BERAT (BELGIRAT) ŞEHRİ ŞER İYE SİCİL DEFTERİ (MAHKEME KAYIT DEFTERİ) ARNAVUTLUK VE DOĞU BÖLGELERİ İLİŞKİLERİ HAKKINDA ANSİKLOPEDİK BİR HAZİNE

Transkript

1 BERAT (BELGIRAT) ŞEHRİ ŞER İYE SİCİL DEFTERİ (MAHKEME KAYIT DEFTERİ) ARNAVUTLUK VE DOĞU BÖLGELERİ İLİŞKİLERİ HAKKINDA ANSİKLOPEDİK BİR HAZİNE Shaban SİNANİ Çev: Anila POLAT ÖZET Arnavutluk Devlet Arşivlerinde bulunan Belgrat şehri Şer iye defterleri, 211 ciltlik bir koleksiyon oluşturmaktadır. Bu defterlerde tutulan kayıtlarda Osmanlı yönetimin altında bulundukları döneme ait Arnavutluk ve diğer Balkan ülkeleriyle ilgili, birçok doğal, sosyal, kültürel ve etnik olgular hakkında önemli bilgiler içermektedir. Aynı zamanda şimdiye kadarki değişik tutumların ve yapılan bazı yorumların yanlış olduğunu göstermektedir. Bu koleksiyondaki belgeler incelendiğinde Osmanlı Devleti nin Müslüman olamayan toplumlar hakkındaki tutum ve davranışlarının katı olmadığı anlaşılır. ABSTRACT The documents of Şer iye belonging to the city of Belgrad which take place in archieves of Albanian State make up a collection of 211 volumes. In these documents, we can see a lot of natural, social, cultural and ethnic information about same countries, such as Albanian and other Balkanian countries which they were governed by Ottoman State. At the same time, it shows the unreality of the attitudes and comments that have been given so far. When the information which take place in these documents are evaluated, it s understood that the attitudes and behaviours that were shown to the people who were not Muslim by Ottoman State were not hard (tough). Anahtar Kelimeler: Arnavutluk Devlet Arşivleri, Berat(Belgrat), Şer iye sicil defterleri, Arnavutluk. Key Words: The Archieves of Albanian State, Belgrad, The Document of Şer iye Records, Albania. Şehirlerin sicilleri Doğudan Avrupa ya yapılan medeniyet göçünün birinci derece kaynağıdır. Sicil kayıt defteri, kelimenin tam anlamıyla yerli düzeydeki Osmanlı yönetiminin arşividir. Aynı zamanda tarihî, hukukî ve yönetim alanlarının bir zenginliğidir. Balkanlarda İslâm kültürü ve şehirleşmesinin kazandırılması işlevinin şahitliğini yapmaktadır. Osmanlı süper devletinin Balkanlardaki bu kısmına İmparatorluk, Rumeli Avrupa nın Türkiye si demektedir. İslam kültürünün etkisi, Osmanlı İmparatorluğu nun teokratik bir ülke olarak kurulması ve son günlere kadar böyle olmaya devam etmesi sebebiyledir; Osmanlıda devlet yönetimi şeriatın ayrılmaz parçasıdır.

2 İslâm medeniyeti genel olarak, sadece inanç vicdanını değil; yaşam tarzını, düşünme yöntemini, devlet yönetim şeklini, şehir hayatını, kültür ve edebiyatı, moral ve dürüstlüğü bir amaçta birleştiriyor. Arnavutluk tarihindeki şehirler arasında en geniş şer iye sicil defteri Berat ındır. Yani Osman İmparatorluğunda tanındığı gibi Arnavut Belgıratı nındır. Berat şehri şer iye sicil defteri, Arnavut kültürü ve İslam medeniyeti arasında asırlarca süren ve ispatlanan tarihî ilişkileri ve etkiler için büyük ölçülere sahip bir ansiklopedidir. Binlerce sayfadan oluşan bu ciltlerde, hükümetin ve ayrıca sultanın (imparator-halife) kararlarını bildirmek amacıyla İmparatorluğun merkezindeki yetkililerden devletin bu tarafına yapılan neredeyse bütün yazışmalar kopyalanmıştır. Tipolojik bakımdan kopyalanan belgelerin çoğu; ferman, berat, emirname-buyruldu, hüccet, ilam, vakıfname, hattı hümayun, deklare, arzuhal, vasiyetnamedirler. Bu tipoloji gösteriyor ki bu defterler genelde dışardan gelen belgeleri içermektedir. Bu, Osmanlı İmparatorluğu yönetiminin bilinen ve genel bir kuraldır. Merkezî yöneticilerin belgeleri bir kopya olarak yazılıyordu; bu da olayın olduğu bölgeye ya da merkezî hükümetin müdahalesinin ihtiyaç duyulduğu bölgeye gönderiliyordu. Kadıların makamında bu belgeler hatasız kopyalanıyor ve mesajsın alındığına dair bir mesaj hazırlanıyordu. Yazının orijinali ise geri gönderiliyordu. İmparatorluk merkezî hükümetinin emir işlemleri, belgelerin şer iye sicil defterlerine kaydedilmesi ve kopyalanmasından sonra yürürlüğe girerdi. Bu da kadıların oldukça otoriteli şahıslar olmalarını sağlıyordu; ama İmparatorluğun protokolünde yüksek seviyedeki yetkililer listesine giremiyorlardı. Onlar devlet merkezinden gelen haberlerin ilk alıcılarıydı, hiyerarşi ve protokolde onlardan çok daha yükseklerde olan yerel yöneticilerle ilgili haberler de buna dahildir. Kadılar merkezî emirlerde, vali, mutasarrıf, general ve diğer ordu komutanları için nasıl bir kader yazıldığını ilk öğrenenlerdir. Berat şehri şer iye sicil defteri, yaklaşık dört asır içinde Arnavutluk ta ve Balkanlarda olan önemli gelişmeler ve olaylar hakkındaki güvenilir belge ve kaynakların en önemli kayıtlarından biridir. Birkaç seneye kadar toplam 192 cilt olduğu söyleniyordu ama arşiv uzmanlarının yaptıkları araştırmalarda 211 cilt olduğu belirlendi. Osmanlı dilindeki arşivlerde bu deftere ait olan ve onunla birleşmesi gereken başka ciltler bulunduğu tahmin edilmektedir. Arnavut Devlet Arşivlerinde bulunan bu koleksiyon, Osmanlıca bilen Jonuz Tafilaj, Eleni Duka ve diğer kişiler tarafından yapılan Arnavutça çeviriler sayesinde, sadece doğu bilimciler için değil, Arnavut araştırmacılar için de hizmete sunulmaktadır. Bu sicil defteri, yerli otorite ile İmparatorluk merkezî yönetimi arasındaki mektuplaşmaları ve dünyanın bu bölgesinde olan her önemli olay için bilgilendirici veriler içermektedir. Berat şehri şer iye sicil defteri, toplum; mal ve mülk, gelişmeler, hukukî hakkı tanımak, tayinler ve yönetim yetkililerin azledilmesi, cezalar ve ödüler, yükseltme ve düşürmeler, kültürel ve dinî durum, devlet hukuku ve geleneksel hukuk arasındaki uyum, savaş ve barış, isyan ve isyanın bastırılması, doğa felâketleri, salgın hastalıklar, açlık yılları, bolluk yılları, dünyanın ilginç olayları ve olağanüstü durumlar, kısacası olan ve olmayan bütün olaylar için hiçbir şeyle değiştirilemeyecek kadar önemli bir veri kaynağıdır. Sadece Arnavut dünyası için değil, Besarabi (Moldavya), Polonya, Rusya, Britanya,

3 Venedik ve Gjbraltar a kadar geniş bir bölge hakkında bilgi içermektedir. Bu defterlerin değerleri hakkında Eleni Duka bir araştırma yayımladı. Berat şehri şer iye sicil defteri, 1603 yılından başlayarak 1913 yılına kadar ara verilmeden kronolojik bir şekilde çok değişik insanlar tarafından yazılmıştır. Değişik hükümetler arasındaki uyumun -laik ve dinî hükümetler ve laik hükümdarlar arasındafonksiyonlarını araştırmak için olağanüstü önemli bir arşivdir. İmparatorluğun bu bölgesine gönderilen onlarca fermanla, karar veren hükümet ile kararları uygulayan ve hakkı veren hükümet arasında iletişim kurulmaktadır. Hukukî devlet bakışı açısından fermanlar, aynı zamanda uyulması ve uygulanması gereken kesin emir ve kararlardır. Bugünkü dünyada birçok bölgelerde hızlı adımlarla birleşmeye doğru gidiliyor böylece çok milliyetli, çok dinli ve alfabeli ülkeler oluşmaktadır. Berat şehri şer iye sicil defteri, zaman ve yer bakımından sürekli bir yapıya sahip olması yönüyle sadece tarihî açıdan değil, bu yönleriyle de önem kazanmaktadır. Bu sicilde kaydedilen verilerde, değişik dillere, genlere, dinlere ve kültürlere sahip olan birçok milletin nasıl bir çatının altında yaşadıklarını anlatılmaktadır; üstelik merkezî bir yönetimin altındayken. Berat şehri şer iye sicil defteri ndeki yazıların, İmparatorluğun merkezi yönetiminin Hristiyan toplulukların hukukî haklarını kanunlarla nasıl koruma altına aldığını göstermesi bakımından özel bir değeri vardır yılına ait bir Sultan fermanında, Ignatios metropoliti tarafından kendisine bağlı Hristiyan bölgelerinden alınacak vergiler belirlenmektedir. Yaklaşık aynı zamana ait olan bir başka kararda ise; yerli yetkililere, Mangalem ve Goriçe mahallelerinde işgal edilen Hristiyan evlerin boşatılması ve şehrin eski kiliselerinin restorasyonunun yapılması emredilmektedir. Böylece papazlara, bu kiliselerin eskiden olduğu gibi yaptırmaları izni veriliyor. İmparatorluk yönetimi emirlerinin çoğunda, kilise yönetimince belirlenen Ortodoks Kilisesinin yüksek din adamlarının tayini onaylanmaktadır. Örneğin Berat patriği Ignatios yerine Dionis in gelmesi (1845); Ohri patriğinden papaz Jermanos un tayini(1647) ve bunlara benzeyen başka durumlar. Berat şehri şer iye sicil defteri nde, bulunan yazılar çok çeşitlidir. Ferman, berat, hüccet, ilam, emir ve buyruldular, bütün Balkanları ilgilendiren bilgiler içerdiği gibi, tamamen normal bilgiler de içerebilir. Örneğin; bir ailenin miras paylaşma şekli hakkında ya da bir dükkancı kızının başlık parası hakkında olabilir. Osmanlı İmparatorluğu nda her vatandaşın nereden olduğuna, hangi dine inandığına ve ne kadar zengin olduğuna bakılmaksın doğrudan Sultana şikâyet etme hakkı bulunduğundan bu tür istekler ve açıklamalar da oluyordu. Her vatandaşın şikâyetini incelemek, İmparatorluğun merkezî yönetiminin görevidir ve Sultan, aile içi anlaşmazlıkların, kurumlar arasındaki anlaşmazlıkların ya da yerli yönetimin memurları arasındaki anlaşmazlıkların çözülmesini aynı ciddiyetle emretmektedir. Bu nedenle Berat şehri şer iye sicil defteri nde, ve Arnavutluğun diğer şehirlerine ait sicil defterlerinde; sadece kurumlar arasındaki ilişkileri değil aynı zamanda aile içi ilişkileri, özelikle büyük ve zengin ailelerdeki -fakir aileler için de geçerlidir- anlaşmazlıkların düzeltilmesini emreden sayısızca Sultan emri bulunmaktadır. Bu arşivlerde normalde geleneksel kanunlarla düzeltilmesi gerekirken İmparatorluk hükümetinin müdahalesiyle düzenlenen ve periyodik olarak tekrarlanan yazılar da bulunmaktadır. Örneğin, bir kadının şikâyetini çözmek; bu kadın kocasının kendisiyle ilgilenmediğini söylemekte(1646); 8 bin akçeden oluşan normal bir mehil ile bir

4 evliliğin gerçekleşmesi(1647); bir Müslüman ve Hristiyan arasındaki evlilik ve nikah sorunları çözmek; heterojen dinî yapıdaki çiftlerin evlenmesi(1676, 1681); kadının isteğiyle evlilik ve boşanma gerçekleşmesi (1678); boşanan kadınların çeyizinin ve haklarının geri verilmesi(1678, 1679); Müslümanların Hristiyanlarla evlenebilmesi için şartların belirlenmesi(1682, 1701, 1706); yasal mirasçıların haklarının verilmesi (1682). Bu defterler, bir taraftan içerdiği belge grubuna göre mahkeme kararı gibi görünmektedir, diğer taraftan da yerli kanunlardan yola çıkarak o yöredeki yaşlı-bilge kişilerin verdiği geleneksel hukuk kararlarına benzetmektedir; ancak yazıların sonunda bunun resmî bir yazışma olduğu fark edilebilir. Bir Hristiyan kadının kendisi olmadığı sürece nikahının kıyılamayacağı (1684, 1695, 1701, 1687, 1752); gelin ve kaynana arasındaki bir anlaşmazlığın çözülmesi -gelin vefat eden kocasından kalan mirasını almak istemektedir ama kaynana vermemektedir- (1701); küçük yaştaki evliliklerle ve aynı dinden olmayan çiftin şartlı evlilikleriyle ilgili Latince ve Osmanlıca belgeler(1707, 1749); Berat ın bir köyünden bir kadının eşi tarafından dövüldüğünü belirten şikâyetinin onaylanması(1812); evliliği bozduğu gerekçesiyle 108 bin akçeye varan nafaka istenmesi (1696, 1750); yüksek sınıflarından bir kızın mehilinin belirlenmesi, Velabisht ten Mahmut Paşanın kızıyla Elbasanlı Süleyman Paşa nın evlenmesi ve 120 bin akçe mehil bağlanması (1739); bir kızın nişanı reddedip sevdiği gençle evlenmek istediğini belirtmesi(1831); Hristiyanların nikahları kadının önünde kıymak istemeleri (1680); İslam Bey Kelcyra ile Ömer Beyin kızının nikah hakkının 1001 İstanbul altını olarak belirlenmesi(1874); yıllarında Arnavutluk köylerinde yaşanan Sıtma salgını sebebiyle oluşan büyük kayıplar ve burada yardım verilmesi gereken aileler vb. konular bu belgelerde ele alınmıştır. İmparatorluk hukukuyla geleneksel kanunlar birbiriyle uyumlu hâle getirilmiştir, o kadar ki bu uyum dengeli ve süreklidir. Bu durum, Berat şehri şer iye sicil defteri ndeki belgelerde bulunan kan davaları ve hak davaları hakkındaki yazışmalarda gayet açık anlatılmaktadır. Cinayet ve adam yaralama suçlularına para cezası verilmesi hakkında en eski belge 1606 yılına aittir. Öldürülen erkek kardeş için para cezası ya da mağdur parası verilmesini emreden onlarca belge var(1678); dul kadına, öldürülen eşi için verilen para cezasının -katil tarafından ödenmesi gereken ceza- ödenmesi hakkında(1679); bir kişinin öldürülmesiyle para cezası ödenmesi hakkında(1686); kazadan gelen felâketler için para cezası ödenmemesi hakkında(1688); 125 bin akçe ödendikten sonra kan davasının affedilmesi hakkında (1815) vb. İmparatorluğun merkezi, vatandaşlarından aldığı her sinyal için dikkatliydi. O, kültürel ve edebî tartışmalar hakkında bilgi almayı ve bu tartışmalar gündemi meşgul eden bir konuya dönüştüğünde zamanında müdahale etmeyi başarıyordu. Bilindiği gibi Arnavutluk ta Alhamiada - heceleme alfabesiyle edebiyat- zamanında bile Berat, kültür merkezi olarak çiçek açtı. Nezim Frakulli ile rakibi bölge müftüsü olan Molla Ali nin şiirlerle yarışmasını bütün şehir halkı merak etmeye başladı ve insanlar iki gruba ayrıldılar. Sorun Osmanlı İmparatorluğu nun merkezine kadar gitti ve Şeyhul İslâm, bölgenin yönetimine şu mektubu gönderdi: Sayın Arnavut Belgratı nın Kadısı, Selâmdan sonra, belirtiyoruz ki Arnavut Belgratı nın müftüsü Ali, fetva görevinden alındı, çünkü aldığımız bilgilere göre yaptığı kötü davranışlarıyla birkaç konuya karışmış ve şehirde anarşiye

5 yol açmıştır. Tekrarlayarak kendisine söylemelisiniz ki bugün itibarıyla kendi işine baksın ve fetva konularına karışmasın. Vesselâm. (Hakı Sharofi ve onun yazısı, Tiran, 2000, s.149). Berat şehri şer iye sicil defteri, siyasî, toplumsal, geleneksel ve doğal olaylar hakkında, bir bilgi bankası kadar önem taşımaktadır. İçerdiği olaylarla bu defterler; resmî, etnografik, bilgilendirme, kültürel ve bilimsel özelliklere sahip olarak, bu şehrin ve Arnavutluk ta geniş bir bölgenin tarihindeki en karmaşık düğümlerin aydınlatılmasını sağlamaktadır. Beklemeyen ya da ilginç doğa olayları, depremler ve salgınların yılları, güneş ve ay tutulması, açlık ve yoksulluk yılları, tarımsal ürünlere çekirgeler tarafından verilen zararın olduğu yılar, tarım ürünlerinin zamanından önce olgunlaştığı yıllar, mevsimlerin inanılmayacak kadar karıştığı yıllar (yazın kar yağması ya da sonbaharda olgunlaşması gereken ürünlerin ilkbaharda olgunlaşmaları) ve benzer olayların olduğu senelerle ilgili ayrıntılı notlar tutulmuştur. Tarih için gereksizmiş bilgiymiş gibi gözüken belgeler de var. Aslında bu belgeler baştan beri sosyal hayatta sorunlar olduğunu göstermektedir. Örneğin 1828 yılına ait bir belgede, altınla süslenen kıyafetler gibi değerli kıyafetlerin toplumun önünde giyilmesi yasaklanmaktadır. Bu belgenin kaynağı, ya hükümetin, halkın yaşam şeklindeki farklılığın çok belirgin olmamasını istemesidir ya da aristokratlar arasında bu pahalı kıyafetlerin çok yayılmasını ve değerli metallerin bu kıyafetlerde çok kullanılmasını engellemektir. Hicri 1170 yılından başlayıp 30 yıl boyunca tutulan bir sicilde, bu şehirdeki tarikat ve ticaret hakkında toplam 454 konu hakkında bilgi bulunmaktadır. İşkodra, Tiran ve Elbasan şer iyelerinin bulunduğu şer iye sicili koleksiyonu, bölgenin siyasî, hukukî ve toplumsal açıdan düzenlenmesinde, şeriat normlarının otoritesini göstermede önemli bir yer tutmaktadır. Şeriat hukuku ve bölgenin geleneksel hukukunun nasıl bir nokta birleştiğini araştırmak, oldukça ilginç olacaktır; öyle ki merkezî hükümetin sorumluluğu altında İşkodra Xhibal (Djibal) enstitüsü kurulmuştur. KAYNAKLAR NİKA A., E. Duka, F. Duka, M. Pela. N. Hoxha, V. Kita, V. Paçuka, Katalogu sistematik i dokumenteve: prej shekullit të 6-të deri në vitin 1931, Arnavutluk Devlet Arşivi, Tiran, 1979; C.1-3. DUKA, Eleni, Sixhilati i sherijes së Beratit dëshmi kulturore me vlerë, Arnavutluk devlet Arşivleri, Tiran 1999, C.1 s NURO, Kujtim, Dokumente osmane në arkivat shqiptare, Tiranë SHAROFİ, Haki, Haki Sharofi dhe vepra e tij, Tiran SHPUZA, Gazmend, Të dhëna për dorëshkrimet perse në Shqipëri, Perla dergisinde yayınlandı, Cilt. 3; Tiran 1996, tekrar Dorëshkrime arabisht në Bibliotekën Kombëtare, Perla dergisinde yayınlandı, C.2-3, Tiran 1997, s SİNANİ, Shaban, Dogu Elyazmalari ve Arnavutluk un Kültürel Gelenekleri, Osmanlı Yazmalar Katalogu, Gazi Üniversitesi, Ankara 2001, s. XV-XXV. SİNANİ, Shaban, Arnavutluk ile ilgili fermalar: enformasyonlari, üslûbu ve kültürü, Rumeli Kültürü, S. 4, 2003, s

6 SİNANİ, Shaban, Dorëshkrimet orientale dhe tradita kulturore e Shqipërisë, në Arkiva të hapur në shoqëri të hapur, DPA ve İsveç devlet Arşivleri, Tiran 2002, s SİNANİ, Shaban, Letërsi bektashiane në arkivat e Shqipërisë, Arkiva të hapur në shoqëri të hapur, DPA ve İsveç devlet Arşivleri, Tiran 2002, s SİNANİ, Shaban, Fermanët e Shqipërisë - informacioni, stili, kultura, Arkiva të hapur në shoqëri të hapur, DPA ve İsveç devlet Arşivleri, Tiran 2002, s SİNANİ, Shaban, Vlora në dokumentet osmane, Arkiva të hapur në shoqëri të hapur, DPA ve İsveç devlet Arşivleri, Tiran 2002, s SİNANİ, Shaban, Eposi shqiptar dhe Shah Nameja, hyrje në përkthimin shqip të poemës si Firdeusiut, Fondacioni Saadi Shirazi, Tiranë THËNGJİLLİ, Petrika, Kultura Popullore; Të dhëna historike në ndihmë të studimeve etnologjike, Tiran 2001, C.1-2, s AYTAŞ Gıyasettin Hacı Yılmaz, Arnavutlut Devlet Arşivleri Kataloğu, Gazi Üniversitesi ve Arnavutluk Devlet Arşivleri, Ankara Yazar grubu Koleksione të sherijeve të vilajetit të Janinës: Berat, Delvinë, Gjirokastër, Janinë, Lushnje, Përmet, Tepelenë, Vlorë, Tiranë DİPNOTLAR Prof. Dr.