Orta Asya ve Azerbaycan da ktisadi Bütünleflme Üzerine Bir De erlendirme

Transkript

1 Orta Asya ve Azerbaycan da ktisadi Bütünleflme Üzerine Bir De erlendirme Özet Prof. Dr. Hasan SELÇUK* Çev. Caner SANCAKTAR Bu makalenin amac Orta Asya bölgesinde iktisadi bütünleflmenin olana n analiz etmektir. Bu analiz söz konusu bütünleflmenin mümkün olup olmad sorusunun ötesine gitmektedir ve bir teorik tart flma ile veri analizini gerektirmektedir. Makale bu bölgede bulunan ülke ekonomilerinin iktisadi liberalizasyon giriflimleri ve piyasa ekonomileri haline gelme çal flmalar neticesinde ne boyutta gelifltiklerini anlamay amaçlamaktad r. Makale bu ülkelerdeki yaflam standartlar, gelir da l m ve sosyal geliflim yap s gibi pek çok faktöre dikkat etmekte ve dünyan n bu bölgesinde iktisadi bütünleflme olas l n de erlendirmektedir. Abstract An Assessment on the Economic Integration in the Central Asia and Azerbaijan The aim of this article is to analyze the possibility of economic integration in the Central Asia region. This analysis goes beyond the question of whether that integration is possible or not; and necessitates a theoretical discussion and data analysis. The article intends to understand the level of development achieved by countries in the region as a result of their efforts to open up their economies and become market economies. The article looks at multiple indicators, such as living standards, income distribution and the structure of social development in these countries, and evaluates the possibility of economic integration in this region. G R fi Bu makale, Orta Asya da iktisadi bütünleflmeye yönelik baz problem ve engellerin olmas na ra men, iktisadi bütünleflmenin imkâns z olmad n ve tüm ilgili taraflar için önemli faydalar içerdi ini iddia etmektedir. Hiç flüphesiz, bu bölgenin sa l kl bir piyasa ekonomisine geçifli bölge ülkelerinin ekonomilerinde köklü yeniden yap lanma gerektirmektedir. Ayr ca, baz mali ve parasal politikalar oluflturulmal, iç fiyatlar üzerindeki kontrol kald r lmal, ekonomiler uluslararas piyasa güçlerine aç lmal, hukuksal sistem çerçevesinde özel mülkiyet haklar oluflturulmal ve korunmal, iç rekabet gelifltirilmeli ve hükümetlerin ekonomiye müdahaleleri azalt lmal d r. Inotai (1991), geçifl ekonomileri aras nda gerçekleflen bölgesel bütünleflmenin artan say da yabanc firmalar çekti ini ve bu toplumlara piyasa liberalizasyon sürecinde yard mc oldu unu göstermifltir. Makalede, Orta Asya da iktisadi bütünleflmenin faydalar n gösterebilmek amac yla, bölge ülkelerinin pazar büyüklükleri, iktisadi potansiyelleri, makroekonomik dengeleri, ticaret yap lar ve sosyal göstergeleri karfl laflt rmal olarak ele al nacakt r. Bu tart flma, iktisadi bütünleflme önündeki engeller üzerine yap lacak bir di er analiz ile desteklenecektir. ORTA ASYA BÖLGES NDE KT SAD BÜTÜNLEfiME OLUfiTURMAK GERÇEKÇ M D R? Uluslararas ticarette yeni bir olgu olan bölgesel düzenlemelerin önemi son y llarda artmaktad r. Günümüzde, ticaret bloklar dünya ticaretinin yaklafl k dörtte üçünü oluflturmaktad r. Bu nedenle, Orta Asya da bölgesel düzenleme politikalar n n uygulanmas için pek çok neden ileri sürülebilir. Birincisi, bölgesel düzenlemeler siyasal istikrar ve iktisadi zenginleflmeyi besler. Bu yolla, bölgesel düzenlemeler bölge ülkelerindeki demokratikleflme sürecinin süreklili ini destekler ve siyasal ve sosyal yozlaflma olas l n azalt r. Ayr ca, Orta Asya bölgesine komflu olan ülkeler de bu düzenlemelerden faydalar sa lar. kincisi, bölgesel düzenlemeler ticaret liberalizasyonuna yönelik daha h zl bir geliflimi cesaretlendirir. Son olarak, bölgesel bütünleflme yabanc yat r mlar n dikkatini çeker ve bölge ülkelere iliflkin olumlu bir imaj yarat r. Baflar l bölgesel düzenleme konusunda bir model olarak Avrupa Kömür ve Çelik Toplulu u, ilk aflamalar nda mütevaz ve yal n bir proje olarak bafllam flt. Baz zorluklara ra men, Avrupa bütünleflmesi geniflleme ve derinleflme aç s ndan tahmin edildi inden çok daha fazla baflar l olmufltur. Avrupa bütünleflmesi günümüzde di er bölgesel bloklar oluflturma giriflimleri için bir bafla- * Marmara Üniversitesi, Hukuk Fakültesi, Ekonomi Maliye Bölümü, Ö retim Üyesi, stanbul. 21

2 Prof. Dr. Hasan SELÇUK r hikâyesi durumundad r. Avrupa Birli inin ortaya ç k - fl ndan sonra sanayi ticaretinin de eri befl kat na yükselmifltir. Bu art fl dünya ticaretindeki ortalama art fl n çok üstündedir. Orta Asya da bütünleflme konusunu de erlendirirken her fleyden önce flunu belirtmeliyiz. Devlet d fl aktörler, ç kar gruplar ve ulusüstü (supranational) yap lar bölgesel bütünleflmenin harekete geçirilmesinde belirleyici role sahiptirler. Fakat Orta Asya bölgesinde bütünleflme hareketini sürükleyebilecek bölge güçleri üzerinde otoriteye sahip olan ulusüstü bir yap ve pratik alanda faaliyet gösteren, siyasal olarak da kabiliyetli ç kar gruplar mevcut de ildir (Sadri, 1997). kinci olarak, günümüzde birleflmifl bir bölge yaratmay amaçlayan Orta Asya liderleri aras nda, Monnet gibi vizyon sahibi kifliler ve Schuman gibi devlet adamlar yoktur (Sadri, 1997). Ayr ca Orta Asya ekonomileri, ne üst düzeyde sanayileflmifl ve geliflmifl durumdad r, ne de bir birlerini tamamlay c bir özellik tafl maktad r. Son olarak da, serbest ticaret politikas Orta Asya için yeterince gerçekçi bir politika de ildir. Orta Asya da var olan eksik rekabet koflullar ve kusurlu ekonomiler çok say da serbest ticaret karfl t argüman üretmektedir. Karfl laflt rmal üstünlükler kuram, 1970 lerin sonuna kadar uluslararas ticaret teorisinde egemen bir konuma sahip olmufltur. Tam rekabet koflullar alt nda ticaret, ülkelerin sahip olduklar farkl be enilere ve teknolojilere ba l olarak ortaya ç kar ve flekillenir. Son on y lda, uluslararas ticarette tam rekabet modeline h zla artan karlar ve eksik rekabet modelleri eklenmifltir. Yeni uluslararas ticaret teorisi, ticaretin temel olarak karfl - laflt rmal üstünlüklerden çok ölçek ekonomileri taraf ndan belirlendi ini iddia etmektedir. Ayn görüfle göre, uluslararas piyasalar eksik rekabet piyasalar d r. Bu yeni görüfl iki tez ile sürmektedir. Birincisi stratejik ticaret politikas tezidir. Bu teze göre, hükümet politikalar afl - r karlar yabanc firmalardan yerli firmalara kayd ran oligopolist rekabet yönünde geliflebilir (Krugman, 2000). kinci teze göre, hükümet politikas, bilgi üretimi gibi firmalar n tamam yla kendi kendilerine tahsis edemedikleri d flsall klar sa layan endüstrileri desteklemelidir. Brander ihracat teflvikleri ve ithalat k s tlamalar gibi hükümet politikalar n n yabanc firmalar karl pazarlar için rekabetten cayd rabilece ini göstermifltir (Brander, 1983). Bu flartlar alt nda, serbest ticaret politikalar n n Orta Asya pazarlar nda uygulanmas zaman alacakt r. Çünkü, bu pazarlar eksik rekabet özelli i tafl maktad r. ORTA ASYA NIN SOSYO-EKONOM K YAPISI Pazar Büyüklü ü ve Ticaret Yap lar Orta Asya bölgesinin iktisadi potansiyeli ve bölge ülkelerine uygun düflen geliflme stratejilerini ve seçeneklerini anlayabilmek için yap lan her çal flma zorunlu olarak baz temel verilere dayan r. Tablo 1 de yer alan veriler Orta Asya ülkeleri için nüfus, yüzölçümü, Gayri Safi Milli Has la (GSMH) ve kifli bafl na GSMH hakk nda bilgi sunmaktad r. Bölgenin toplam nüfusunun %53 ünü oluflturan Özbekistan en kalabal k ülkedir. Nüfus bak - m ndan Özbekistan takip eden ülkeler s ras yla Kazakistan, Azerbaycan, K rg zistan ve Türkmenistan d r. Orta Asya n n toplam nüfusu 58,8 milyondur. Bütün bu ülkelerin sahip olduklar yüksek do um oranlar, genç nüfustan dolay ölüm oranlar n n düflük olmas, yüksek bebek ölüm oranlar bu ülkeleri geliflme sürecinde kalk fl aflamas için önemli bir engel olan nüfus patlamas na aç k hale getiriyor. (Campbell, 1992). Öte yandan, bölgenin demografik yap s, ev ve k rsal kesim ekonomisine uygun bir özellik göstermektedir. El eme i, Orta Asya daki pamuk gibi yo un emek gerektiren ürünlerin üretildi i aile içi üretim faaliyetlerinde kullan lan temel üretim faktörüdür. Bu durum elde ifllenen di er meyve ve sebzeler için de geçerlidir. Bu nedenle, bölgede, üye say s on kifliye kadar varan genifl aile tipi yayg nd r. Bu kiflilerin hepsi aile çiftli inde çal fl r. Yüz ölçümü bak m ndan bölgedeki en büyük ülke Kazakistan olup, bu ülkeyi s ras yla Türkmenistan, Özbekistan, K rg zistan ve Azerbaycan takip eder. Tablo 1 deki iktisadi verilere bakt m zda, ülkeler aç s ndan genel tablonun oldukça farkl l k içerdi ini görüyoruz. Görece olarak daha büyük ekonomilere sahip olan Kazakistan (en yüksek GSMH ya sahiptir) ve Özbekistan d fl ndaki di- er ülkeler son derece küçük ve önemsiz ekonomilere sahiptirler. K rg zistan, Türkmenistan ve Azerbaycan n sahip olduklar toplam GSMH, hem Özbekistan n ve hem de Kazakistan n tek bafllar na sahip olduklar GSMH den daha küçüktür. Befl Orta Asya ülkesi ile Azerbaycan n sahip olduklar toplam ekonomi büyüklü ü, herhangi bir ortalama OECD ülkesinin ekonomi büyüklü- ünden daha küçüktür. Bu ülkelerin ekonomilerindeki genel görünüm, geliflmiflli in ve refah seviyesinin bir ölçütü olan kifli bafl na GSMH söz konusu oldu unda daha da kötüdür y l nda en büyük iktisadi büyüme Türkmenistan da kaydedilmifltir. Türkmenistan yüksek bir büyüme trendine sahiptir. Bu ülkede iktisadi büyüme oranlar 1996, 1997 ve 1998 y llar nda s ras yla -24, 0.1 ve -0.3 olarak belirlenmifltir. 1999, 2000 ve 2001 y llar nda iktisadi büyüme oranlar nda art fl kaydedilmifltir.1998 y l nda 12.5 milyar dolar olan GSMH, 1999 da 7 milyar dolara gerilemifltir. Bu gerilemeye ve %992 lik bir hiperenflasyon oran na ra men, iktisadi büyüme oran 1998 y l nda %5 olmufltur. Yüksek enflasyonun kontrol alt na al nmas ndan sonra, iktisadi büyüme oranlar art fl e ilimine girmifltir. Türkmenistan ekonomisinde enflasyon ile iktisadi büyüme h z aras ndaki negatif iliflki kolayca görülebilmektedir dan itibaren Türkmenistan ekonomisinin giderek iyileflmesine ra men, ülkedeki enflasyon oran hala yüksektir. Öte yandan ise, eski sosyalist sitem hala sosyal yap y olumsuz flekilde etkilemeye devam etmektedir. 22

3 Orta Asya ve Azerbaycan da ktisadi Bütünleflme Üzerine Bir De erlendirme 1996 y l nda hükümet, yen bir istikrar program bafllatm flt r. Bu program çerçevesinde hükümet, kredilerin da- t m nda ve enflasyon oran n azaltmaya yönelik olan bütçe planlamas nda büyük bir role oynam flt r. Fakat, özellefltirme süreci son derece s n rl olmufltur. Türkmenistan hala ran-türkiye do al gaz hatt yoluyla Avrupa ile iliflki kurmaya çal flmaktad r. Fakat yap lan tahminlere göre bunun gerçekleflmesi uzun bir zaman alacakt r ve 1999 y llar aras nda gelirler düflmüfltür. Yeni do al gaz boru hatlar n n kurulmas nda yaflan lan baflar s zl k ve k sa vadeli borçlar durgunluk içine girilmesine neden olmufltur. Reel ekonomik büyüme aç s ndan Azerbaycan, %11,4 lük oran ile 2001 y l n n en baflar l ülkesi olmufltur. Azerbaycan, Gürcistan ve Ermenistan n ard ndan en az sanayileflmifl Kafkas ülkesidir. Azerbaycan ekonomisi petrol, do al gaz ve s n rl bir düzeyde pamuk üretimine dayanmaktad r. Azerbaycan n eski Sovyetler Birli- i ülkeleri ile olan iktisadi iliflkileri zay flam fl olmas na karfl n, Türkiye, ran ve ABD ile olan iliflkileri h zla geliflmifltir. Kazakistan eski Sovyetler Birli i ülkeleri aras nda ikinci büyük ülkedir. Son derce zengin petrol rezervlerine sahip olan Kazakistan, ayn zamanda tar msal üretim, savunma sanayii ve di er sanayi üretimleri için uygun bir altyap ya sahiptir. Sovyetler Birli i y k ld ktan sonra y llar aras nda ülkede ciddi bir iktisadi durgunluk dönemi yaflanm flt r ve 1996 y llar ndan itibaren Kazakistan hükümeti, iktisadi reform ve özellefltirme politikalar bafllatm flt r da, Hazar Denizi Boru Hatt Konsorsiyumu Anlaflmas sonras nda, Tengiz ve Karadeniz aras nda bir boru hatt infla edilmifltir sonras nda Kazakistan ekonomisi, Rusya finans krizi ve petrol fiyatlar ndaki düflüfl nedeniyle %2,5 oran nda daralm flt r. Bölge ülkeleri aras nda iktisadi büyüme aç s ndan dördüncü s rada yer almas na ra men, K rg zistan, bölgenin en yoksul ülkesi durumundad r. Ekonomisi büyük ölçüde tar ma ve pamuk, yün, alt n, uranyum ve c va gibi hammadde ürünlerine dayan r. Di er eski Sovyetler Birli i ülkelerine oranla, enflasyon ve iflsizlik oranlar nda önemli bir düflüfl yaratan K rg z iktisadi reformlar di- erlerine göre daha baflar l olmufltur. flsizlik oran n n en düflük oldu u Orta Asya ülkesi K rg zistan d r. Kazakistan n ard ndan en büyük ikinci GSMH ye sahip olmas na ra men, Özbekistan, bölgedeki en düflük iktisadi büyüme oran na sahiptir. Bölgedeki en sanayileflmifl ülke Türkmenistan (%43) iken, en az sanayileflmifl ülke Özbekistan (%21) d r. Kazakistan en küçük tar m sektörüne sahiptir (%10). Öte yandan ise, bölge ülkeleri aras nda Kazakistan, en geliflmifl hizmet sektörüne sahiptir (%60). Servis sektörünün en az geliflti i bölge ülkesi Türkmenistan d r. Nüfus ve toprak büyüklü ü aç s ndan önemli bir iktisadi potansiyele sahip olmalar na ra men, Orta Asya ülkelerinin dünya ekonomisi içindeki, GSMH aç s ndan büyüklü ü ve kifli bafl na GSMH aç s ndan önemi son derece s n rl d r. Baz ülkeler, nüfus ve iktisadi etkinlik aç - s ndan zay f ve geliflmifllik düzeyi aç s ndan önemsiz ülkelerdir. Bu durum, bölgesel iktisadi bütünleflme için kaç n lmaz bir problem de ildir. Fakat bölgenin küçük ekonomileri, siyasal olarak parçalanm fl ve baz durumlarda çat flmal veya düflmanca bir bölgesel ortam içinde faaliyet göstermektedirler. Tablo 3 Orta Asya da ticari iliflkiler ile ilgili verileri içermektedir. Tabloya bak ld nda, tablodaki di er dört ülkenin toplam ihracatlar n n, Kazakistan n tek bafl na yapt ihracat n yar s na eflit oldu u görülüyor. Kazakistan n ihracat 10,5 milyar $ iken, Azerbaycan, K rg - zistan, Türkmenistan ve Özbekistan n ihracatlar s ras yla 2 milyar $, 475 milyon $, 475 milyon $ ve 2,8 milyar $ d r. (IMF, 2002).Kazakistan do al kaynaklar ve özellikle de ham petrol üretimi yönünden zengin bir ülkedir. Azerbaycan yeterli ve uygun bir sanayi altyap s na sahip de ildir. Bu durum, Azerbaycan ekonomisinin neden sadece petrol sanayii taraf ndan belirlendi ini aç kl yor. Petrol ve petrol ürünleri Kazakistan toplam ihracat n n %52,8 ini olufltururken, Azerbaycan ihracat n n %90 n oluflturmaktad r. Kazakistan ile Özbekistan n birinci ticaret orta Rusya d r. Bu durum, Kazakistan ve Özbekistan ekonomilerinin Rusya ile s k ba lara sahip olduklar anlam na gelir. Bölgedeki en fazla ithalat yapan ülke 8,2 milyar $ ile Kazakistan ve en az ithalat yapan ülke 420 milyon $ ile K rg zistan d r. Orta Asya ülkelerinin en önemli ithalat kalemini makine ve ekipman oluflturuyor. Tablo 3 ten hareketle flunu görüyoruz ki, komflu ülkeler olmalar na ra men ve benzer geliflmifllik seviyelerine, benzer kültür ve be enilere sahip olmalar - na ra men, Orta Asya ülkeleri Kazakistan ve Özbekistan aras ndaki iliflkiler hariç kendi aralar nda önemsiz ve küçük çapta ticari iliflkilere sahipler. Sosyal Göstergeler Sosyal geliflim ile ilgili göstergeler bize, kaydedilen iktisadi büyümenin yaflam standard na etki edip etmedi- ini gösterecektir. Fakat, tatmin edici bir analiz için gerekli olan tüm verilere ulaflmak mümkün olmam flt r. Tablo 4 de bakt m zda, nüfusunun %26 s yoksulluk s n r n n alt nda yaflayan Kazakistan n en yüksek refah düzeyine sahip oldu unu görüyoruz. Azerbaycan n kifli bafl na GSMH s $ olmas na ra men, ülke nüfusunun %64 ü yoksulluk s n r n n alt ndad r. Azerbaycan daki gelir da l m adaletsizli inin bafll ca nedenlerinden birisi tarihsel mirasla ilgilidir. Örne in, Sovyetler Birli i döneminde Azerbaycan, sübvansiyon almayan iki Sovyet cumhuriyetinden birisiydi. (IMF, 2003). Bu problemin ortaya ç kmas ndaki di er bir neden ise Azerbay- 23

4 Prof. Dr. Hasan SELÇUK can ve Ermenistan aras nda yaflan lan savaflt r. Azerbaycan-Ermenistan Savafl neticesinde, Azerbaycan topraklar n n %20 si Ermenistan n iflgali alt na geçmifl ve bu topraklardan kaçan yaklafl k 1 milyon insan Azerbaycan a göç etmifltir. SONUÇ Hiç flüphesiz ki, Orta Asya da yap lacak bölgesel düzenleme giriflimleri, bölge ülkelerinin merkezi planlama ekonomisinden piyasa ekonomisine geçifl sürecini destekleyecektir. Orta Asya da yap lacak bir bölgesel düzenlemenin getirece i bafll ca faydalar flunlard r: Artan Rekabet: Bölgesel düzenlemenin sa layaca en önemli fayda rekabeti art racak olmas d r. Bölgesel düzenleme sayesinde bölge ülkeleri aras ndaki ticaret engelleri büyük ölçüde azalt lacak veya tamamen yok edilecek. Bu durumda yerli üreticiler yabanc firmalara karfl rekabet edebilmek için daha verimli çal flmak zorunda kalacaklard r. Orta Asya da yaflayan halklar s k ticari engeller azalt ld nda ve nihayet tamamen ortadan kald r ld nda bölgesel düzenleme oluflumundan büyük fayda sa layacaklard r. Ticari Alanda Serbestleflmenin Teflvik Edilmesi: Ticaretin bölgesel düzeyde düzenlenmesi sayesinde temel ölçek ekonomileri daha genifl bir pazar içinde mümkün olacakt r. Yat r mlar n Teflvik Edilmesi: Bir bölgesel düzenlemenin oluflturulmas, Orta Asya da yabanc yat r mlara ve ürünlere yönelik engelleri ortadan kald raca için hem üretim hem de pazarlama alanlar nda yabac yat - r mlar teflvik edecektir. Verimli Kaynak Kullan m : Bölgesel düzenleme, bütün bölge düzeyinde kaynaklar n daha verimli bir biçimde kullan lmas n teflvik edecektir. Bölge ülkeleri yüksek düzeyde birbirlerine ba ml durumdad rlar. Örne in, K rg zistan Türkmenistan n enerji kaynaklar na ba ml - d r. Öte yandan, Türkmenistan büyük ölçüde g da ithalat na ba ml d r. Bölgesel bir düzenlemenin oluflturulmas kaynak kullan m ile problemlerin paylafl m na çözüm getirecektir ve bölgedeki sanayi verimlili ini büyük ölçüde artt racakt r. Siyasal stikrar ile ktisadi Zenginleflmenin Desteklenmesi: Orta Asya da bölgesel bir düzenlemenin gerçeklefltirilmesi daha demokratik yönetimlerin oluflmas n ve daha fazla oranda piyasa merkezli ekonomi politikalar - n n uygulanmas n destekleyecektir. Daha aç k piyasalar n oluflmas bölgenin yaflam standard n gelifltirecek ve iktisadi zenginleflmeyi garanti alt na alacakt r. Bu durum ise istikrarl bir siyasal ortam yaratacakt r. ktisadi ve Siyasal Güç ile Nüfuzun Artmas : Orta Asya ülkelerini ve Azerbaycan içine alan bir bölgesel bütünleflmenin gerçekleflmesi önündeki bafll ca engeller ise flunlard r: Eksik Rekabet Piyasalar : Bugünkü koflullar alt nda bölge aç s ndan serbest ticaret gerçekçi bir durum de ildir. Tamamlay c Ekonomiler: Do al iklim bölgelerinin genifl çeflitlili ine ra men, bölgedeki ekonomiler rekabetçi olmaktan çok tamamlay c ekonomilerdir. Bu durum, üretim ile ticarette uzmanlaflma önünde önemli bir engeldir. Devlet D fl Aktörlerin ve Vizyon Sahibi Liderlerin Yoklu u. Bu göstergeler, Orta Asya ülkeleri için, bölgesel iktisadi iliflkileri gelifltirmede cesaret k r c ve cayd r c olmamal d r. flbirli i için önemli bir potansiyel platform, Azerbaycan n da üyesi oldu u, Karadeniz Ekonomik flbirli i Örgütüdür. (Aras, 1999). Daha baflka iflbirli i iliflkileri ve örgütleri de oluflturulabilir. Bu tür bölgesel iktisadi iflbirli i projeleri sadece Orta Asya ülkeleri için de- il, ayn zamanda, 11 Eylül sonras nda dünya kamuoyunun ilgi oda haline gelen komflu ülkeler için de faydal olacakt r. Tablo.1 Orta Asya n n Geliflmifllik Düzeyi ve Pazar Büyüklü ü (2002) Kaynaklar: Dünya Bankas (2002), CIA (2002), EBRD (2002) *sat n alma gücü **sat n alma gücü Tablo.2 GSMH Tüketim Sektörü (2002) 24

5 Orta Asya ve Azerbaycan da ktisadi Bütünleflme Üzerine Bir De erlendirme Tablo.3 Orta Asya Ülkelerinin D fl Ticaret Özellikleri Kaynaklar: CIA (2002), EBRD (2002), IMF Ülkeler Raporu (2002) 25

6 Prof. Dr. Hasan SELÇUK Tablo.4 Sosyal Göstergeler I (2002) Kaynaklar: CIA (2002) EBRD (2002) Tablo.5 Sosyal Göstergeler II Kaynaklar: CIA (2002) EBRD (2002) IMF Ülke Raporlar 2002 Tablo.6 Sosyal Geliflmifllik Göstergeleri III Ortalama Ömür (binde) Kaynaklar: CIA (2002), EBRD (2002), IMF Ülke Raporlar (2002) (binde) Tablo.7 Sosyal Geliflmifllik Göstergeleri IV Kaynaklar: Dünya Bankas (2002),CIA (2002), EBRD (2002), IMF Ülke Raporlar (2002) (binde) KAYNAKLAR Aras, Bülent (1999). Black Sea Economic Cooperation Zone: Current Status and Future Prospect. Journal of Academic Studies, 1 (1). Brander, James ve Barbara Spencer (1983). Export Subsidies and International Market Share Rivalry. Journal of International Economics, 9(2). Dobrinsky R. (1999). Multi-Speed Transition and Multispeed Integration in Europe : Recent Economic Development of the Balkans and Their Imlications, Petrakos G. ve Totev S. (ed.). The Development of the Balkan Region. Aldershot: Ashgate. EBRD (2002). Transition Report Update. European Bank for Reconstruction and Development, London. IMF (2002). Direction of Trade Statistics Yearbook, International Monetary Book. ABD. IMF Economic Review Azarbaijan, IMF Economic Review Kazakhstan, IMF Economic Review Kyrgzstan, IMF Economic Review Turkmenistan, IMF Economic Review Uzbekistan, Inotai, Andras (1991). Liberalization and Foreign Direct Investment, P. Marer (ed.), Foreign Economic Liberalization, Bouldr: Westview Pres. Jackson M. Ve Petrakos G. (1999). Regional Differences in the Impact of the EU Intrgration on the Industrial Structure and Competitiveness of CEFTA Countries. Paper Prepared fort he Pare ACE P R Project: Competitiveness of EFTA Countries: measurement and trends in the period of preparation to join the EU. Krugman Paul and Maurice Obtsfeld (2003). International Economics. Boston: Addison Wesley. Krugman Paul (2000). Is Free Trade Passe?, P. King (ed.), International Economics and International Economic Policy. Boston: Irwin McGraw Hill. Marer P (1991). Economic Liberalization in Eastern Europe and in Market Economies, P. Marer (ed.), Foreign Economic Liberalization Transformations in Socialist and Market Economies. Boulder: Westview Pres. Petrakos G. ve Totev S. (ed.). The Development of the Balkan Region. Aldershot: Ashgate. Sadri H. (1997). Integration in Central Asia: from Theory to Policy. Central Asian Survey, 16(4). Serin V. (1994). The Economic Transformation of the New Turkic States and the Former USSR: Benefits and Obstacles. Türk Dünyas Araflt rmalar. 91 (8). Serin V. (1997). Impacts of Globalization and Regionalization on the Turkic World, Proceedings of the First International Conference on Cooperation of Turkey and Korea. (ed: Shu Jae Manh). Seul. United Nations (2001) World Investment Report, Trends and Determinants, ABD. World Bank (2002). World Development Report. 26