ÇATIŞMA VE STRES YÖNETİMİ-II

Transkript

1 T.C. ANADOLU ÜNİVERSİTESİ YAYINI NO: 2758 AÇIKÖĞRETİM FAKÜLTESİ YAYINI NO: 1716 ÇATIŞMA VE STRES YÖNETİMİ-II Yazarlar Doç.Dr. Altan EŞSİZOĞLU (Ünite 1) Prof.Dr. Burhanettin IŞIKLI (Ünite 2, 5) Yrd.Doç.Dr. Gülcan GÜLEÇ (Ünite 3) Prof.Dr. Gökay AKSARAY (Ünite 4, 7) Doç.Dr. Çınar YENİLMEZ (Ünite 6) Prof.Dr. Ayşe Çiğdem KIREL (Ünite 8) Editör Doç.Dr. Çınar YENİLMEZ ANADOLU ÜNİVERSİTESİ i

2 Bu kitabın basım, yayım ve satış hakları Anadolu Üniversitesine aittir. Uzaktan Öğretim tekniğine uygun olarak hazırlanan bu kitabın bütün hakları saklıdır. İlgili kuruluştan izin almadan kitabın tümü ya da bölümleri mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik kayıt veya başka şekillerde çoğaltılamaz, basılamaz ve dağıtılamaz. Copyright 2013 by Anadolu University All rights reserved No part of this book may be reproduced or stored in a retrieval system, or transmitted in any form or by any means mechanical, electronic, photocopy, magnetic tape or otherwise, without permission in writing from the University. UZAKTAN ÖĞRETİM TASARIM BİRİMİ Genel Koordinatör Doç.Dr. Müjgan Bozkaya Genel Koordinatör Yardımcısı Doç.Dr. Hasan Çalışkan Öğretim Tasarımcıları Yrd.Doç.Dr. Seçil Banar Öğr.Gör.Dr. Mediha Tezcan Grafik Tasarım Yönetmenleri Prof. Tevfik Fikret Uçar Öğr.Gör. Cemalettin Yıldız Öğr.Gör. Nilgün Salur Kitap Koordinasyon Birimi Uzm. Nermin Özgür Kapak Düzeni Prof. Tevfik Fikret Uçar Öğr.Gör. Cemalettin Yıldız Grafikerler Gülşah Karabulut Özlem Ceylan Dizgi Açıköğretim Fakültesi Dizgi Ekibi Çatışma ve Stres Yönetimi-II ISBN Baskı Bu kitap ANADOLU ÜNİVERSİTESİ Web-Ofset Tesislerinde adet basılmıştır. ESKİŞEHİR, Ocak 2013 ii

3 İçindekiler Önsöz... iv 1. Stresin Tanımı ve Doğası Stres Kaynakları ve Özel Stresli Durumlar Stres ve Bedensel Hastalıklar Stres ve Ruhsal Etkileri Örgütsel Stresin Sonuçları Stres ve Kişilik Stres Yönetiminde Bireysel Stratejiler Stres Yönetiminde Örgütsel Stratejiler iii

4 Önsöz Sevgili Öğrenciler; Stres, sağlık bilimlerinden mühendislik bilimlerine, oradan sosyal bilimlere kadar geniş bir yelpazede birçok bilimsel disiplinin ilgi odağı olan bir kavramdır. Strese, günümüzde kimilerince bedensel hastalıkların ve ruhsal bozuklukların en önemli nedeni veya yeni fırsatlar yaratan ve hayatta kalmamızda büyük rol oynayan bir etken şeklinde işlevler atfedilmektedir. Ülkemiz, sosyal ve kültürel değişimlerin hızlı bir şekilde yaşandığı bir coğrafyadadır. Bununla paralel olarak, küreselleşmenin de etkisiyle, insanların istek ve gereksinimleri hızlı bir şekilde değişmektedir. Bu durum olumsuz stres etkenlerinin ortaya çıkma riskini arttırmaktadır. Stres etkenlerinin tetiklediği ruhsal ve davranışsal sorunlar sonucunda aile ve çalışma hayatı olumsuz etkilenmekte, bireysel olarak önemli bedensel hastalıklar ve ruhsal bozukluklar ortaya çıkmaktadır. Bu kitaptaki ünitelerde stresin tanımı ve doğası, stres kaynakları, stresin bedensel ve ruhsal olarak insanlar üzerindeki etkileri, stresin örgütsel sonuçları, olumlu ve olumsuz stresin ortaya çıkmasında önemli olabilen kişilik özellikleri, stres yönetiminde bireysel ve örgütsel stratejiler şeklindeki konular ele alınmaktadır. Ünitelerde önerilen kitapları, internet sitelerini okuyarak, sıra sizde ve kendimizi sınayalım başlıkları altında sorulan sorulara cevaplar arayarak ilgili üniteleri daha iyi kavrayabileceksiniz. Sağlık, sıhhat ve başarı dileklerimle. Editör Doç.Dr. Çınar YENİLMEZ iv

5

6 1 Amaçlarımız Bu üniteyi tamamladıktan sonra; Stres kavramının tarihçesini açıklayabilecek, Stres ve stres etmenlerini tanımlayabilecek, Strese verilen yanıtı anlatabilecek, Stres yanıtının doğasını ifade edebilecek bilgi ve becerilere sahip olabilirsiniz. Anahtar Kavramlar Stres Stres Yanıtı Savaş ya da Kaç Tepkisi Hipotalamus Hipofiz Kortizol Adrenalin Genel Adaptasyon Sendromu İçindekiler Giriş Tarihçe Tanım ve Sınıflama Strese Yanıt Strese Yanıtın Doğası 2

7 Stresin Tanımı ve Doğası GİRİŞ Kimilerince pek de doğru olmayan bir tanımlamayla çağımızın hastalığı şeklinde anlamlar atfedilmeye çalışılan stres, birçok bilimsel disiplinin ilgi odağı olan bir kavramdır. İsminden, sağlık bilimlerinden mühendislik bilimlerine, oradan sosyal bilimlere kadar geniş bir yelpazede söz ettirir. Ancak bu bölüm ve kitapta psikoloji, psikiyatri ve fizyoloji disiplinleri çerçevesinde stres kavramından söz edilecektir. Yaşamda kalmamızı sağlayan, çevrenin değişen koşullarına uyum sağlama becerimizin ortaya konmasında çok önemli bir payı olan stres, kişinin yaşantısal deneyimlerini değerlendirmesini ve başa çıkma yetisini geliştirmeyi sağlar. Stres içeren yaşantılar insan ömrünün tüm aşamalarında ortaya çıkmakta ve bedensel ve/veya ruhsal etkilerde bulunmaktadır. Sadece kişisel yaşantılar değil, sosyal, ekonomik, politik olaylar da insan hayatında büyük değişiklikler yaratabilen stres etkenleri olarak bilinirler. Örneğin; afetler, ekonomik krizler, savaşlar, kitleleri etkileyen ve büyük kayıplara yol açan ve böylece insan üzerinde olumsuz etkilere neden olabilen stresörlerdendir. Yaşam koşullarının, üretim biçim ve ilişkilerinin, aile yapısının, eğitim, sağlık ve güvenlik gibi önemli temel hizmetlerden yararlanabilme oranlarının, çalışma koşullarının değişmesi ile beraber stresin tanımında değişimler olmakta, yeni stresörler tanımlanmaktadır. Stres, bir stresöre karşı bedensel ve ruhsal anlamda verilen tepkilere denir ve bu tepki, organizmanın bedensel ve/veya ruhsal anlamda tehdit altında olduğunu gösterir. Tehdit karşısında organizma savaşma veya kaçma tepkisi gösterecektir. Organizma hem savaşmak hem de kaçmak için stresör karşısında gösterdiği tepkilerden kaynaklı değişiklikleri kullanacaktır. Yani bir stresör karşısında stres tepkisinin ortaya çıkması, uyum gösterebilmenin bir parçasıdır. Stres, insanda bedensel ve ruhsal anlamda sağlıksız durumlara da yol açabilir. Stresörler, stres tepkisi aracılığı ile insanda bir yandan sorunun çözümü açısından motivasyon sağlarken diğer yandan ruhsal bozukluklar, kalp hastalıkları, enfeksiyon hastalıkları gibi bedensel hastalıklara zemin hazırlamak gibi birçok sağlıksız duruma neden olabilirler. İnsan yaşamının doğumdan itibaren ilerleyişine şöyle bir göz atıldığında, stresör olarak nitelendirilebilecek olayların doğumdan ölüme geçen süre içerisindeki her dönemde ortaya çıkabildiği görülmektedir. Bu stresörlere örnek olarak evlilik, boşanma, eşin ölümü, eşle ayrı yaşamak, aile üyelerinin sağlığının bozulması, hamilelik, cinsel sorunlar verilebilir. Dolayısıyla stresörleri tanımak, hazırlıklı olmak, bu stresörlerin neden olabileceği olası sonuçları öngörebilmek, bu sonuçlarla ilgili önlemler alabilmek, yaşam açısından önem taşımaktadır. Tanımının yapılması açısından stres kavramı önemli güçlükler barındırmaktadır. Bu güçlüklerin en önemlilerinden bir tanesi, stres kavramının içinde hem özneyi hem de yüklemi barındırmasıdır. Yani bu kavramla hem olayın kendisi (özne olarak) hem de olayın sonuçlarına atıfta bulunulmaktadır. Ancak bu durumun sağladığı bir avantaj da vardır. Bu kavramın yardımıyla yaşam deneyimlerinin birçok yönü ile ilgili yorumda bulunma ve sentez yapma olanağı sağlanmış olur. Stresli yaşam olayı, stres yaratıcı faktörler, zorlanmaya neden olan durumlar gibi farklı adlarla anılan birçok durum özellikle fizyolojik anlamda organizmada (burada organizma kavramından özellikle insan kastedilmektedir) benzer yanıtlara neden olmaktadır. Stres, organizmada fizyolojik anlamda benzer yanıtlara yol açsa da psikolojik anlamda yarattığı yanıt insandan insana değişmektedir. Çünkü psikolojik yanıtı belirleyen faktörler her insanı yaşamda biricik yapan faktörlerdir. 3

8 TARİHÇE Stres kavramı, son yıllarda popülarite kazanmış olmasına rağmen yeni bir kavram değildir. İnsanoğlu var olduğundan bu yana, hatta belki de evrimsel bakış açısıyla insanoğlunun varlığından önce diğer organizmalar için, deneyimlenen bir olgudur. Çünkü stres ve strese verilen yanıt bu bölümün ilerleyen kısımlarında değinileceği gibi insan türünün hayatta kalma ve neslini devam ettirme gayretinin bir parçasıdır. Aynı olgu yani hayatta kalma ve neslini devam ettirme insan dışındaki diğer canlı organizmalar için de geçerlidir. Evrimsel ve tarihsel süreç içerisinde stres etmenleri değişse de organizmanın stres etmenine verdiği temel yanıt pek değişikliliğe uğramamıştır. Stresin insan yaşamının bu kadar vazgeçilmez bir parçası olması, stresin insanın değişen koşullara uyum sağlamasının önemli bir parçası olmasından kaynaklanmaktadır. Oldukça eski bir olgu olmasına karşın stresin halen net bir tanımının olmaması ilginçtir. Kimilerine göre stresin her insan için ayrı bir tanımı mevcuttur. Bir örnek vermek gerekirse bu kitap bölümünün yazıldığı tarihlerde internet arama motoru olan Google a stres yazıldığında (Türkçe yazılmış sayfalarda arama yapıldığında) ortaya çıkan sonuç 8 milyon civarındadır. Stres kavramı dilden dile dolaşmakta, çoğunlukla kullanıldığı anlamlar bilimsel literatürdeki anlamına denk düşmemektedir. Stres kavramının kökeni Latince'de "Estrictia", eski Fransızca'da "Estrece" sözcüklerinden gelmektedir. Bu kavram, 17. yüzyılda felaket, bela, musibet, dert, keder, elem anlamlarında kullanılmıştır. 18. ve 19. yüzyılda ise kavramın anlamı değişmiş ve organizmaya, nesnelere ve ruhsal yapıya yönelik güç, baskı, zor gibi anlamlarda kullanılmaya başlanmıştır. Daha sonra ise stres kavramı nesnenin ya da organizmanın bütünlüğüne veya varolma durumuna karşı uygulanan güç şeklindeki organizmanın edilgen olduğu bir tanımdan çıkarak, organizma veya nesnenin uygulanan bu güce gösterdiği direnci de anlamı içinde barındıran bir kavram haline gelmiştir. Stres kavramını canlı organizma için ilk olarak Canon kullanmıştır. Canon stresin canlı organizmanın içsel dengesinin dışsal güçlerce bozulması sonucunda oluştuğunu belirtmiş, savaş ya da kaç tepkisi çerçevesinde değerlendirmiştir. Bilimsel literatürde stres kavramının kullanımı 17. yüzyıla kadar uzanmaktadır. Bir fizikçi olan Robert Hook stresi, elastiki nesne ve ona uygulanan dış güç arasındaki ilişki şeklinde tanımlamıştır. 18. yüzyılda yaşamış olan bir fizikçi olan Young a göre ise stres, maddenin kendi içinde olan güç veya dirençtir. Madde barındırdığı bu güç ve direnç sayesinde kendisine uygulanan çevresel güce karşı koyar. Örneğin; esneme kabiliyeti olan bir madde kendisine dışarıdan uygulanan bir dış güce karşı bu yeteneğini kullanarak yani esneyerek karşı koyar. Ancak uygulanan çevresel güç maddenin direncini aşar düzeyde ise madde değişime uğrar. Günümüzdeki anlamıyla stres kavramını tıp ve psikoloji literatüründe ilk olarak Selye kullanmıştır lere kadar stres, organizmada fizyolojik ve fizyopatolojik değişiklikler yapan uyaran olarak kabul edilmekteydi de Kanadalı fizyolog Selye, stresi uyaranlara karşı organizmanın verdiği yanıt olarak tarif etti. Selye, tanımında stres için organizmanın her türlü değişmeye karşı özel olmayan tepkisi ifadesini kullanmıştır. Daha sonraları stres için olağanüstü talepler, sınırlamalar veya fırsatlarla yüz yüze gelindiğinde birey tarafından yaşanan bir gerilim durumu, uyaranlar, tepkiler ve iki etkinlik arasındaki etkileşim şeklinde tanımların yapıldığı da olmuştur. Selye nin yaptığı tanımlamada diğer yaklaşımlardan farklı olarak dikkat çekici nokta; farklı stresörlerin insan denilen organizmada benzer bedensel yanıta yol açtığı, başka bir deyişle, fizyolojik etkilenmenin ortak bir yolak üzerinden oluştuğu idi. Stres kavramı ilk olarak kim tarafından ve ne şekilde tanımlanmıştır? Ancak Selye nin yaptığı organizmanın özel olmayan tepkisi şeklindeki saptamanın her zaman doğru olmadığı, stresörlere bedensel yanıtın her zaman genel bir yol üzerinden olmadığının saptanması çok uzun sürmemiştir. 4

9 Selye nin stres tanımlamasındaki dikkat çekici nokta, farklı stresörlerin insan denilen organizmada benzer bedensel yanıta yol açtığı şeklindeki saptamasıdır. TANIM VE SINIFLAMA Stres kavramı günlük dilde farklı yerlerde kullanılmaktadır. Ancak belirtmek gerekir ki; bu kullanımların oldukça büyük bir çoğunluğu uygun değildir. Günlük dilde kullandığımız baskı veya gerginlik gibi sözcükler stres kavramını karşılamaya daha yakın adaylardır. Sıklıkla stres günlük dilde endişe, kaygı veya sıkıntı kavramlarını karşılamak üzere kullanılmakla birlikte bu sözcüklerin anlamını karşıladığı söylenemez. Stres ve Başaçıkma Yolları ile ilgili daha ayrıntılı bilgi için Prof.Dr. Z.Baltaş ve Prof.Dr. A.Baltaş ın Remzi Kitabevi Yayınları içinde yer alan Stres ve Başaçıkma Yolları (2011) isimli kitabı okuyabilirsiniz. Günlük dilde stres birçok anlamda kullanılabilmektedir. Aşağıda bu kullanımlara örnekler verilmiştir; 1. Strese neden olan etmenlerin tanımlandığı durumlar: Örneğin; tıp fakültesinde öğrenim gören öğrencinin çok stresli bir bölümde okuyorum şeklindeki ifadesinde tıp fakültesinde öğrenim görmek gibi bir stres etmenini tanımlamak için stres kavramını kullanması. 2. Kişinin stres etmeni karşısında nasıl hissettiğini, nasıl bir tepki verdiğini belirttiği durumlar: Örneğin; işini kaybetme tehlikesi ile karşı karşıya kalan bir kişinin bugün çok stresliyim şeklindeki ifadesinde hissettiği sıkıntı, gerginlik gibi duyguları belirtmek için stres kavramını kullanması. 3. Kişinin hem stres etmenini tanımladığı hem de strese verdiği yanıtı tanımladığı durumlar: Örneğin; kötü geçen bir uçak yolculuğundan sonra kişinin o kadar stresli bir yolculuktu ki beni de stresli yaptı ifadesinde stres kavramını hem stres etmeni olan uçak yolculuğunu hem de bu yolculuk nedeni ile hissettiği duyguları tanımlamak için stres kavramının kullanılması. Stres kavramını stres etmenini ve strese verilen yanıtı da içerir biçimde her türlü etkenle (heyecan, soğuk, hastalık) organizmaların varlığını bütünüyle tehdit eden saldırı; bu saldırıya karşı organizmanın gösterdiği tepki şeklinde tanımlayabiliriz. 4. Diğer durumlar; Stres kavramı bazen olumlu etkileri anlamında da kullanılabilir. Örneğin; iş arkadaşını tanımlayan bir kişinin kendisine bir iş verildiğinde o kadar streslenir ki; o işi bir an önce yerine getirir. Bu örnekte stresin olumlu özelliklerine atıfta bulunulduğu gibi stresin bir baskı unsuru olduğuna da atıfta bulunulmaktadır. Stres kavramı bazen bir sıfat olarak insanları tanımlamakta kullanılmaktadır. Örneğin; çok stresli bir insan ifadesi sıkça duyulan bir cümledir. Ancak bu cümle ortak anlamı olan bir ifade değildir. Cümleyi sarf eden kişinin strese atfettiği anlamla yakından ilişkili subjektif bir ifadedir. Kimi bu ifadeyle karşısındaki insan için çok fevri, kimi çok aceleci ve sabırsız, kimi de çok sıkıntıları olan gibi anlamlarda kullanmaktadır. Stres karşılaşılan yeni bir duruma karşı insanın ruhsal ve/veya bedensel kapasitesinin ulaştığı sınırların zorlanmasıdır. Bu zorlanmaya karşı organizma bir tepki geliştirir ki; buna strese yanıt denir. Uygun olmayan bir şekilde stres kavramını karşılamak üzere günlük dilde kullanılan endişe veya sıkıntı gibi kavramlar ise stres etmenlerine uygun yanıt verilememesi durumunda ya da yeterli yanıt verilememesi durumunda (bu etmenle başedilemediği durumlarda) organizmanın ortaya koyduğu ruhsal tepkilerdir. 5

10 Stres kavramının tanımı ile ilgili olarak şimdiye kadar literatürde biriken bilgilere göz atıldığında, stres kavramına günümüze kadar dört farklı tanımlama getirilmiştir; 1. Cannon ve Selye tarafından yapılan ve stres kavramını organizmanın dışında gerçekleşen, nesnel bir zorlayıcı durum karşısında, organizmanın verdiği tepki şeklindeki tanım. 2. Öğrenme kuramcıları tarafından geliştirilen ve stres kavramını stres etmeni çerçevesinde değerlendiren ve yalnızca bir uyaran olarak ele alan tanım. 3. Stres kavramını kişinin karşılaştığı stres etmenleri ile kişinin stres etmeni üzerindeki değerlendirmelerinin etkileşimi üzerinden ele alan tanımlama. Bu yaklaşım daha çok bilişsel yaklaşıma yakın görünmektedir. Bu tanımlama çerçevesinde stres etmeninin kişi için taşıdığı anlam, kişinin stres etmeni ile baş edebilmesi için davranışsal ve zihinsel alanda uygulaması gerekenler dikkate alınmaktadır. 4. Stres kavramını Sistem Kuramı çerçevesinde ele alan tanımlama her sistemin bir dengesi (homeostasis) olduğunu savunur. Sistemin dengesinin bozulması durumunda stres yanıtı ortaya çıkar. Stres ile ilgili tanımların ortak özellikleri aşağıda sıralanmıştır; 1. Stres, kişi ve dış çevrenin etkileşimi sonucunda oluşur. 2. Streste, bir tehlike/tehdit söz konusudur. Bu tehlikenin önemi kişinin değerlendirmesine bağlıdır. 3. Stres, organizmanın sadece bir bölümünü değil tümünü etkiler. 4. Stres, kontrol edilebilir bir tepki değildir. Yani stres nedeniyle meydana gelen fizyolojik değişiklikler kişinin kendi iradesiyle başlatılıp yine kendi iradesiyle durdurulamaz. Stres kavramının yapılmış tanımları hangi ortak özellikleri barındırır? Organizmada stres yanıtının oluşmasına neden olan etmenler stresörler olarak adlandırılırlar. Stres etmeni ya da stresör, uyum yapma çabası gerektiren, yaşamda değişikliğe yol açan durum ya da olaylar şeklinde tanımlanabilir. Daha kısa tanımıyla stres etmeni, stres yapıcı olay, stres yanıtına neden olan olay şeklinde tanımlanabilir. Stresörler aşağıdaki gibi sınıflandırılabilir; 1. Fiziksel stresörler: Aşağıda örnekleri sunulmuştur. a. Travma (örselenme): Bedene zarar verici harhangi bir darbedir. Örneğin; trafik kazalarında, spor müsabakalarında, fiziksel zorun kullanıldığı şiddet olaylarında görülenler gibi. b. Şiddetli egzersiz: Örneğin zayıflamak amacıyla egzersiz çalışmalarının başlangıcında bedenin kaldıramayacağı ölçüde çalışma yapmak. Kişinin bedensel kapasitesini aşar nitelikte işlerde çalışmak veya uzun çalışma saatleri boyunca çalışmak. c. Gürültülü ortam: Özellikle metropollerde araç trafiğinin yoğun olduğu yollara yakın evlerde yaşamak. Ses düzeyi yüksek eğlence mekanlarında uzun süre kalmak. d. Çevre ısısının yeterinden fazla veya az olması: İklim koşulları bakımından elverişsiz coğrafyalarda yaşamak. Ani çevresel ısı değişikliğine maruz kalmak. Yeterli barınma imkanı olmayan, kimilerince evsiz şeklinde nitelendirilen insanların sokaklarda yaşamaları. e. Nemin yeterinden az veya fazla olması: Tropikal veya subtropikal bölgelere seyahat etmek. Yüksek dağlara tırmanmak. f. Aç kalınması, besin yetersizliği: Beslenme alışkanlıkları nedeniyle veya doğrudan ekonomik koşullar nedeniyle yeterli besin bulamamak. 6

11 2. Sosyal stresörler: Kişi ile çevre/toplum arasındaki etkileşimde ortaya çıkan stresörlerdir. Aşağıda örnekleri sunulmuştur. a. Ekonomik çalkantılar. b. Politik çatışmalar. c. Aile içi çatışmalar. 3. Psikolojik stresörler: Psikolojik stresörler ruhsal örselenmelere neden olan etmenlerdir. Aşağıda örnekleri sunulmuştur. a. Yakın kaybı. b. Boşanma. c. İşten çıkarılma. d. Eşle çatışma yaşama. e. Gidişatı iyi olmayan bir hastalığa sahip olduğunu öğrenme Selye stresi ikiye ayırmıştır; Stres etmenleri temel olarak hangi başlıklar altında sınıflandırılır? 1. Eustres (Östres): Organizmanın zarar görmediği hatta hoşuna giden ya da haz duymasına yol açan strese bu ismi vermiştir. Bu şekildeki bir tanımlama ilk bakışta çelişkili gibi gelebilir. Ancak unutulmamalıdır ki; Selye stresi tanımlarken yeni bir duruma karşı ifadesini kullanmıştır. Dolayısıyla bu yeni durum insanı olumsuz etkileyen bir etmen olabileceği kadar olumlu etkileyen bir etmen de olabilir. Organizmanın hoşuna giden durumlar da insanda ruhsal ve bedensel yanıtlar ortaya çıkarır. Çünkü hoşa giden durumlar da organizmanın uyum sağlaması gereken durumlar arasındadır. Her an yaşanmadığından organizma için tanımadık durumlardır. Beden bu tür uyarımlara da strese verdiği yanıtı kullanarak uyum sağlar. 2. Distres: Organizmanın hoşuna gitmeyen, organizmayı zorda bırakan, gerginlik oluşmasına neden olan etmenlerin oluşturduğu strese bu ismi vermiştir. Bu bölümde ve bu kitapta sözü edilen stres türü distrestir. Stres tepkisi/yanıtı organizmanın sadece hoşuna giden etmenlere karşı verdiği bir yanıttan ibaret değildir. Aynı zamanda organizmanın hoşuna gitmeyen etmenlere de benzer yanıt verilir. Selye den sonra birçok farklı disiplinde yapılan çalışmalar sonrasında farklı sınıflandırmalar yapılmıştır. Günümüzde stres daha çok aşağıdaki gibi sınıflandırılmaktadır; 1. Anlık stres 2. Akut (ani, kısa bir zaman dilimi içinde gerşekleşen) kontrol edilebilen stres 3. Akut kontrol edilemeyen stres 4. Kronik (süreğen, zaman içerisinde gelişen) kontrol edilemeyen stres Stresin günümüzde daha çok kullanılan sınıflandırması hangisidir? 7

12 STRESE YANIT Organizma, hoşuna gitsin ya da gitmesin herhangi bir stres etmenine yanıt vermek durumundadır. Selye tarafından bu tepki/yanıt genel adaptasyon (uyum sağlama) sendromu olarak adlandırılmıştır. Bu yanıta biyolojik stres sendromu diyenler de mevcuttur. Stres etmeni özgül olmayan bir şekilde genel adaptasyon sendromu yanıtını harekete geçirir. Yani genel adaptasyon sendromu olarak adlandırılan yanıt stres etmeni seçmez. Etmen ne olursa olsun aynı şekilde genel adaptasyon yanıtı ortaya çıkar. Ancak bu durum, bütün stres etmenlerinin sadece genel adaptasyon sendromu yanıtına neden oldukları anlamına gelmez. Her bir stres etmeninin genel adaptasyon sendromu yanıtı dışında organizmada ortaya çıkardıkları kendilerine özgü tepkiler mevcuttur. Stresörlere yanıt konusunda değişiklikler aşağıda maddeler halinde verilmiştir; 1. Her stresör etmen genel adaptasyon yanıtına neden olur. 2. Her stresör etmenin genel adaptasyon yanıtı dışında organizmada kendine özgü tepkilere neden olur. 3. Her stresör etmen genel adaptasyon sendromu yanıtına neden olmakla birlikte, aynı stresör her kişide benzer tepkiler oluşturmaz. 4. Her stresör etmen aynı kişide farklı zamanlarda farklı tepkilere neden olabilir. Strese verilen yanıt konusunda benimsenen görüş; her stresör etmenin genel adaptasyon sendromuna (biyolojik stres sendromu) neden olduğu ancak bu yanıtın yoğunluğunun ve görüntüsünün kişisel farklılıklar gösterdiği şeklindedir. Özellikle yukarıdaki 2., 3. ve 4. maddelerdeki özellikler, organizma ve çevre ile ilgili çeşitli faktörlerce açıklanır. Bu faktörler içsel, dışsal ve psişik (ruhsal yapı ile ilgili) faktörler olarak bilinirler; 1. İçsel faktörler: Bu faktörler kişiye özgüdür. Aşağıda bazı örnekler sıralanmıştır. a. Kalıtımsal: Organizmaya ait genetik olarak ebevynden aktarılan özellikler bütünüdür. Kalıtımsal özellikler özellikle kimilerinin huy, kimilerinin mizaç alarak adlandırdığı ve insan kişiliğinin çekirdeğini oluşturan özellikleri belirlediği bilinmektedir. b. Yaş: Bu faktör, genetik özelliklerde olduğu gibi, tarafımızca belirlenemeyen bir faktördür. Organizmanın hangi yaşta olduğu hem stresör etmene verilen yanıttaki bedensel tepkileri hem de yaş arttıkça tecrübeler ve merkez sinir sisteminin gelişkinliği değiştiğinden ruhsal tepkileri belirler. c. Cinsiyet: Cinsiyet de tarafımızdan belilenebilen bir faktör değildir. Cinsiyetin etkisi kendisini toplumsal cinsiyet rolleri bağlamında belli eder. Sosyal dokunun kadını ve erkeği tanımlama biçimi olan toplumsal cinsiyet, içinde yaşanılan sosyal dokuda kadın ve erkek için tanımlanmış ve kabul görmüş tutum, davranış, beklenti ve sorumluluklardır. Toplumsal cinsiyet doğuştan oluşmaz. Zaman içinde kazanılır ve tesadüfi ve tesadüfi olmayan (eğitim gibi) deneyimlerce belirlenir. Toplumsal cinsiyet, biyolojik bir kavram olan cinsiyetin aksine içinde yaşanılan sosyal dokunun gelenek, görenek ve alışkanlıkları ile şekillenmekte ve değişim gösterebilmektedir. Birçok toplumda kadın ve erkeğe ait işlevsellik alanları doğal olarak kabul görmektedir. Kamusal veya özel alanda çalışmak, siyaset yapmak erkeğe atfedilirken, ev ve aile ilgili alanlar kadına atfedilmektedir. Hangi içsel faktörler strese verilen yanıtın özelliklerini belirler? 8

13 2. Dışsal faktörler: Bu kavram daha çok değişken çevresel etmenlerin tanımlanmasında kullanlır. a. İklim koşulları: Örneğin hava sıcaklığı stresör etmenlere karşı verilen tepkiye belirleme potansiyeline sahiptir. Birçok ülkede yapılmış araştırmalar insanların gösterdiği şiddet davranışının ne çok soğuk ne de çok sıcak mevsimlere yoğunlaştığını göstermektedir. b. Organizmanın bedensel aktivitesini etkileyen çeşitli faktörler: Bu faktörler arasında yeterince uyumuş olma ya da olmama, bedensel yorgunluk düzeyi, aç olup olmama sayılabilir. Aç olduğu için kan şeker düzeyi istenilen seviyede olmayan bir kişi ile bu faktörün bulunmadığı bir kişinin ani artaya çıkan bir stresör etmene verecekleri yanıtta farklılıklar olacaktır. c. Organizmanın yaşamını sürdürdüğü fiziksel ortam: Metropollerde yaşamak ya da küçük kasaba, köy gibi kırsal bölgelerde yaşamak stres etmenlerine verilen yanıtta değişikliklere neden olma potansiyeline sahiptir. d. Organizmanın yaşamını sürdürdüğü sosyallik: Organizmanın içinde yaşadığı sosyalliğin (toplumsal yapının) özellikleri stres etmenine verilen tepkiyi belirler. Örneğin daha bireysel yaşanan endüstrileşmiş bir sosyallikte yaşayan bir organizma ile feodal özellkileri ağır basan bir sosyallikte yaşamak stres etmenine verilen yanıtta değişikliklere neden olacaktır. Ayrıca içinde yaşanılan sosyalliğin özellikleri stres etmenine maruz kalmış organizmanın alacağı desteğin düzey ve niteliğini belirleme gücüne sahiptir. İnsanın içinde yaşadığı ortamın fiziksel özelliklerinden, içinde yaşadığı sosyalliğin kültürel özelliklerine ve hatta yaşadığı coğrafyanın iklimine kadar birçok faktör stres etemine verilen yanıtın düzey ve niteliğini belirleme potansiyeline sahiptir. 3. Psişik faktörler: Organizmanın ruhsal yapısı ile ilgilidir. a. Motivasyon: Stres etmenini tanımlama, anlama ve bu etmenle başa çıkmaya karşı olan istek, stres etmenine verilen yanıtın düzey ve niteliğini belirler. b. Deneyim: Geçmiş deneyimlerin yeni ortaya çıkan bir durumla başedebilme, bu durumla ilgili neler yapılabileceğini bilebilme gücü konusunda önemli katkıları vardır. Yeterince deneyimili olan bir kişi ile çeşitli nedenlerle deneyimsiz olan bir kişi arasında stres etmenine verilen yanıt açısından farklılıklar vardır. c. Kişilik özellikleri: Kişilik, sosyalliğin içindeki insanı tek ve biricik kılan, insanın kendisini ifade ediş biçimini, ilişki kurma tarzını belirleyen, çevresel faktörlere uyum yapabilmesini sağlayan psikolojik ve fizyolojik sistemlerin dinamik ve açık örgütlenmiş halidir. Süreklilik kazanmış algılama, duygu, düşünce, tutum ve davranışların bütünüdür. Kişiliğin daha çok kalıtımsal yönü olan huy veya mizaç olarak adlandırılan kısmı yaşamın ilk 2-3 yılında otururken, sonradan psikososyal gelişim sürecinde çevre ile etkileşim sonucunda şekillenen kısmı olan karakter kısmı ise uzun yıllar sonra şekillenir. Mizaça, içsel faktörler kısmında değinilmişti. Karakter ise değişebilme potansiyeli bakımından psişik faktörler başlığı altına alınmıştır. İnsanın kişiliğinde baskın olan özellikler stres etmenine verilen yanıt üzerinde etkilidir. Utangaç olan bir kişi ile atılgan, girişken olan dışa dönük bir kişinin aynı stres etmenine vereceği yanıtlar farklılıklar barındıracaktır. Yine şüpheci, kılı kırk yaran bir kişi ile daha önemli noktalara odaklanma yanlısı bir kişi arasında farklıklar olacaktır. Oraganizmanın strese verdiği yanıtın farklılaşmasında rol oynayan faktörler hangileridir? Genel Adaptasyon Sendromu (Biyolojik Stres Sendromu) Yukarıda söz edildiği gibi genel adaptasyon sendorumu Selye tarafından tanımlanmıştır. Bu kuram strese verilen yanıtta biyolojik açıklama getirmektedir. Bu kuramı ortaya koyarken Selye, sıçanları soğuk, sıcak, hareketsizlik, hareketlilik, yorgunluk gibi çeşitli stresör etmenlere maruz bırakmış ve sıçanların verdiği 9

14 fizyolojik tepkileri gözlemlemiştir. Yukarıda da belirtildiği gibi sıçanların birbirinin tersi gibi görünen stresörlere benzer fizyolojik tepkiler verdiği Selye tarafından gözlenmiştir. Kuramın aldığı en önemli eleştiri psikolojik faktörlere yeterince yer vermemiş olması şeklindeki eleştiridir. Ayrıca daha sonra yapılan bazı çalışmalarda her stres etmenine aynı fizyolojik yanıtın verilmediği, bazı stres etmenlerine verilen yanıtta farklı fizyolojik mekanizmaların rol oynadığına dair çeşitli kanıtlara rastlanmıştır. Genel adaptasyon kuramı stresle baş etmede hangi yöntemlerin kullanılması gerektiği veya kullanılabilecek yöntemlerin etkili olup olmadığına açıklama getirmediğinden eleştirilmektedir. Stres ile ilgili literatürde stres etmenine yanıtla ilişkili olarak daha çok üzerinde durulan genel adaptasyon sendromudur. Ancak strese yanıt konusunda bunun dışında öne sürülmüş başka kuramlar da vardır. Bu bölümün sonunda bu kuramlar sıralanacak ve bu kuramlara ulaşmak için bir internet adresi önerilecektir. almıştır? Genel adaptasyon sendromu hangi konularda ve ne gibi eleştiriler Genel adaptasyon senromu dört temel varsayıma dayanır; 1. Organizmalar içsel dengelerini korumak gibi bir içgüdüye sahiptirler. 2. Stres etmenleri iç dengeyi bozcu etkiye sahiptirler. Organizma ise stres etmenlerine fizyolojik bir tepki verir. Bu tepki içsel dengeyi korumaya yönelik bir savunmadır. 3. Savunmaya yönelik olan fizyolojik tepki aşamalı bir şekilde alarm, direnç ve tükenme evrelerini izler. Bu uyum süreci stres etmeninin gücü, yoğunluğu ve süresine bağlı olduğu gibi aynı zamanda stres etmenine karşı gösterilen direncin başarılı olup olmadığına bağlıdır. 4. Organizmanın stres etmenine verdiği yanıtta kullandığı bedensel ve ruhsal enerji sınırlıdır. Bu enerjinin tükenmesi durumunda ölüme kadar gidebilen sonuçlar doğabilir. Selye, genel adaptasyon sendromunu üç döneme ayırmıştır. Genel adaptasoyon sendromunu şematik hali şekil 1 de verilmiştir. Bu üç dönem, alarm dönemi, direnme dönemi ve tükenme evrelerinden ibarettir. Aşağıda bu dönemlere ait özellikler sırasıyla anlatılacaktır. Genel adaptasyon sendromu hangi varsayımlara dayanır? 1. Alarm evresi (Şekil 1 de A): Bu dönem organizmanın stres etmeni ile ilk karşılaştığı dönemdir ve savaş ya da kaç tepkisine benzer. Bu dönemde beyindeki stresör etmelere karşı yanıt oluşturmakla görevli yapılar uyarılmış olur. Ancak iç dengesi olağan yaşamkoşullarına göre sürmekte olan organizma stres etmenine tam anlamıyla gafil avlanmış olur. Bu nedenle organizmanın direncinde başlarda düşme olur. Direncin düşmesi organizmada zaman zaman hastalık sınırını aşan tepkilerin gelişmesine neden olabilir. Savunma yanıtının ortaya çıkması ile alarm döneminde ortaya çıkan belirtiler sönmeye başlar ve beden iç dengesini koruduğu dönemdeki haline dönmeye başlar. Beyinde stres etmenine yanıt konusunda öne çıkan yapılar hipotalamus ve hipofizdir. Hipotalamus strese yanıtta daha çok hipofizden salgılanacak hormonların denetleyicisi işlevini görür. Ancak hipotalamus beden ısısı, iştah gibi işlevlerin de denetlendiği bir beyin bölgesidir. Hipofiz ise çoğunlukla hipotalamusun kontrolünde strese yanıtta görevli hormonların salgılanmasını sağlar. Bu hormonlar ise böbrek üstü bezinin uyarılmasını ve bu bölgeden salgılanan hormonların harekete geçirilmesini sağlar. Strese karşı yanıtta bedende uyarılan bir başka yapı ise sempatik sinir sitemidir. Sempatik sinir sistemi otonom sinir sisteminin bir parçasıdır. Stres etmeni yeterince güçlü ise ve bu stres etmenine maruz kalan organizma başa çıkabilme kapasitesi bakmında yeterli değilse stres etmeninin organizma üzerindeki etkisi ölüme kadar varabilir. 10

15 Şekil 1.1: Genel adaptasyon sendromu evrelerinin şematik görünümü. Alarm evresinde salgılanan hormonlar bedendeki dokuların daha doğrusu protein, glikojen ve yağ gibi yapıların çözülmesi/yıkılması (katabolik) şeklinde bir yanıta neden olur. Bu şekilde oluşmuş yanıt katabolizma olarak adlandırılır. Stres etmenine karşı verilen fizyolojik yanıt şekil 2 de şematik olarak verilmiştir. Ayrıca yapılar ve hormonların işlevleri ile bilgi aşağıda daha ayrıntılı olarak sunulacaktır. Şekil 1.2: Strese yanıt. 11

16 2. Direnç evresi (Şekil 1 de B): Eğer alarm evresindeki yanıtların ortaya çıkmasına neden olan stres etmeni organizmayı öldürecek kadar güçlü değilse veya organizma stres etmeninin gücünden bağımsız bir şekilde başedebilmeyi başaramamışsa verilen yanıtta direnç evresine geçilmiş olur. Alarm evresinde yukarıda söz edildiği gibi çeşitli yapıların çözülmesi/yıkılması süreci gözlenirken, direnç evresi bu açıdan yapıcıdır (anabolik). Bu evrede organizma olağan koşullardakinden daha dirençlidir. Organizma stres etmenine karşı girdiği mücadelede çok fazla kaynak tüketme yoluna girmek zorunda kalırsa zamanla gösterdiği direnç düşmeye başlar. Direncin düşmesi bu kitabın stres ve bedensel hastalıklar bölümünde anlatılan hastalıkların ve ruhsal rahatsızlıkların ortaya çıkmasına neden olabilir. Direnç evresi, stres etmeni ortadan kalkmadığı takdirde tükenme evresine geçmeye mahkumdur. Ancak direnç evresinin nasıl sonuçlanacağı aşağıdaki etmenlere bağlıdır; a. Stres etmeninin gücü. b. Organizmanın uyum yapabilme yeteneği ve kapasitesi. c. Organizmanın başedebilmek için kullandığı bedensel ve ruhsal enerjinin düzeyi. 3. Tükenme evresi (Şekil 1 de C): Bu evrenin başladığının en önemli göstergesi, direnç evresinde sönümlenmiş olan alarm evresi reaksiyonlarının yeniden canlanmasıdır. Tükenme evresinde organizma stres etmeni ile başa çıkmak için özellikle direnç evresinde kullandığı enerjinin tümünü kaybetmişse sonuç ölümdür. Bu enerji ölüme neden olacak kadar tükenmemiş ise strese bağlı bedensel hastalıklar ortaya çıkar. Strese Karşı Yanıtta Hormonlar İnsan gibi organizmalarda strese karşı verilen yanıt nöroendokrin bir yanıttır. Yani sinir sistemi ve hormonal sistemin birlikte işlemesi ile gösterilen bir yanıttır. Sinir ve hormonal sistemler strese karşı yanıtta kalp-damar sistemi, solunum sitemi, bağışıklık sistemi ve sindirim/boşaltım sistemi ile birlikte hareket eder. Şekil 2 de şematik olarak gösterildiği gibi stres etmenleri beyin yapılarından hipotalamus denen bölgeden kortikotropin salgılatıcı faktör salgılanmasına, bu faktör ise hipofiz adı verilen ve yine beyinde bulunan bir bezden adrenokortikotropin hormonun salgılanmasına neden olur. Hipotalamus ve hipofiz strese yanıtta beyindeki temel yapılardır. Bu yapılar limbik sitem denilen içerdiği diğer yapılar ile birlikte strese yanıtta önemli rol alan beyin bölgesinin ögeleridirler. Limbik sistem şematik olarak şekil 3 te gösterilmiştir. Hipotalamus ve hipofiz adı verilen yapılar strese yanıtta beyinde rol alan temel yapılardır. Hipofiz hipotalamusun kontrolünde hormon salgısı yapar. Hipofizden adrenokortikotrpin hormon salgılanması ile bu hormon kana karışır ve böbrek üstü bezlerini uyarır. Böylece zaman zaman stres hormonu adı da verilen kortizol böbrek üstü bezlerinin kabuk (korteks) kısmından salgılanmış olur. Aşağıda kortizol salınması ile organizmada ne gibi değişiklikler geliştiği sıralanmıştır. Kotizolün genel etkileri; 1. Özellikle karaciğerde depolanmış olarak bulunan şekerin (glikojen) yıkılması. Yıkılan bu şekerin kana karışarak kan şekerinin yükselmesi. 2. Organizmanın karaciğer dışındaki organ ve dokularda temel yapı taşı olan proteinin yıkımını artması. 3. Organizmada depolanmış halde bulunan yağların yıkılımının artması. 4. Organizmanın savunma sisteminde rol alan hücrelerin ve çeşitli maddelerin işlevlerinin ve miktarlarının azalması. 5. Kan damarlarının duyarlılığını arttırarak kan basıncının artması. 12

17 6. Sindirim sisteminde salgıların artması ve böylece mide asitliğinin artması. 7. Zihinsel aktivitenin artması. Şekil 1.3: Limbik sistem. Hipofizden adrenokortikotropin hormon salgılanması ile böbrek üstü bezlerinden kortizol salgısının artması dışında, stres etemeni nedeni ile uyarılan otonom sempatik sistem nedeni ile böbrek üstü bezlerinin kabuk altı kısmından (medülla) adrenalin ve noradrenalin denilen hormonlar salgılanır. Aşağda adrenalin salınması ile organizmada ne gibi değişiklikler geliştiği sıralanmıştır. Adrenalinin genel etkileri; 1. Kalp kaslarının kasılma gücü ve hızında artma. 2. Kalp atım sayısında artma. 3. Soluk borusunda genişleme. Solunumun hızının ve derinliğinin artması. 4. Böbreğin boşaltım işlemi hızında azalma. 5. Kortizolde olduğu gibi özellikle karaciğerde depolanmış olarak bulunan şekerin yıkılması. Yıkılan bu şekerin kana karışarak kan şekerinin yükselmesi. 6. Kortizolde olduğu gibi organizmada depolanmış halde bulunan yağların yıkılımının artması. 7. Organizmanın ısısının artması. 8. Göz bebeklerinin tıpkı karanlık bir odaya girmiş gibi açılması. 9. Zihinsel aktivitenin artması. Strese yanıtta rol alan temel hormonlar kortizol ve adrenalindir. Her iki hormon da böbrek üstü bezlerinden salgılanır. Yukarıda kortizol ve adrenalin ile ilgili sıralanan etkiler organizmanın özellikle stres etmenine karşı verdiği yanıtın alarm ve direnç evresinde rol oynar. Bu iki hormonun genel fizyolojik etkileri organizmanın direnç evresinde stres etmeni ile başa çıkmasında yardımcı olur. Eğer stres etmeni çok güçlü ise ya da çok uzun bir süreyi kapsamışsa diğer bir deyişle beden direnç döneminde stres etmeni ile 13

18 başa çıkamaz ise organizma direnç döneminden tükenme dönemine girer. Bu son evrede, psikosomatik hastalıklar ya da ölüm gerçekleşir. Strese yanıtta rol alan temel hormonlardan olan kortizolün genel fizyolojik etkileri nelerdir? Strese Yanıtta Diğer Kuramlar Stres yanıtını açıklayan kuramlar; biyolojik kuramlar, psikolojik kuramlar, sosyal kuramlar, sistem yaklaşımları ve diğer kuramlar olarak sıralanabilir. Aşağıda bu başlıklar altında hangi kurmaların bulunduğu sıralanmaktadır. Önerilen internet sitesinden bu kuramların genel çerçevesi hakkında bilgiye ulaşabilirsiniz. 1. Biyolojik kuramlar: a. Genel adaptasyon sendromu b. Genetik yapısal kuramlar c. Kalıtım çevre etkileşimi modeli 2. Psikolojik kuramlar: a. Psikodinamik kuram b. Öğrenme modeli c. Bilişsel model 3. Sosyal kuramlar: a. Çatışma kuramı 4. Sistem yaklaşımları: a. Bütüncül sağlık modeli b. Psikosomatik kuram c. Canlı sistemler yaklaşımı 5. Diğer: a. Evrim kuramı b. Yaşam değişimi kuramı c. Çevresel stres kuramı Strese yanıtla ilgili kuramlar hakkında Türk Psikoloji Dergisi nin stres özel sayısına şeklindeki internet adresinden ulaşabilirsiniz. STRESE YANITIN DOĞASI Stres kavramının insan türü için önemi, stresin neden olduğu sonuçlar kadar stresin işlevsel değerinin de bulunmasından kaynaklanmaktadır. İnsan organizması bir sistemdir ve bu sistem sürekli denge halinde olma çabası içerisindedir. Organizma bir sistemler bütünüdür ve çevresel sistemler ile ilişki halindedir. Çevresel sistemlerde oluşan veya organizmanın barındırdığı sistemlerdeki meydana gelen ve organizmanın denge halini bozan durumlar organizmayı denge haline dönme çabasına sokar, değişmeye ve gelişmeye zorlar. Organizmanın dengesini bozan durumların olmaması ki bu olası değildir, 14

19 organizmanın değişme ve gelişme çabası içine girmemesi demektir. İnsan organizması için üç denge mevcuttur; 1. Biyolojik denge 2. Psikolojik denge 3. Sosyal denge Bu sistemlere giren vitamin, su, protein gibi maddelerin ve çıkan atıkların fazlalığı veya yetersizliği, sistemlerin işlevlerini yerine getirmek için ihtiyaç duyduğu bilgilerin azlığı, aşırılığı veya birbirleri ile uyuşmazlığı, organizmaya dengenin bozulduğuna dair işaret verir. Böylece organizma içsel ve dışsal dengesinin korunmasına yönelik uyum sağlamak üzere harekete geçer. Eğer organizma dengenin bozulmasına dair işaretleri alamazsa ve uyum sağlamak üzere strese vermesi gereken yanıtı gösteremezse zarar görür hatta yaşamda kalamaz. Savaş ya da Kaç Tepkisi Savaş ya da kaç tepkisi zaman zaman insanların zihninde stresin olumlu yanları şeklindeki bir ifadeye karşı stresin ne gibi olumlu bir yanı olabilir ki? şeklinde oluşan soruya en iyi yanıtı oluşturduğundan ve stresin doğası üzerine düşünmeyi sağladığından burada üzerinde durulacaktır. Savaş ya da kaç tepkisi şekil 4 de şematize edilmiştir. Strese yanıtın oraganizma açısından işlevsel değerini gösteren en iyi örneklerden birisi savaş ya da kaç tepkisidir. Bazı insanlar zaman zaman hissettikleri sıkıntı, gerginlik, huzursuzluk gibi olumsuz duyguları yaşamları boyunca hissetmek istemediklerini belirtiler. Bu isteğe yakından bakmak gerekir. Herhangi bir olumsuz yaşantının beraberinde getirdiği olumsuz duyguları hissetmemek ne gibi sonuçlara yol açar? Ağrı duymayan bir insanı ele alalım. Bedenine yönelmiş ağrı verici bir durum karşısında ağrı duymaması ağrıya neden olması gereken durumlardan kaçınmasına engel olacaktır. Ölümcül olabilecek ve basit bir tıbbi müdahale ile giderilebilecek bir hastalığı erken dönemde farkedemeyecek ve bu hastalık ağrıyı hissetmeyen kişinin hayatını kaybetmesine neden olabilecektir. Yorgunluk hissi bedenimize dinlenmesi gerektiğine dair işaretler verir. Yorgunluk gibi insanlar tarafından olumsuzmuş algılanan bir duyguyu hissetmemek bedenin dinlenme ihtiyacına karşılılık verememek demektir. Oysa günümüzde sonu ölüme dahi varabilen kronik yorgunluk sendromu denilen bir rahatsızlığın yeni yeni tanımlandığı görülmektedir. Organizmanın olumlu duyguları hissetmemesi ile olumsuz duyguları hissetmemesi arasında ne gibi farklar vardır? Sonuç olarak; olumlu duyguları hissedememek organizmanın olumlu duygulardan mahrum kalmasına neden olabilir. Ancak bu durum organizmanın yaşamının son bulmasına neden olabilecek sonuçlar doğurmaktan uzaktır. Olumsuz duyguları hissetmemek organizmanın kısa vadede sadece olumlu duygular hissetmesini sağlarken orta ve uzun vadede yaşamla bağdaşmayan sorunlara yol açabilmektedir. Olumsuz duyguları hissedememek organizma için yaşamla bağdaşmayan sonuçlara yol açabilir. Organizma kendisini tehditlere karşı savunma durumundadır. Çünkü yaşamda kalmak organizmanın en önemli hedeflerinden birisidir. Organizmanın tehdit karşısında ortaya koyduğu tepkiler stres etmenleri ile karşılaştığında ortaya çıkan fizyolojik tepkilere benzer. Dolayısıyla organizmayı tehdit altına sokan durumlar birer stres etmeni olarak değerlendirilebilir. Zaten stres, insanın içsel dengesine karşı hali hazırda mevcut olan ya da tehdit olmadığı halde öyle yorumlanan durumlar olarak da tanımlanabilir. 15

20 Evrimsel süreç içerisinde insanoğlu için tehdit kaynakları değişmekle birlikte bu tehdit kaynaklarına karşı gösterilen özellikle fizyolojik tepki ortak özellikler taşıyagelmiştir. Evrimsel sürecin erken dönemlerinde insan için tehdit kaynağı daha çok kendisi dışındaki hayvanlar özellikle de sürüngenlerdi. Sürüngenlerin önemli bir tehdit kaynağı olduğuna dair bilgi merkez sinir sistemimizde kodlanmış eski bir bilgidir. Günümüzde metropollerde doğmuş, bir sürüngenle hiç karşılaşmamış insanların dahi yılan korkusuna sahip olduklarını bildirmeleri belki de atalarımızdan bize kalan bu eski bilgiden köken almaktadır. Savaş ya da kaç tepkisine göre tehdit kaynağı ile karşılaşılan organizma tehdit kaynağı ile savaşacak ya da kaçacaktır. Her iki tepki de bedenin hazırlanmasını gerektirmektedir. İşte bu hazırlığı sağlayan stresör etmenlere karşı verilen fizyolojik yanıttır. Organizma ister savaşsın ister kaçsın fizyolojik olarak aynı şeylere ihtiyaç duyar. Stres etmeni ile karşılaşan organizma yukarıda da anlatıldığı gibi hipotalamus hipofiz böbrek üstü sistemini harekete geçirir. Peki bu sistemin harekete geçmesi bedeni savaşmaya ya da kaçmaya nasıl hazırlar? Hipotalamus hipofiz böbrek üstü sisteminin harekete geçmesi ile böbrek üstü bezlerinden adrenalin ve kortizol denilen hormonlar salgılanır. Bu hormonların etkisiyle; 1. Solunum hızı ve derinliği artar: Solunum hızı ve derinliğinin artması sonucunda organizma daha fazla oksijen almış olur. Alınan bu oksijen özellikle kasların ihtiyaçlarını karşılamak amacıyladır. 2. Özellikle karaciğerde depolanmış halde bulunan şekerin yıkılım ve çözülmesi artar: Şeker organizmanın özellikle kısa zaman diliminde ihtiyacı olan enerjinin sağlanmasında görev alır. 3. Kalp hızında, kan basıncında, kalp kaslarının kasılma güçlerinde artma: Solunum hızının ve derinliğinin artmasıyla organizmaya daha fazla giren oksijen ve karaciğerden çözülerek kana karışan şekerin savaşma ya da kaçma tepkisi sırasında üzerine en fazla görev düşen kaslara taşınması gerekmektedir. Çünkü oksijen ve şekerin önemlice bir kısmını ister savaşsın ister kaçsın kaslar kullanmaktadır. İşte oksijen ve şekeri kaslara taşıyan kandır. Kanın kalp tarafından daha bol miktarda ve daha hızlı taşınması hem kaslara giden şeker ve oksijen miktarını arttıracak hem de şeker ve oksijenin kullanılmasıyla ortaya çıkan atıkların kaslardan daha hızlı bir şekilde uzaklaştırılmasını sağlayacaktır. Şekil 1.4: Savaş ya da kaç tepkisi 4. Göz bebeklerinde genişleme: Göz bebeklerinde genişleme özellikle adrenalinin etkisi ile ortaya çıkar. Organizma savaşacağı ya da kaçacağı tehdit kaynağını daha kolay görebilmek, tehdit kaynağındaki değişimleri, davranışlarındaki farklılıkları seçebilmek ister. Göz bebeğinin büyümesi bu işlevlerin yerine getirilmesine hizmet eder. 16

21 Merkez sinir sistemi stres etmeni karşısında organizmanın güvenliğini sağlamak üzere harekete geçer. Özetle; 1. Merkez sinir sistemi stres etmeni karşısında organizmanın güvenliğini sağlamak üzere harekete geçer. 2. Merkez sinir sisteminin harekete geçmesiyle birlikte böbrek üstü bezlerinden salınan adrenalin ve kortizol; a. Nefes alıp vermemizi b. Kalp hızımızı c. Kan basıncımızı yükselterek beynimize ve kaslarımıza oksijen bakımından daha zengin kan gitmesini sağlar ve bu da bizi kaçmaya ya da savaşmaya hazır hale getirir. 3. Tüm bunların yanı sıra; a. Duyuların hassasiyeti artar b. Bellek keskinleşir c. Zihinsel faaliyetler artar d. Organizma acıya daha dayanıklı hale gelir. Stres etmenine verilen yanıtta rol alan hormonlar sadece bedensel etkilere neden olmaz. Bedensel etkilerin yanısıra strese yanıt veren organizmanın duyularının hassasiyeti artar, belleği keskinleşir, zihinsel faaliyetleri artar ve acıya daha dayanıklı hale gelir. İşte yukarıda ifade edilen strese yanıtın organizmada yarattığı sonuçlar savaş ya da kaç tepkisinin gösterilebilmesini sağlar. Böylece organizma hayatta kalabilme amacını yerine getirmiş olur. Buradan da anlaşılacağı gibi strese verilen yanıt organizma için yaşamda kalabilmesi açısından vazgeçilmezdir. 17

22 Özet Çoğunlukla doğru olmayan bir tanımlamayla çağımızın hastalığı şeklinde anlamlar atfedilmeye çalışılan stres, pek çok bilimsel disiplinin ilgi odağı olan bir kavramdır. Stres kavramı, son yıllarda popülarite kazanmış olmasına rağmen, yeni bir kavram değildir. İnsanoğlu var olduğundan bu yana, hatta belki de evrimsel bakış açısıyla insanoğlunun varlığından önce diğer organizmalar için, deneyimlenen bir olgudur. Stres kavramı günlük dilde farklı yerlerde kullanılmaktadır. Ancak belirtmek gerekir ki; bu kullanımların oldukça büyük bir çoğunluğu uygun değildir. Organizma, herhangi bir stres etmenine yanıt vermek durumundadır. Selye tarafından bu tepki/yanıt genel adaptasyon sendromu olarak adlandırılmıştır. Stres etmeni ne olursa olsun genel adaptasyon yanıtı ortaya çıkar. Ancak bu durum, bütün stres etmenlerinin sadece genel adaptasyon sendromu yanıtına neden oldukları anlamına gelmez. Her bir stres etmeninin genel adaptasyon sendromu yanıtı dışında organizmada ortaya çıkardıkları kendilerine özgü tepkiler mevcuttur. İnsan gibi organizmalarda strese karşı verilen yanıt nöroendokrin bir yanıttır. Yani sinir sitemi ve hormonal sistemin birlikte işlemesi ile gösterilen bir yanıttır. Sinir ve hormonal sistemler strese karşı yanıtta kalp-damar sistemi, solunum sitemi, bağışıklık sistemi ve sindirim/boşaltım sistemi ile birlikte hareket eder. Stres kavramının insan türü için önemi, stresin neden olduğu sonuçlar kadar stresin işlevsel değerinin de bulunmasından kaynaklanmaktadır. İnsan organizması bir sistemdir ve bu sistem sürekli denge halinde olma çabası içerisindedir. Organizma bir sistemler bütünüdür ve çevresel sistemler ile ilişki halindedir. Çevresel sistemlerde oluşan veya organizmanın barındırdığı sistemlerdeki meydana gelen ve organizmanın denge halini bozan durumlar organizmayı denge haline dönme çabasına sokar, değişmeye ve gelişmeye zorlar. Organizmanın dengesini bozan durumların olmaması ki bu olası değildir, organizmanın değişme ve gelişme çabası içine girmemesi demektir. Eğer organizma dengenin bozulmasına dair işaretleri alamazsa ve uyum sağlamak üzere strese vermesi gereken yanıtı gösteremezse zarar görür hatta yaşamda kalamaz. Savaş ya da kaç tepkisi zaman zaman insanların zihninde stresin olumlu yanları şeklindeki bir ifadeye karşı stresin ne gibi olumlu bir yanı olabilir ki? şeklinde oluşan soruya en iyi yanıtı oluşturur. Olumlu duyguları hissedememek organizmanın olumlu duygulardan mahrum kalmasına neden olabilir. Ancak bu durum organizmanın yaşamının son bulmasına neden olabilecek sonuçlar doğurmaktan uzaktır. Olumsuz duyguları hissetmemek organizmanın kısa vadede sadece olumlu duygular hissetmesini sağlarken orta ve uzun vadede yaşamla bağdaşmayan sorunlara yol açabilmektedir. 18

23 Kendimizi Sınayalım 1. Stres ilk olarak hangi bilim dalında kullanılan bir kavram olmuştur? a. Fizik b. Biyoloji c. Fizyoloji d. Psikoloji e. Kimya 2. Aşağıdakilerden hangisi stresi tanımlayan yaklaşımların ortak özelliklerinden değildir? a. Stres kişi ve çevresinin etkileşimi sonucunda oluşur. b. Strese yanıt durumu her zaman bir tehlikenin varlığına işaret eder. c. Organizma barındırdığı bütün sistemlerle strese yanıt verir. d. Strese yanıt kontrol edilemez. e. Stres yanıtına neden olan tehditin ölçüsü kişinin değerlendirmesine bağlıdır. 3. Organizmanın zarar görmediği hatta hoşuna giden ya da haz duymasına yol açan strese ne ad verilir? a. Distres b. Östres c. Stres d. Strese yanıt e. Genel adaptasyon sendromu 4. Aşağıdakilerden hangisi strese varilen yanıtta farklılıklara neden olan içsel faktörlerdendir? a. İklim koşulları b. Besin durumu c. Cinsiyet d. Çevresel ısı e. Deneyim 5. Genel adaptasyon sendromunun aşağıdakilerden hangisinde doğru sırasıyla verilmiştir? a. Direnme alarm tükenme b. Tükenme alarm direnme c. Alarm tükenme- direnme d. Alarm direnme tükenme e. Direnme tükenme alarm Kortikotropin salgılatıcı hormon aşağıdaki yapıların hangisinden salgılanır? a. Hipofiz b. Hipotalamus c. Böbrek üstü bezi d. Kalp e. Mide 7. Adrenalin aşağıdaki yapıların hangisinden salgılanır? a. Hipofiz b. Hipotalamus c. Böbrek üstü bezi d. Kalp e. Mide 8. Aşağıdakierden hangisi kortizolün genel etkilerinden değildir? a. Kalp hızının yavaşlaması b. Kan şekerinin artması c. Zihinsel aktivitenin artması d. Yağların yıkılması e. Mide asidinin artması 9. Stresle karşılaşan organizmanın solunum derinliği ve hızında artma hangi işleve hizmet eder? a. Kaslara daha fazla kan gitmesine b. Tehdit kaynağını daha rahat görmeye c. Kan şekerinin artmasına d. Organizmaya daha fazla oksijen girmesine e. Kan şekerinin düşmesine