyarlılıklarının arttırılması yer almaktadır. Bu sorumlulukların bilincinde olarak yapılan çalışmada, hemodiyaliz hastalarındaki MetS risk düzeylerinin ve hazırlayıcı risk faktörlerinin belirlenmesi, tanı kriterlerini taşıma durumlarının saptanması amaçlandı.

4 64 Fırat Sağlık Hizmetleri Dergisi, Cilt: 7, Sayı:19 (2012) GEREÇ ve YÖNTEM Bu çalışma, özel bir diyaliz merkezinde haftada üç defa hemodiyaliz tedavisi gören hastalarda, MetS sıklığının ve risk düzeylerinin belirlenmesi amacıyla, 7-14 Mayıs 2011 tarihleri arasında, tanımlayıcı olarak yapıldı. Çalışma Grubu: Araştırmanın evrenini, özel bir diyaliz merkezinde tedavi gören 155 hasta oluşturdu. Çalışmada örneklem seçim yöntemine gidilmedi ve diyaliz merkezinde sadece hemodiyaliz tedavisi görüp, çalışmaya katılmayı kabul eden ve iletişim kurulmasını engelleyecek bedensel ya da zihinsel bir engeli olmayan 123 hasta örneklem olarak seçildi. Anketler uygulanmadan önce çalışmanın amacı ve yöntemi konusunda gerekli açıklamalar yapılarak kurumdan ve hastalardan sözlü onay alındı. Veri Toplama Aracı: Araştırma verilerinin toplanmasında, Ulusal Kolesterol Eğitim Programı (National Cholesterol Education Program) Erişkin Tedavi Paneli III (Adult Treatment Panel III) (NCEP-ATP III) Metabolik Sendrom Tanı Kriterleri, bu kriterleri içeren veri toplama formu ve MetS Araştırma Formu olmak üzere üç ayrı form kullanıldı. Veri Toplama Formu: Araştırmacılar tarafından geliştirilen veri toplama formunda; hastaların, cinsiyet, yaş, eğitim durumu gibi sosyodemografik özelliklerini, kronik böbrek yetmezliğine ilişkin hastalık özelliklerini içeren soruların yanı sıra, MetS tanı kriterlerine ilişkin verileri belirlemeye yönelik olarak diyaliz öncesi ve sonrası kan basıncı, boy, kilo, bel çevresi, HDL, LDL, total kolesterol, trigliserid gibi ölçülerin kaydedildiği bölümler yer aldı. Veri toplama formu oluşturulurken, MetS ile ilgili risk faktörlerinin belirtildiği literatürler kullanıldı (Rasic ve ark., 2010; TEMD, 2009; Soysal ve ark., 2005). NCEP-ATP III Metabolik Sendrom Tanı Kriterleri: MetS tanısı için, Amerikan Kalp Birliği (AHA) Ulusal Kolesterol Eğitim Programı tarafından 2001 yılında belirlenen NCEP-ATP III kriterleri kullanıldı (Kitiş ve ark., 2010; Park ve Lindholm, 2009). AHA, aşağıda belirtilmiş olan beş bileşenden üçünün bireyde bulunması halinde, MetS tanısının varlığından söz edilir şeklinde görüş bildirmiştir (AHA., 2002). Yüksek bel çevresi ölçümü erkeklerde 102cm >, kadınlarda 88cm >, Trigliserid 150 mg/dl >, HDL kolesterol erkeklerde 40 mg/dl <, kadınlarda 50 mg/dl <, Kan basıncı 130/85 mm Hg,

5 Hemodiyaliz Hastalarında Metabolik Sendrom Sıklığı ve Risk Düzeyleri 65 Açlık kan glikozu 100 mg/dl (AHA, 2002). MetS Araştırma Formu (MSAF): Bu form Erdoğmuş (2005) tarafından hazırlanmış ve geçerlik-güvenirlik çalışmaları yapılmış olup, toplam 14 sorudan oluşmaktır. MetS araştırma formunun değerlendirmesi; 0-4 puan alanların düşük risk, 5-8 arasında puan alanların orta risk (araştırılması önerilmektedir) ve 9-14 arasında puan alanların MetS için yüksek risk taşıdığını göstermektedir. Çalışmanın Uygulanması ve Verilerin Değerlendirilmesi: Veri toplama formunda yer alan sosyo-demografik bilgiler ile MetS Araştırma Formu nda yer alan sorular, hastalar ile hemodiyaliz tedavi seansları sırasında yüz yüze görüşme tekniği ile dolduruldu. Bireylere ilişkin trigliserid, HDL ve AKŞ değerleri, hastaların en son çalışılan aya ilişkin laboratuvar bulgularından edinildi. Arteryel kan basıncı ölçümleri, kalibrasyonu yapılmış olan tansiyon aleti ile diyaliz tedavisi öncesi ve sonrasındaki değerlerin ortalaması alınarak aynı araştırmacı tarafından yapıldı. Boy ölçümü ayakkabısız olarak, topuklar arkaya yaslanmış, sırt dik, baş normal anatomik pozisyonunda tutularak yapıldı. Kilo olarak hastaların diyaliz sonundaki ulaştıkları ağırlık değerleri alındı. Kilo ve boy uzunluğu değerlerinin alınmasının ardından beden kütle indeksi hesaplandı. Buna göre hastaların bel ölçümleri diyaliz çıkışında mezura kullanılarak sonuncu Kosta alt kenarı ile krista iliyaka arasındaki mesafenin tam ortasından, normal bir ekspiryumdan sonra ve ayakta iken yapıldı. Araştırmadan elde edilen veriler bilgisayar ortamında değerlendirildi. Tanımlayıcı veriler için sayı ve yüzde dağılımından yararlanıldı. Değişkenler arasındaki ilişkilerin incelenmesinde bağımsız örneklem t testi ve tek yönlü varyans analizi kullanıldı. Veriler; %95 lik güven aralığında, anlamlılık p<0.05 düzeyinde değerlendirildi. Tek yönlü varyans analizlerinde anlamlı farkı oluşturan değişkenlerin saptanmasında Post Hoc LSD testi uygulandı. Çalışmanın Sınırlılıkları: Araştırmacılar tarafından hazırlanan veri toplama formunun, kullanılan ölçekler ile uyumluluğunun ve katılımcılar tarafından anlaşılabilirliğinin değerlendirilmesi amacıyla bir ön çalışmasının yapılmamış olması araştırmanın sınırlılığını oluşturmaktadır. Ek olarak bu araştırmadan elde edilen sonuçlar yalnızca örneklem grubunun özelliklerini yansıtmakta olup diğer hemodiyaliz hastalarına genellenebilmesi için farklı coğrafik bölgelerde farklı merkezlerin hastaları ile bir çalışma yürütülmesi gereklidir.

6 66 Fırat Sağlık Hizmetleri Dergisi, Cilt: 7, Sayı:19 (2012) BULGULAR Çalışmaya katılanların yaş ortalaması 55.82±15.42 olup, %42.3 ü kadın, %57.7 si erkek idi. Kronik Böbrek Yetmezliği (KBY) nedenleri arasında %22 ile hipertansiyon, %17.1 ile DM, %11.4 ile nefrotik sendrom ve %5.7 ile konjenital anomaliler yer aldı. Bireylerin hemodiyalize girme yıl ortalaması 5.7±4.22 idi. Bireyler, KBY dışında herhangi bir hastalığın varlığına göre incelendiğinde; %60.9 unda başka bir hastalığın varlığı tespit edildi. Bu hastalıkların arasında hipertansiyon %64.0 ile ilk sırada yer alırken bunu %38.6 DM takip ettiği görüldü. Bireylerin beden kütle indekslerine (BKI) göre dağılımına bakıldığında, %49.6 sının normal kiloda olduğu, %28.5 inin hafif şişman olduğu belirlendi. Çalışmada yer alan 123 katılımcının %30.1 inde MetS varlığı saptandı (Tablo I). Tablo 1. Bireylerin Tanıtıcı Özellikleri (n=123). Tanıtıcı Özellikler n % Cinsiyet Kadın Erkek KBY Nedeni HT DM Nefrotik Sendrom Konjenital Bilinmeyen diğer nedenler KBY Dışı Hastalık Varlığı Var Kronik Hastalık Adı* Ailede Hastalık Varlığı Beden Kütle İndeksi Yok HT DM Kolesterol Var Yok Normal Altı Normal Hafif Şişman I. Derece Şişman II. Derece Şişman

7 Hemodiyaliz Hastalarında Metabolik Sendrom Sıklığı ve Risk Düzeyleri 67 MetS varlığı Var 37 Erkek Kadın Yok 86 Erkek Kadın *Birden fazla yanıt verilmiştir. Yüzdeler n=75 üzerinden alınmıştır ATP-III ün kriterlerine göre bel çevresi ölçümlerinde kadınların %63.5 inin ve erkeklerin %26.8 inin risk taşıdığı saptandı. ATP-III tanı kriterlerini taşıyan bireylerin %5.7 sinin trigliserid değeri 150 mg/dl üzerinde iken; %48 nin AKŞ değeri 110 mg/dl nin üzerinde idi. HDL değerleri incelendiğinde kadınların %19.2 sinin HDL değeri 50 mg/dl nin altında iken erkeklerin %23.9 unda bu değer 40 mg/dl nin altında idi. Kan basıncı değerlendirmesinde bireylerin %22 sinin sistolik kan basıncının 130 mmhg ın, %5.7 sininde diyastolik kan basıncının 80 mmhg nın üzerinde olduğu saptandı (Tablo II). Tablo 2. Bireylerin ATP-III Tanı Kriterlerini Taşıma Durumları. Tanı Kriterleri Taşıyor Taşımıyor n % n % Bel Çevresi Kadın (88 cm>) Erkek (102cm>) Trigliserid (150 mg/dl>) Açlık Kan Şekeri (110 mg/dl ) HDL Kadın (50 mg/dl<) Erkek (40 mg/dl<) Kan Basıncı Sistolik (130mmHg ) Diyastolik (85mmHg ) MetS açısından düşük risk taşıyan grupta BKI ortalaması 23.3±5.07 iken, yüksek risk taşıyan grupta ise bu değer 28.0±6.30 idi. Gruplar arasındaki fark istatistiksel olarak anlamlı idi (p=0.013). Bel çevresi ortalaması 94.1±12.8 cm olan bireylerin orta risk grubunda, 103.6±14.0 cm olanların yüksek risk grubunda olduğu belirlendi. Grupların arasındaki farkın istatistiksel olarak anlamlı olduğu saptandı (p=0.010). Düşük risk grubunda yer alan bireylerin

8 68 Fırat Sağlık Hizmetleri Dergisi, Cilt: 7, Sayı:19 (2012) AKŞ ortalamaları 115.6±38.2 iken, yüksek risk grubunda bu değer 173.9±88.8 olarak bulundu. Gruplar arasında HDL, total kolesterol ve trigliserid düzeyleri açısından yapılan karşılaştırmalarda ise istatistiksel olarak anlamlı farkın olmadığı saptandı (p>0.05). Bireylerin bazı değişkenler yönünden, MSAF nin belirlediği risk düzeylerine göre yapılan istatistiksel karşılaştırmada; BKI (p<0.05), bel çevresi (p<0.01) ve AKŞ düzeyi (p<0.05) açısından anlamlı farkın olduğu saptandı (Tablo III). Tablo 3. Değişkenlerin MSAF nin Belirlediği Risk Düzeylerine Göre Karşılaştırılması. Değişkenler Düşük Risk n=41(%33.3) Orta Risk n=72(%58.5) Yüksek Risk n=10(%8.1) One-Way Anova ( x ±SD) ± SS ( x ±SD) ± SS ( x ±SD) ± SS Testi Yaş 53.5± ,2± ±15.1 F=0.764, p=0.468 BKI 23.3± ± ±6.30 F=4.474, p=0.013 Bel Çevresi 89.0± ± ±14.0 F=4.817, p= Trigliserid 166.3± ± ±88.7 F=2.928, p=0.057 T.Kolesterol 183.3± ± ±38.7 F=0.529, p=0.591 HDL 38.6± ± ±9.8 F=0.767, p=0.467 AKŞ 115.6± ± ±88.8 F=4.192, p=0.017 ATP-III kriterlerinden en fazla ikisini taşıyan bireylerin yaş ortalaması 54.3±16.1 iken üç madde ve üzerinde tanı kriterini taşıyan bireylerin yaş ortalaması 59.2±13.0 idi. Yaşın, ATP-III kriterlerini taşıma durumu üzerinde anlamlı bir etkisinin olmadığı görüldü (p>0.05). Trigliserid ve HDL düzeyleri ile ATP-III kriterlerini taşıma durumu arasında yapılan istatistiksel incelemede anlamlı bir fark saptanmadı (p>0.05). Üç maddenin altında tanı kriteri taşıyan bireylerin BKI ortalamaları 23.3±4.0 iken bu durum üç madde ve üstünde tanı kriterleri olan ve MetS olarak düşünülen bireylerde 28.1±5.0 idi. Aradaki fark istatistiksel olarak ileri derecede anlamlı bulundu (p=0.001). MetS olarak kabul

9 Hemodiyaliz Hastalarında Metabolik Sendrom Sıklığı ve Risk Düzeyleri 69 edilen grupta yer alan bireylerin bel çevresi ortalamasının 101.6±14.7 olduğu, diğer grupta ise bu ortalamanın 89.6±12.5 olduğu saptandı ve aradaki fark istatistiksel olarak ileri derecede anlamlı idi (p=0.001). Üç maddenin altında tanı kriteri olan bireylerin AKŞ ortalamaları 111.7±34.3 iken bu değerin, üç madde ve üstünde tanı kriteri olan bireylerde 165.2±82.3 e yükseldiği ve aradaki farkın istatistiksel olarak anlamlı olduğu saptandı (p<0.001). (Tablo IV). Tablo 4. Değişkenlerin ATP-III Tanı Kriterlerine Göre Karşılaştırılması. Değişkenler Üç Maddenin Altında Tanı Kriteri Olan n=86 (%69.9) Üç Madde ve Üstünde Tanı Kriteri Olan n=37 (%30.1) t-test ( x ±SD) ± SS ( x ±SD) ± SS Yaş 54.3± ±13.0 t=3.702, p=0.101 BKI 23.3± ±5.0 t =2.139, p=0.001 Bel Çevresi 89.6± ±14.7 t =0.139, p=0.001 Trigliserid 180.4± ±88.3 t=0.990, p=0.271 Total 177.3± ±54.2 t=2.253, p=0.001 Kolesterol HDL 35.9± ±12,1 t=0.151, p=0.294 AKŞ 111.7± ±82.3 t=18.3, p=0.001 TARTIŞMA Hemodiyalize giren hastalarda risk düzeylerini belirlemek amacıyla gerçekleştirilen çalışmada, NCEP ATP III tanı kriterlerinin yanı sıra MSAF kullanımı ile gerçekleştirilen risk grubu değerlendirmesinde, bireylerin %58.5 inin orta risk düzeyinde yer aldığı belirlendi. Ülkemizde bu form kullanılarak sağlık çalışanlarında (%54.8) ve erişkin bireylerde yapılan (%44) çalışmalara bakıldığında, sonuçların büyük çoğunluğunun orta risk düzeyinde olduğu belirtilmektedir (Mollaoğlu ve ark., 2010; Karadeniz ve ark., 2007). MetS Araştırma Grubu tarafından gerçekleştirilen ve ülkemiz genelini temsil eden çalışmada orta risk düzeyinde 5 milyon MetS birey olduğu bildirilmektedir (Kozan ve ark., 2004). Dört milyon yetişkin birey ise yüksek

10 70 Fırat Sağlık Hizmetleri Dergisi, Cilt: 7, Sayı:19 (2012) riskli grupta yer almaktadır (Onat ve ark., 2007; Onat ve Sansoy, 2002). Bu risk düzeyleri, Avrupa için belirlenmiş rakamlara göre elde edilmiş olsa bile çalışmamızdan elde edilen veriler diğer çalışmalar ile paralellik göstermekte ve MetS için orta risk düzeyinin araştırılması önerilen risk grubu olduğu unutulmamalıdır. Buna yönelik olarak, KBY hastalarına bakım veren sağlık çalışanları, hastaların kilo kontrolünü sağlamada beslenme konusunda eğitim vererek, haftada üç gün ve dört saatten oluşan hemodiyaliz tedavilerinin dışında fiziksel yönden aktif olmaya yönlendirerek, sigarayı bıraktırmaya yardımcı olarak, hastalara yaşam tarzı değişikliklerini benimsetebilir. Ayrıca hekim işbirliği ile kan trigliseridlerini azaltmaya yönelik girişimler planlanabilir. Çalışmada MetS prevalansı %30.1 idi. Çin de Li ve ark. (2009) tarafından yapılan başka bir çalışmada ise, periton diyaliz tedavisi gören hastalardaki MetS prevelansının %50 civarında olduğu ve bu grup hastaların %53.3 ünün ATP-III kriterlerinden üçünü ya da üçünden fazlasını taşımakta oldukları bildirilmiştir. Tsangalis ve ark. (2007) tarafından yapılan çalışmada ise hemodiyaliz hastalarındaki MetS prevalansı %40.19 olarak bulunmuştur. Ülkemizde Kayabaşı ve ark. (2011), sürekli ayaktan periton diyalizi hastalarında MetS sıklığını belirlemeye yönelik yapılan çalışmada hastaların %37.9 unda MetS saptanmıştır. Çalışmadan elde edilen bulgu ile literatürden elde edilen bulgular aradasınki farkın, bireysel farklılıklar, etnik fark, çalışma popülasyonu gibi faktörlere bağlı olabileceği düşünülebilir. Cinsiyet, MetS prevelansı için önemli bir faktör olup bu çalışmada, 52 kadın katılımcının 21 i (%40.4) MetS tanı kriterlerinden üç ve üstünde madde taşırken, bu sayı 71 erkek katılımcının 16 sındaki (%22.5) mevcut idi. Türkiye de değişik bölgelerde yapılan diğer araştırmalarda da MetS sıklığı, kadınlarda erkeklerden daha yüksek bulunmuştur (Kayabaşı ve ark., 2011; Onat ve ark, 2007; Gökçe ve ark., 2003). Ülkemizde METSAR ın 2004 sonuçlarına göre ise, Türkiye geneli ortalaması MetS yakalanma sıklığı erkeklerde %28.8 iken, kadınlarda %41.1 olduğu saptanmıştır (Kozan ve ark., 2004). Geniş kapsamlı diğer bir çalışma olan Türkiye de Erişkinlerde Kalp Hastalığı ve Risk Faktörleri (TEKHARF) çalışmasında ise MetS sıklığı 30 yaş ve üstü erkeklerde %28, kadınlarda %45 olarak tespit edilmiştir (Hacıoğlu, 2006; Onat ve Sansoy, 2002). Çalışmadan elde edilen sonuç, ülkemiz genelinden elde edilen veriler ile paralellik göstermektedir. MetS ortaya çıkışında çevresel ve bireysel faktörlerin yanı sıra genetik faktörlerin de etkisi söz konusudur (Kitiş ve ark., 2010; Korkmaz ve Topal,

11 Hemodiyaliz Hastalarında Metabolik Sendrom Sıklığı ve Risk Düzeyleri ). Bu çalışmada yer alan katılımcıların %48 inin yakınlarında MetS bileşenlerinden olan hipertansiyon, kolesterol yüksekliği ve diyabet hastalıklarından en az birinin var olduğu saptandı. Kitiş ve ark. nın (2010) yaptığı çalışmada yer alan katılımcıların birinci ve ikinci derece akrabalarda kronik hastalık varlığı %66.1 olarak tespit edilmiştir. Bu açıdan bakıldığında sözü edilen çalışma bulgusu, bu çalışmanın sonuçları ile yakınlık göstermektedir. Buna göre MetS risk araştırmaları yapılırken birinci ve ikinci derece akrabalarında kronik hastalığı olanların, genetik yatkınlık açısından risk grubu olarak araştırılması önem taşımaktadır. Çalışmada yer alan katılımcıların yaş ortalaması 55.82±15.42 idi ve yaş grupları açısından risk dağılımındaki ortalamalara bakıldığında anlamlı fark saptanmadı. MetS tanı kriterlerinden üç ve üstünde maddeyi taşıyan bireylerde yaş ortalaması 59.2±13.0 iken, düşük risk grubunda bu değer 54.3±16.1 idi. Türkiye genelinde MetS araştırmasına yönelik yapılan bir çalışma olan METSAR a göre, 20 yaş üstü nüfusun üçte birinden fazlası (%35) MetS sorunuyla karşı karşıya bulunmaktadır (TKD, 2005). MetS Kılavuzu na göre (2009), ülkemizdeki MetS prevalansı erişkinlerde ortalama %22 olarak bildirilmektedir. Prevalans yaş ile artmakta, yaş gurubunda %6.7, yaş gurubunda ise %43.5 düzeyinde görülmektedir. TEKHARF çalışmasına göre (2009), 2000 yılı itibariyle Türkiye genelinde 30 yaş ve üzerindeki 9.2 milyon kişide MetS mevcut olduğu belirtilmektedir (TEMD, 2009).. Borazan ve ark ları (2011) yaptıkları çalışmada, MetS tanısı konan bireylerin yaş ortalamasını 63.36±14.32 bulurken, MetS olmayan bireylerin yaş ortalamasını 51.76±16.8 olarak bulmuştur. Sonuçlar dikkate alındığında riskin yaşla birlikte arttığı görülmekte olup, bu durumun yaş ilerledikçe MetS bileşenlerinin daha sık görülmesinden kaynaklandığı düşünülebilir. BKI değeri 30 un üzerinde olanlar obez olarak kabul edilmekte olup, artmış BKI, MetS için bir risk faktörü olarak görülmektedir (Samur ve Yıldız, 2008; Hacıoğlu, 2006; Çöl, 1998). Bu çalışmada ATP-III tanı kriterlerine göre üç madde ve üzerinde MetS tanı kriterlerini taşıyan bireylerin BKI ortalaması 28.1±5.0 olarak saptandı. Kayabaşı ve ark. (2011) periton diyalizi olan hastalarda MetS düzeyini belirlemeye yönelik yaptığı çalışmada, MetS saptanan bireylerin BKI ortalamasını 26.2±5.6 olarak bulmuştur. Buna göre çalışmadan elde edilen bulgu, literatür ile paralellik göstermektedir. Abdominal obezite MetS açısından risk oluşturan obezite türüdür. Bel çevresi, abdominal yağ içeriğinin ölçümünde kullanılan basit ve pratik bir antropometrik ölçüm metodudur. Obezite tanısında ve sınıflamasında BKI nin

12 72 Fırat Sağlık Hizmetleri Dergisi, Cilt: 7, Sayı:19 (2012) yanı sıra bel çevresi ölçümü de önerilmektedir. BKI nin en önemli eksikliği obezitenin metabolik komplikasyonları ile ilişkili olan vücut yağ dağılımı hakkında bilgi vermemesidir. Santral ya da visseral-abdominal obezite (elma biçimli/erkek tipi obezite), gluteal-femoral obezite (armut biçimli/kadın tipi obezite) ile karşılaştırıldığında metabolik komplikasyonlarla daha yakından ilişkilidir. Bu nedenle günümüzde BKI ne ek olarak bel çevresi ölçümü de yaygın olarak kullanılmaktadır. Bu yöntem, total beden yağının belirlenmesinde kullanılmakta olup, BKI skalasında normal veya fazla kilolu kişilerde, bel çevresinin ölçümü yarar sağlamaktadır (Kalan ve Yeşil, 2010; İslamoğlu ve ark, 2008). Erkeklerde 102 cm ve kadınlarda 88 cm üzeri artmış risk ile beraberdir (Kalan ve Yeşil, 2010; Yumuk ve ark., 2006; Erem ve ark., 2004; Hatemi ve ark., 2003). Bu çalışmada ATP-III tanı kriterlerine göre üç madde ve üzerinde MetS tanı kriterlerini taşıyan bireylerin bel çevresi ortalaması ise 101.6±14.7 cm idi. Risk grupları olarak değerlendirildiğinde ise, düşük risk grubunun bel ortalamasının 89.0±15.5 cm iken yüksek risk grubunda bu değerin 103.6±14.0 cm e yükselmesi dikkat çekiciydi. Buna göre gerçekleştirilen ölçümlerin ardından elde edilen verilerin, her iki cinsiyet grubu için de risk sınırı değerlerini aştığı görülmekteydi. Milutinovic ve ark (2007) hemodiyaliz hastalarında MetS ilişkin yaptığı çalışmada, MetS saptanan hastaların bel çevrelerinin ortalamasının 87.05±12.60 cm, MetS saptanmayan bireylerde 83.00±12.51 cm olduğunu bulmuştur. Buna göre çalışmadan elde edilen bulgular literatürle paralellik göstermektedir. Hemodiyalize giren hastaların %20-40 düzeyinde hipertrigliseridemi görülmektedir. ATP-III ve Ulusal Böbrek Vakfı nın (National Kidney Foundation-NKF) önerilerine göre, hemodiyalize giren hastalar için serum total kolesterolün 200 mg/dl, serum HDL kolesterolün erkeklerde 40 mg/dl<, kadınlarda 50 mg/dl< olması gerektiği rapor edilmiştir. Böbrek Hastalığında Diyet Modifikasyonu (MDRD) çalışmasında düşük HDL kolesterol düzeyini glomerüler filtrasyon hızındaki (Glomerular Filtration Rate - GFR) azalma için bağımsız bir risk faktörü olarak bulmuştur. GFR deki azalma, plazma lipid düzeylerinde belirgin artışa neden olmakta, özellikle kreatinin klirensi 50 ml/dk nın altına düşen hastalarda klinik olarak belirgin hiperlipidemi meydana gelmektedir. Hastaların serum kolesterol seviyeleri yükselmekte, dolaşımdan trigliseritlerin tam olarak uzaklaştırılamaması nedeni ile LDL seviyesi yükselmekte, HDL kolesterol seviyesi düşmektedir (NIH, 2001). Bu çalışmadaki verilerden, yüksek risk grubunda olan bireylerin HDL kolesterol seviye ortalamasının 36.4±9.8 olup önerilen değerlere uygun olduğu gözlendi. Aynı grubun total kolesterol düzeyi ortalamalarının da 200.8±38.7 idi. Arslan

13 Hemodiyaliz Hastalarında Metabolik Sendrom Sıklığı ve Risk Düzeyleri 73 (2008) hemodiyalize giren hastalarda beslenme ile ilişkili kardiyovasküler risk faktörlerini belirlemeye yönelik yaptığı çalışmada, hastaların HDL kolesterol ortalamalarını 37.6±13.16 ve total kolesterol düzeylerini ise 155±31.51 olarak bulmuştur. Buna göre çalışmadan elde edilen HDL ve total kolesterol seviyeleri ATP-III ile NKF önerilerine göre, hemodiyalize giren hastalar için belirlenen sınırda idi. SONUÇ Elde edilen sonuçlar çalışma grubunun %58.5 inin orta risk grubunda yer aldığını göstermektedir. MetS tedavisinde yapılacakların başında, bunu önlemeye yönelik faaliyetler yer almalıdır. İleride yapılacak çalışmalarda, bireylerin aktivite durumları ve beslenme alışkanlıkları ile MetS risk bileşenleri karşılaştırılmasının çok daha anlamlı sonuçlar vereceği düşünülmektedir. KAYNAKLAR American Hearth Association. (2002). Expert Panel on Detection, Evaluation, and Treatment of High Blood Cholesterol in Adults (Adult Treatment Panel III). Third Report of the National Cholesterol Education Program (NCEP) Expert Panel on Detection, Evaluation, and Treatment of High Blood Cholesterol in Adults (Adult Treatment Panel III) final report, Circulation, 106(25): Arslan, Y. (2008). Hemodiyalize Giren Son Dönem Böbrek Yetmezliği Olan Hastalarda Beslenme ile İlişkili Kardiyovasküler Risk Faktörlerinin Belirlenmesi, Başkent Üniversitesi Sağlık Bilimleri Enstitüsü Beslenme ve Diyetetik Programı, Yüksek Lisans Tezi, Borazan, A., Binici, DN. ve Öztürk, Y. (2011). Periton diyalizi hastalarında NCEP- ATP III ve IDF ye göre metabolik sendrom sıklığı, Genel Tıp Derg, 21(3): Çöl, M. (1998). Halk Sağlığı Yönünden Obezite, Ankara Üniversitesi Tıp Fakültesi Mecmuası, 51(3): Erdoğmuş, O. (2005). Metabolik sendrom; harekete geçmenin zamanı!, Memory, 2(16): 6-7. Erem, C., Arslan, C., Hacıhasanoğlu, A., Değer, O., Topbaş, M., Ukinç, K., Ersöz, HÖ. ve Telatar, M. (2004). Prevalence of obesity and associated risk factors in a Turkish population (Trabzon City, Turkey), Obes Res, 12(7):

14 74 Fırat Sağlık Hizmetleri Dergisi, Cilt: 7, Sayı:19 (2012) Gökçe, A., Özşahin, AK., Sezgin, N., Akbaba, M., Güvener, D. ve Özışık, L. (2003). Güney Kenti Adana da Metabolik Sendrom Prevalansı, TJEM, 7(1): 1-8. Gülcü, F., Parmaksız, A., Kıdır, M. ve Gürsu, F. (2006). Metabolik sendrom, Fırat Sağlık Hizmetleri Dergisi, 1(3): Hacıoğlu, Y. (2006). Avrupa Yakası Posta İşleme Başmüdürlüğünde Çalışan Posta Dağıtıcısı ve Memurlarda Metabolik Sendrom Prevalansının Değerlendirilmesi, Taksim Eğitim ve Araştırma Hastanesi, Aile Hekimliği Uzmanlık Tezi, Hatemi, H., Yumuk, VD., Turan, N. ve Arık, N. (2003). Prevalence of overweight and obesity in Turkey, Metab Syndr Relat Disord, 1(4): Igaki, N., Takashima, M., Ohyama, M., Oh, S., Kida, A., Yanase, K., Sakai, M., Tamada, F. ve Goto, T. (2004). The beneficial effect of effective control of anemia on hyperinsulinemia and hypoxemia in a hemodialysis patient with corrected transposition of the great arteries, Clinical and Experimental Nephrology, 8(2): İslamoğlu, Y., Koplay, M., Sunay, S. ve Açıkel, M. (2008). Obezite ve metabolik sendrom, Tıp Araştırmaları Dergisi, 6(3): Kalan, I. ve Yeşil Y. (2010). Obezite ile İlişkili Kronik Hastalıklar MİSED, 23-24(1): Karadeniz, D., Yanıkkerem, E., Sarıcan, E., Bülez, A., Arıkan, Ç. ve Esen, A. (2007). Manisa İli Sağlık Çalışanlarında Metabolik Sendrom Riski Fırat Sağlık Hizmetleri Dergisi, 2(6): Kayabaşı, H., Yılmaz, Z., Yıldırım, İ., Yıldırım, Y., Kadiroğlu, AK. ve Yılmaz, ME. (2011). Sürekli Ayaktan Periton Diyalizi Hastalarında Metabolik Sendrom Sıklığı ve Metabolik Sendrom Gelişiminin Diyaliz Süresi ile İlişkisi, Turk Neph Dial Transpl, 20(2): Kitiş, Y., Bilgili, N., Hisar, F. ve Ayaz, S. (2010). Yirmi yaş ve üzeri kadınlarda metabolik sendrom sıklığı ve bunu etkileyen faktörler, Anadolu Kardiyol Derg, 10(2): Korkmaz, A. ve Topal, T. (2006). Modern yaşam tarzı ve yeni hastalıklar: Metabolik sendrom örneği, TSK Koruyucu Hekimlik Bülteni, 5(4): Kozan, Ö., Oğuz, A., Erol, Ç., Öngen, Z., Abacı, A., Temizhan, A., Çelik, Ş. ve Şenocak, M. (2004). Metabolik Sendrom Araştırma Grubu: Metabolik Sendrom Araştırması (METSAR) METSAR sonuçları-uydu Sempozyum, XX. Ulusal Kardiyoloji Kongresi, Kasım Antalya.

15 Hemodiyaliz Hastalarında Metabolik Sendrom Sıklığı ve Risk Düzeyleri 75 Li, KTP., Ching-Ha Kwan, B., Tin-Choi Ko, G., Chow, KM., Leung, CB. ve Szeto, CC. (2009). Treatment of Metabolic Syndrome in Peritoneal Dialysis Patients, Peritoneal Dialysis International, 29(2): Milutinovic, ZR., Perunicic, G., Pljesa, S., Gluvic, Z., Ilic, M. ve Stoki, E. (2007). Metabolic Syndrome in HD Patients: Association with Body Composition, Nutritional Status, Inflammation and Serum Iron, Intern Med, 46(13): Mollaoğlu, M., Fertelli, T. ve Tuncay, FÖ. (2010). Bir Sağlık Ocağına Başvuran Erişkinlerde Metabolik Sendrom Risk Düzeyleri ve İlişkili Faktörler, İ.Ü.F.N. Hemşirelik Dergisi, 18(2): National Institute of Health (NIH). (2001). Executive Summary of the Third Report of the National Cholesterol Education Program (NCEP). Expert Panel on the detection, evaluation, and treatment of high blood cholesterol in adults (Adult Treatment Panel III), NIH Publication, United States. Onat, A. ve Sansoy, V. (2002). Halkımızda koroner hastalığın baş suçlusu metabolik sendrom: Sıklığı, unsurları, koroner risk ile ilişkisi ve yüksek risk kriterleri, Türk Kardiyol Dern Arv, 30(1): Onat, A., Hergenç, G. ve Can, G. (2007). Prospective validation in identical Turkish cohort of two metabolic syndrome definitions for predicting cardiometabolic risk and selection of most appropriate definition, Anadolu Kardiyol Derg, 7(1): Park, SH. ve Lindholm, B. (2009). Definition of Metabolic Syndrome in Peritoneal Dialysis, Peritoneal Dialysis International, 29(2): Rasic, S., Hadzovic, A., Rebic, D., Uncanin, S., Hadzic, A., Mujakovic, A. ve Kulenovic, I. (2010). The Metabolic Syndrome in Patients on Peritoneal Dialysis: Prevalence and Influence on Cardiovascular Morbidity, Bosnian Journal Of Basic Medical Sciences, 10(1): 3-7. Rasic-Milutinovic, Z., Perunicic, G., Pljesa, S., Gluvic, Z., Ilic, M. ve Stokic E. (2007). Metabolic Syndrome in HD Patients: Association with Body Composition, Nutritional Status, Inflammation and Serum Iron, Intern Med, 46(13): Samur, G. ve Yıldız, E. (2008). Obezite ve Kardiyovasküler Hastalıklar / Hipertansiyon, (I. Baskı) Klasmat Matbaacılık, Ankara. Süleymanlar, G., Seyahi, N., Altıparmak, MR. ve Serdengeçti, K. (2011). Türkiye de Renal Replasman Tedavilerinin Güncel Durumu: Türk Nefroloji Derneği Kayıt Sistemi 2009 Yılı Rapor Özeti, Turk Neph Dial Transpl, 20(1): 1-6. Siamopoulos, KC. ve Kalaitzidis, RG. (2010). Metabolic Syndrome and Chronic Kidney Disease, European Nephrology, 4(1): 8-13.

16 76 Fırat Sağlık Hizmetleri Dergisi, Cilt: 7, Sayı:19 (2012) Soysal, A., Demiral, Y., Soysal, D., Uçku, R., Köseoğlu, M. ve Aksakoğlu, G. (2005). The prevalence of metabolic syndrome among young adults in İzmir, Turkey-Original Investigation, Anadolu Kardiyol Derg, 5(3): Tsangalis, G., Papaconstantinou, S., Kosmadakis, G., Valis, D. ve Zerefos, N. (2007). Prevalence of the metabolic syndrome in hemodialysis, The International Journal of Artificial Organs, 30(2): Türk Kardiyoloji Derneği (TDK). (2005) METSAR - Türkiye Metabolik Sendrom Araştırması-Uydu Sempozyum, 21. Ulusal Kardiyoloji Kongresi, Kasım, Antalya. Türkiye Endokrinoloji ve Metabolizma Derneği (TEMD). (2009). Metabolik Sendrom Kılavuzu, (I. Baskı) Tuna Matbaacılık San ve Tic. A.Ş, Ankara. Yumuk, VD., Hatemi, H., Tarakçı, T., Uyar, N., Turan, N., Bağrıaçık, N. ve İpbüker, A. (2006). High prevalence of obesity and diabetes mellitus in Konya. A Central Anatolian City in Turkey, Diabetes Res Clin Prac, 70(2):