ÖNSÖZ. Hüseyin Avni MUTLU Diyarbakır Valisi III

Transkript

1 I

2 II

3 ÖNSÖZ nsan veya baka bir canlının yaamı boyunca ilikilerini sürdürdüü ve karılıklı olarak etkileim içinde bulunduu biyolojik, fiziksel,sosyal ekonomik ve kültürel ortam olan çevre, son yıllarda dünya gündemini en fazla igal eden konulardan birisi olmutur. Her geçen gün insan nüfusunun artmasına paralel olarak, üretimin artması, salıksız sanayileme, çarpık kentleme, en önemlisi insanların çevre konusundaki duyarsızlıı ve eitim yetersizlii gibi sorunlar nedeniyle çevremiz hızla tahrip edilmekte, kirlilik hızla artmaktadır. artan kirlilik soluduumuz havayı, içtiimiz suyu, ürün aldıımız topraı olumsuz etkilemektedir. çinde bulunduumuz yüzyılda, çevre kirlilii %50 oranında artı göstermitir. Bunun nedeni de sanayinin hızla gelimesidir. Ancak ilimizde büyük ölçekli sanayi tesislerinin az sayıda olmasından dolayı sanayiden kaynaklanan çevre sorunları tehdit edici boyutta deildir.kentlemenin oluturduu çevre kirlilii ve tahribatına karılık önemli çalımalar yapılmaktadır. Çevreyi korumak, akılcı kullanmak, salıklı sanayileme, planlı kentleme çabalarının hepsi insanın salıı ve mutluluu içindir. Bu aynı zamanda sürdürülebilir kalkınmanın olmazsa olmaz artlarındandır. Bu nedenle, insanların çevre bilincinin gelimesi, çevreye duyarlı ve kalıcı davranılar edinmesi, eitimin her aamasında göz önünde bulundurulması gereken bir husustur. Toplumda çevre bilincinin yerleme düzeyi o toplumun çadalık göstergesidir. insanımıza ilköretimden balayarak doal kaynakların önemi, saladıı yararlar, yokluunda oluabilecek zararları anlatılarak çevre bilinci gelitirilmelidir. Çevre eitimi ile insanlar sorumluluklarının farkına varmakta ve çevre sorunlarının çözümüne katılımlar salanmaktadır. Sanayileen çevreyi korumak sürdürülebilir kalkınmayı salamak insanlık için hayati bir önem taımaktadır. Son yılarda çevre bilinci ilimizde de olumu ve bir çok sanayicimiz çevreyi de göz önünde bulunduran projeleri gerçekletirmektedir. Diyarbakır li 2008 Yılı Çevre Durum Raporu ile ilimizin çevre deerleri açısından bugünkü durumunun ortaya konulması amacıyla l Çevre ve Orman Müdürlüünce hazırlanan rapora katkı salayan kurum, kurulu ve emei geçen tüm personele teekkür ederim. Hüseyin Avni MUTLU Diyarbakır Valisi III

4 ÖNSÖZ Daha salıklı insan, hayvan, bitki, toprak ve çevre için bir takım tedbirlerle üretim yapma düüncesi, günümüzde tabiata ve insana dost, denge korumacı bir tarz olarak kendini kabul ettirmektedir. Kalkınma çabalarına paralel olarak jeolojik dengenin ve kaynakların korunmasına ve gelitirilmesine yönelik hedef ve ilkeler dorultusunda izlenecek politika, gelecee yönelik, istikrarlı ve dengeli bir çevre politikası olmalıdır. Her ilin kendi durum ve konumuna göre çeitli çevre sorunları bulunduu, su kirlilii, hava kirlilii, gürültü kirlilii, katı atıklar, yeil alanların azlıı, erozyon ve toprak kirlilii eklinde kendini gösterdii, insanların bu konulardaki duyarsızlıı, eitim eksiklii durumu daha vahim hale getirmektedir. Bu nedenlerden dolayı çevre eitimi özel bir önem arz etmektedir. Çevre, Dünyada mevcut olan tüm deerleriyle korunması gereken bir bütündür. Bir ilikiler bütünü olan çevrenin bozulması ve çevre sorunlarının ortaya çıkması, genellikle insan kaynaklı etkilerin sonucu doal dengenin bozulmasıyla balamıtır. Doanın kirletilerek yok edilmesinin önlenmesinde iyi bir planlama anlayıının uygulanması kaçınılmaz bir önlemdir doal kaynakların korunması ve sürdürülebilir kalkınmanın salanabilmesi için koruma-kullanma deerlerinin oluturulması gerekir. Bu bilinçle sahip olduumuz canlı-cansız tüm doal deerlerin,biyolojik zenginliklerimizin tespiti ve muhafazası gerekmektedir. limizin Çevre Durum Raporu 2872 Sayılı Çevre Kanunu gerei hazırlanmı olup, çevresel anlamda envanterinin çıkarılması amacına yöneliktir. Bu sayede sorunların tespiti ve bu tespitlere yönelik olarak alınacak önlemlerin belirlenmesi salanmı olacaktır. Çevre sorunlarını gidermenin yolu sorunları bilmektir.il Çevre Durum Raporunun yeniden hazırlanması ile ildeki Çevre Sorunlarının tespiti, önlenmesi ve çözüm yollarının bulunmasına katkı salanacaktır. Tüm bu çalımalar birlik,beraberlik ile kamu ve özel kuruluların destek ve katkıları ile sonuca ulaılabileceine inanıyoruz. Çevre Durum Raporu nun hazırlanmasında katkı salayan kurum, kurululara ve Müdürlüümüz personeline teekkür ederim.. Murat HASPOLATLI Diyarbakır l Çevre ve Orman Müdürü IV

5 T.C. DYARBAKIR VALL L Çevre ve Orman Müdürlüü H A Z I R L A Y A N L A R M. Fesih YAAR ÇED ve Planlama b Md. Baytekin BÜLBÜL Çevre Mühendisi Sedat KARAHANLI Kimyager Bilgisayar,Dizgi ve basıma hazırlayan Necmettin ASLAN V.H.K. Diyarbakır Valilii l Çevre ve Orman Müdürlüü Tel : (0412) Fax : (0412) Web : V

6 ÇNDEKLER KONULAR SAYFA Takdim I Önsöz II çindekiler IV Tablo Dizini XVI Harita Dizini XIX A. CORAF KAPSAM A.1.Giri 1 A.2.l ve lçe Sınırları 1 A.3.lin Corafi Durumu 2 A.4. lin Toporafyası ve Jeomorfolojik Durumu 3 A.5. Jeolojik Yapı ve Stratigrafi 4 A.5.1 Metamorfizma ve Magnetizma 5 A.5.2 Tektonik ve Paleocorafya 6 B.DOAL KAYNAKLAR B.1. Enerji Kaynakları 7 B.1.1. Güne 7 B.1.2. Su Enerjisi 8 B.1.3. Kömür 9 B.1.4. Doalgaz 9 B.1.5. Rüzgar 9 B.1.6. Biyomas 9 B.1.7 Petrol 10 B.1.8. Jeotermal Sahalar 10 B.2. Flora ve Fauna 10 B.2.1 Ormanlar 10 B.2.2.Çayır ve Mera 11 B.2.3.Sulak Alanlar 11 B.2.4.Endemik Bitkiler 11 B.2.5.Fauna ve Endemik Hayvanlar 11 B.2.6.Milli Parklar, Tabiat Parkları, Tabiat Anıtı ve Tabiatı Koruma 11 Alanları B.3.Toprak 12 B.4.Su Kaynakları 15 B.4.1. çme Suyu Kaynakları ve Barajlar 15 B.4.2. Yeraltı Su Kaynakları 20 B.4.3 Akarsular 20 B.4.4. Göller ve Göletler 24 B.5. Mineral Kaynaklar 24 B.5.1. Sanayi Madenleri 24 B Endüstriyel Hammaddeler 24 B.5.2. Metalik Madenler 25 B.5.3. Enerji Madenleri 26 B.5.4. Ta Ocakları Nizamnamesine Tabi olan Doal Malzemeler 26 C.HAVA (ATMOSFER VE KLM) VI

7 C.1. klim ve Hava 27 C.1.1 Doal Deikenler 27 C Rüzgar 27 C Basınç 28 C Nem 29 C Sıcaklık 29 C Yaılar 31 C Seller 34 C Kuraklık 34 C Mikroklima 34 C.1.2. Yapay Etmenler 35 C.1.2.1Plansız Kentleme 35 C.1.2.2Yeil Alanların Azalması 35 C Isınmada Kullanılan Yakıtlar 35 C Endüstriyel Emisyonlar 35 C Trafikten Kaynaklanan Emisyonlar 36 C.2. Havayı Kirletici Gazlar ve Kaynaklar 36 C.2.1. Kükürtdioksit Konsantrasyonu ve Duman 36 C.2.2. Partikül Madde Emisyonları 40 C.2.3. Karbonmonoksit 40 C.2.4. Nitrojen Oksitler (NOX) 40 C.2.5. Hidrokarbon ve Kurun Emisyonları 40 C.3 Atmosferik Kirlilik 40 C.3.1. Ozon Tabakasının ncelmesinin Etkileri 40 C.3.2. Asit Yamurlarının Etkileri 40 C.4. Hava Kirleticilerinin Çevreye Olan Etkileri 40 C.4.1. Doal Çevreye Olan Etkileri 40 C Su Üzerindeki Etkileri 40 C Toprak Üzerine Etkileri 40 C Flora ve Fauna Üzerideki Etkileri 41 C nsan Salıı Üzerideki Etkileri 41 C.4.2. Yapay Çevreye Olan Etkileri 41 D.SU D.1.Su Kaynaklarının Kullanımı 42 D.1.1.Yer altı Suları 42 D.1.2. Akarsular 42 D.1.3. Göller, Göletler ve Rezervuarlar 43 D.1.4. Denizler 44 D.2.Doal Drenaj Sistemleri 44 D.3.Su Kaynaklarının Kirlilii ve Çevreye Etkileri 44 D.3.1.Yer altı Suları ve Kirlilik 44 D.3.2.Akarsularda Kirlilik 45 D.3.3.Göller, Göletler ve Rezervuarlarda Kirlilik 47 VII

8 D.4.Su ve Kıyı Yönetimi, Strateji ve Politikalar 53 D.5.Su Kaynaklarında Kirlilik Etkenleri 54 E.TOPRAK VE ARAZ KULLANIMI E.1.Genel Toprak Yapısı 56 E.1.1.Toprak Bünyesi 56 E.1.2.Diyarbakır ili topraına ait özellikler 56 E.2..Toprak Kirlilii 57 E.3..Arazi 58 E.3.1.Arazi Varlıı 58 E Arazi Sınıfları 58 E Kullanma Durumu 58 E.3.2.Arazi Problemleri 58 F.FLORA-FAUNA VE HASSAS YÖRELER F.1.Ekosistem Tipleri 69 F.1.1.Ormanlar 69 F Ormanların Ekolojik Yapısı 69 F lin Orman Envanteri 70 F Orman Varlıının Nedenleri 70 F Orman Kadastro ve Mülkiyet Konuları 70 F.1.2.Çayır ve Meralar 71 F.2.Flora 72 F.2.1.Habitat ve Toplulukları 72 F.2.3.Türler ve Populasyonları 74 F.3.Fauna 77 F.3.1.Habitat ve Toplulukları 77 F.3.2.Türler ve Populasyonları 83 F.4.Hassas Yöreler 100 F.4.1.Ülkemiz Mevzuatı Uyarınca Korunması Gerekli Alanlar 100 F Sayılı Milli Parklar Kanunu nun 2. Maddesinde Tanımlana 100 ve Bu Kanunun 3. Maddesi Uyarınca Belirlenen Milli Parklar, Tabiat Parkları, Tabiat Anıtları ve Tabiat Koruma Alanları F Sayılı Kara Avcılıı Kanunu Uyarınca Çevre ve Orman 100 Bakanlıı nca Belirlenen Yaban Hayatı Koruma Sahaları ve Yaban Hayvanı Yerletirme Alanları F Sayılı Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Kanunu nun Maddesinin a - Tanımlar Bendinin 1.,2.,3. ve 5. Alt Bentlerinde Kültür Varlıkları, Tabiat Varlıkları, Sit ve Koruma Alanı Olarak Tanımlanan ve Aynı Kanun ile 3386 Sayılı Kanunun (2863 Sayılı Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Kanunu nun Bazı Maddelerinin Deitirilmesi ve Bu Kanuna Bazı Maddelerin Eklenmesi Hakkında Kanun) lgili Maddeleri Uyarınca Tespiti ve Tescili Yapılan Alanlar F Sayılı Su Ürünleri Kanunu Kapsamında Olan Su Ürünleri 102 stihsal ve Üreme Sahaları F /9/1988 Tarihli ve Sayılı Resmi Gazete de Yayımlanan 102 Su Kirlilii Kontrol Yönetmelii nin 17 nci ve 1/7/1999 Tarihli ve VIII

9 Sayılı Resmi Gazete de Yayımlanan Yönetmelikle Deiik 18.,19. ve 20. Maddelerinde Tanımlanan Alanlar F /11/1986 Tarihli ve Sayılı Resmi Gazete de 80Yayımlanan 104 Hava Kalitesinin Korunması Yönetmelii nin 49. Maddesinde Tanımlanan Hassas Kirlenme Bölgeleri F Sayılı Çevre Kanunu nun 9. Maddesi Uyarınca Bakanlar 104 Kurulu Tarafından Özel Çevre Koruma Bölgeleri Olarak Tespit ve lan Edilen Alanlar F Sayılı Boaziçi Kanunu na Göre Koruma Altına Alınan 104 Alanlar F Sayılı Orman Kanunu Gereince Orman Alanı Sayılan 104 Yerler F Sayılı Kıyı Kanunu Gereince Yapı Yasaı Getirilen 104 Alanlar F Sayılı Zeytinciliin Islahı ve Yabanilerinin Aılattırılması 104 Hakkında Kanunda Belirtilen Alanlar F Sayılı Mera Kanununda Belirtilen Alanlar 104 F Tarih ve Sayılı Resmi Gazete de Yayımlanarak 104 Yürürlüe Giren Sulak Alanların Korunması Yönetmelii nde Belirtilen Alanlar F.4.2. Ülkemizin Taraf Olduu Uluslararası Sözlemeler Uyarınca 104 Korunması Gerekli Alanlar F /2/1984 Tarih ve Sayılı Resmi Gazete de Yayımlanarak 104 Yürürlüe Giren Avrupa nın Yaban Hayatı ve Yaama Ortamlarını Koruma Sözlemesi (BERN Sözlemesi) Uyarınca Koruma Altına Alınmı Alanlardan Önemli Deniz Kaplumbaası Üreme Alanları nda Belirtilen I. ve II. Koruma Bölgeleri, Akdeniz Foku Yaama ve Üreme Alanları F /05/1994 Tarih ve Sayılı Resmi Gazete de 104 Yayımlanarak Yürürlüe Giren Özellikle Su Kuları Yaama Ortamı Olarak Uluslararası Öneme Sahip Sulak Alanların Korunması Sözlemesi (RAMSAR Sözlemesi) Uyarınca Koruma Altına Alınmı Alanlar F.4.3. Korunması Gereken Alanlar 105 F Onaylı Çevre Düzeni Planlarında, Mevcut Özellikleri Korunacak 105 AlanOlarak Tesbit Edilen ve Yapılama Yasaı Getirilen Alanlar (Tabii Karakteri Korunacak Alan, Biogenetik Rezerv Alanları, Jeotermal Alanlar vb.) F Tarım Alanları: Tarımsal Kalkınma Alanları, Sulanan, 105 Sulanması Mümkün ve Arazi Kullanma Kabiliyet Sınıfları I, II, III ve IV Olan Alanlar, Yaıa Balı Tarımda Kullanılan I. ve II. Sınıf ile, Özel Mahsul Plantasyon Alanlarının Tamamı F Göller, Akarsular, Yeraltısuyu letme Sahaları 105 F Mesire Yerleri; 6831 Sayılı Orman Kanununa Tabi Alanlarda Halkın Rekrasyonel Kullanımını Düzenleyip,Kullanımının Doal Yapının Tahribine Neden Olmadan Yönlendirilmesini Salamak Üzere Ayrılan Alanlar 106 IX

10 G.TURZM G.1.Yörenin Turistik Deerleri 107 G1.1.Yörenin Doal Deerleri 107 G Konumu, Fiziksel özellikleri 107 G.1.2. Kültürel Deerler 108 G.2.Turizm Çeitleri 118 G.3.Turistik Altyapı 118 G.4.Turist Sayısı 124 G.5.Turizm Ekonomisi 126 G.6.Turizm Çevre likisi 126 H.TARIM VE HAYVANCILIK H.1.Genel Tarımsal Yapı 128 H.2.Tarımsal Üretim 131 H.2.1. Bitkisel Üretim 131 H Tarla Bitkileri 131 H Budaygiller 134 H Yem Bitkileri 135 H Endüstriyel Bitkiler 136 H Süs Bitkileri 137 H Bahçe Bitkileri 137 H Meyve Üretimi 137 H Sebze Üretimi 139 H.2.2. Hayvansal Üretim 140 H Büyükba Hayvancılık 142 H Küçükba Hayvancılık 143 H Su Ürünleri 145 H Kürk Hayvancılıı 147 H Arıcılık ve pekböcei Yetitiricilii 147 H Kanatlı Hayvancılık 149 H.3.Organik Tarım 150 H.4.Tarımsal letmeler 151 H.4.1.Kamu letmeleri 151 H.4.2. Özel letmeler 151 H.5.Tarımsal Faaliyetler 151 H.5.1.Pestisit Kullanımı 151 H.5.2. Gübre Kullanımı 151 I.MADENCLK I.1.Maden Kanununa Tabi Olan Madenler ve Ta Ocakları 157 Nizamnamesine Tabi Olan Doal Malzemeler I.1.1.Sanayi Madenleri 157 I.1.2.Metalik Madenler 158 I.1.3.Enerji Madenleri 159 X

11 I.1.4.Ta Ocakları Nizamnamesine Tabi Olan Doal Malzemeler 159 I.2.Madencilik Faaliyetlerinin Yapıldıı Yerlerin Özellikleri 161 I.3.Cevher Zenginletirme 162 I.4.Madencilik Faaliyetlerinin Çevre Üzerine Etkileri 162 I.5.Madencilik Faaliyetleri Sonucunda Arazi Kazanım Amacıyla 162 Yapılan Rehabilitasyon Çalımaları J.ENERJ J.1.Kaynaklarına Göre Enerjilerin Sınıflandırılması 163 J.1.1.Birincil Enerji Kaynakları 163 J Güne Enerjisi 163 J Rüzgar Enerjisi 163 J Su Enerjisi 163 J Biyogaz Enerjisi 164 J Biyomas Enerjisi 164 J Odun 164 J Kömür 164 J Petrol 165 J Jeotermal Enerji 166 J Doalgaz Enerjisi 166 J.1.2.kincil Enerji Kaynakları 166 J Termik Enerji 166 J Hidrolik Enerji 166 J Nükleer Enerji 166 J.2.Enerji Tüketiminin Sektörlere Göre Daılımı 166 K.SANAY VE TEKNOLOJ K.1.l Sanayinin Geliimi, Yer Seçim Süreçleri ve Bunu Etkileyen 167 etmenler K.2.Genel Anlamda Sanayinin Gruplandırılması 168 K.3.Sanayinin lçelere Göre Daılımı 168 K.4.Sanayi Gruplarına Göre Yeri Sayıları Ve stihdam Durumu 170 K.5.Sanayi Gruplarına Göre Üretim Teknolojisi ve Enerji Kullanımı 171 K.6.Sanayiden Kaynaklanan Çevre Sorunları ve Alınan Önlemler 171 K.6.1.Sanayi Tesislerinden Kaynaklanan Hava Kirlilii 171 K.6.2.Sanayi Tesislerinden Kaynaklanan Su Kirlilii 171 K.6.3.Sanayi Tesislerinden Kaynaklanan Toprak Kirlilii 171 K.6.4.Sanayi Tesislerinden Kaynaklanan Gürültü Kirlilii 171 K.6.5.Sanayi Tesislerinden Kaynaklanan Atıklar 172 K.7.Sanayi Tesislerinin Acil Durum Planı 172 L.ALTYAPI, ULAIM VE HABERLEME L.1.Altyapı 173 L.1.1.Su Sistemi 173 L.1.2.Atık Su Sistemi, Kanalizasyon ve Arıtma Sistemi 175 L.1.3.Yeil Alanlar 177 XI

12 L.1.4.Elektrik letim Hatları 178 L.2.Ulaım 180 L.2.1.Karayolları 180 L Karayolları Genel 180 L Ulaım Planlaması 181 L Toplu Taım Sistemleri 181 L Kent içi Yollar 181 L Araç Sayıları 182 L.2.2. Demiryolları 182 L Kullanılan Raylı Sistemler 183 L.2.4. Havayolları 183 L.3. Haberleme 183 L.4. lin mar Durumu 184 L.5. ldeki Baz stasyonları Sayısı 185 M. YERLEM ALANLARI VE NÜFUS M.1. Kentsel ve Kırsal Planlama 186 M.1.1. Kentsel Alanlar 186 M Doal Özelliklerin Kent Formuna Etkileri 186 M Kentsel Büyüme Deseni 187 M Planlı Kentsel Gelime Alanları 187 M Kentsel Alanlarda Younluk 188 M Kentsel Yenileme Alanları 190 M Endüstri Alanlarda Yer Seçimi 190 M Tarihi, Kültürel, Arkeolojik ve Turistik Özellikli Alanlar 190 M.1.2. Kırsal Alanlar 191 M Kırsal Yerleme Deseni 191 M Arazi Mülkiyeti 193 M.2.Altyapı 200 M.3.Binalar ve Yapı Çeitleri 200 M.3.1. Kamu Binaları 200 M.3.2.Okullar 203 M.3.3.Hastaneler ve Salık Tesisleri 206 M.3.4.Sosyal ve Kültürel Tesisler 207 M.3.5.Endüstriyel Yapılar 209 M.3.6.Göçer ve Hareketli Barınaklar 209 M.3.7.Otel, Motel ve Turizm Amaçlı Dier Yapılar 209 M.3.8.Bürolar ve Dükkanlar 210 M.3.9.Kırsal Alanda Yapılama 210 M.3.10.Yerel Mimari Özellikler 211 M.3.11.Bina Yapımında Kullanılan Yerel 211 materyaller M.4.Sosyo-Ekonomik Yapı 211 XII

13 M.4.1.Göçler 211 M.4.2.Göçebe çiler 212 M.4.3.Kent Topraının Mülkiyet Daılımı 212 M.4.4.Konut Yapım Süreçleri 212 M.4.5.Gecekondu Islah ve Önleme Bölgeleri 215 M.5.Yerleim Yerlerinin Çevresel Etkileri 215 M.5.1.Binalarda Ses zolasyonu 215 M.5.2.Havaalanları ve Çevresinde Oluturulan 215 Gürültü zonları M.5.3.Ticari ve Endüstriyel Gürültü 216 M.5.4.Kentsel Atıklar 216 M.5.5.Binalarda Isı Yalıtımı 216 M.6.Nüfus 216 M.6.1.Nüfusun Yıllara Göre Deiimi 216 M.6.2.Nüfusun Cinsiyet ve Ya Gruplarına Göre 217 Daılımı M.6.3.l ve lçelerin Nüfus Younlukları 217 M.6.4.Nüfus Deiim Oranı 218 M.6.5.Yer Deitirme Olayları 224 M.6.6.Turizm ve Seyahat 224 M.6.7.sizlik 224 N.ATIKLAR N.1.EvselKatıAtıklar 226 N.2.Tehlikeli ve Zararlı Atıklar 227 N.3.Özel Atıklar 238 N.3.1.Tıbbi Atıklar 238 N.3.2.Atık Yalar 242 N.3.3.Pil ve Aküler 242 N.3.4.Cips ve Dier Yakma Fırınlarından Kaynaklanan Küller 242 N.3.5.Tarama Çamurları 242 N.3.6.Elektrik ve Elektronik Atıklar 242 N.3.7.Kullanım Ömrü Bitmi Araçlar 242 N.4.Dier Atıklar 242 N.4.1. Radyoaktif Atıklar 242 N.4.2. Hayvan Kadavraları 243 N.4.3. Mezbaha Atıkları 243 N.4.3. Mezbaha Atıkları 243 N.5. Atık Yönetimi 243 N.6. Katı Atıkların Miktar ve Kompozisyonu 243 N.7.Katı Atıkların Biriktirilmesi, Toplanması, Taınması ve Transfer 243 stasyonları N.8.Atıkların Bertaraf Yöntemleri 243 XIII

14 N.8.1. Katı Atıkların Depolanması 243 N.8.2. Atıkların Yakılması 244 N.8.3. Kompost 244 N.9.Atıkların Geri Kazanımı ve Deerlendirilmesi 244 N.10. Atıkların Çevre Üzerindeki Etkileri 244 O.GÜRÜLTÜ VE TTREM O.1.Gürültü 245 O.1.1.Gürültü Kaynakları 246 O Trafik Gürültüsü 246 O Endüstri Gürültüsü 247 O naat Gürültüsü 248 O Elence Yerlerinde Oluan Gürültüler 248 O Yerleim Alanlarında Oluan Gürültüler 249 O.1.2. Gürültünün Çevreye Olan Etkileri 249 O Gürültünün Fiziksel Çevreye Olan Etkileri 249 O Gürültünün Sosyal Çevreye Olan Etkileri 249 O.1.3. Gürültünün nsanlar Üzerine Olan Etkileri 249 O Fiziksel Etkileri 249 O Fizyolojik Etkileri 249 O Psikolojik Etkileri 249 O Performans Etkileri 249 O.2.Titreim 250 P.AFETLER P.1.Afet Olayları 251 P.1.1. Depremler 251 P.1.2.Heyelan ve Çılar 252 P.1.3. Seller 252 P.1.4. Orman ve Otlak Yangınları 253 P.1.5 Fırtınalar 253 P.2.Afetler ve Salık Zararları 253 P.2.1. Radyoaktif Maddeler 253 P.2.2. Denize Dökülen Petrol ve Dier Tehlikeli 253 Atıklar P.2.3. Tehlikeli ve Zehirli Maddeler 253 P.3.Afetlerin Etkileri ve Yardım Tedbirleri 253 P.3.1. Sivil Savunma Birimleri 253 P.3.2. Yangın Kontrol ve Önleme Tedbirleri 254 P.3.3. lkyardım Servisleri 254 P.3.4. Afetzedeler ve Mültecilerin Yeniden skanı 254 P.3.5.Tehlikeli ve zararlı Maddelerin Sınırlar arası 256 Taınımı çin Alınan Tedbirler XIV

15 R.SALIK VE ÇEVRE R.1Temel Salık Hizmetleri 257 R.1.1. Salık Kurumlarının Daılımı 257 R.1.2. Bulaıcı Hastalıklar 261 R çme ve Kullanma Suları 262 R Zoonoz Hastalıklar 263 R.1.3. Gıda Hijyeni 264 R.1.4. Aılama Çalımaları 265 R.1.5. Bebek Ölümleri 265 R.1.6. Ölümlerin Hastalık, Ya ve Cins Gruplarına 265 Göre Daılımı R.1.7. Aile Planlaması Çalımaları 265 R.2.Çevre Kirlilii ve Zararlarından Oluan Salık 266 Riskleri R.2.1. Kentsel Hava Kirliliinin nsan Salıı Üzerine 266 Etkileri R.2.2. Su Kirliliinin nsan Salıı Üzerine Etkileri 266 R.2.3. Atıkların nsan Salıı Üzerine Etkileri 266 R.2.4. Gürültünün nsan Salıı Üzerine Etkileri 266 R.2.5. Pestisitlerin nsan Salıı Üzerine Etkileri 266 S.ÇEVRE ETM S.1.Kamu Kurulularının Çevre Eitimi le lgili Faaliyetleri 271 S.2.Çevre le lgili Gönüllü Kurulular ve Faaliyetleri 272 S.2.1. Çevre Vakıfları 273 S.2.2. Çevre Dernekleri 273 T.ÇEVRE YÖNETM VE PLANLAMA T.1.Çevre Kirliliinin ve Çevresel Tahribatın Önlenmesi 274 T.2.Doal Kaynakların Ekolojik Dengeler Esas Alınarak 275 Verimli Kullanımı, Korunması ve Gelitirilmesi T.3. Ekonomik ve Sosyal Faaliyetlerin, Sonuçlarının Çevrenin Taıma 275 Kapasitesini Amayacak Biçimde Planlanması T.4.Çevrenin nsan-psikososyal htiyaçlarıyla Uyumunun 276 Salanması T.5. Çevre Duyarlı Arazi Kullanım Planlaması 276 KAYNAKLAR EKLER Sanayi tesisleri listesi 278 XV

16 TABLOLAR b.1 Ortalama Günelenme Süresi 7 b.2 Ortalama Günelenme iddeti 7 b.3 Petrol Üretim Miktarı 10 b.4 Toprak Gruplarına Göre Arazi Sınıfları 14 b.5 Kuyu ve Kaynak Suları Bilgileri 17 b.6 Diyarbakır çme Suyu Kaynaklarının Adı, 18 b.7 çme Suyu Kaynaklarına Ait Debi Verileri 19 b.8 Yapılan Akım Ölçümleri 21 b.9 Devamlı Ölçüm Yapılan Akarsu ve Kaynaklar 23 b.10 Petrol Üretim Envanteri 26 c yılı Diyarbakır li Aylık Basınç Deerleri 28 c.2. Diyarbakır ve lçelerinin Uzun Yıllar Nispi Nem 29 Ortalaması c.3. Diyarbakır ve lçelerinin Uzun Yıllar Sıcaklık 30 Ortalaması c yıllık Sıcaklık Rasatlarına Göre Diyarbakır ve 31 Türkiye Genelinin Kıyaslaması c.5. Diyarbakır ve lçelerinin Uzun Yıllar Yaı Ortalaması 32 c Yılları Arasında limiz SO2 ve PM 36 Ortalamaları, En Düük ve En Yüksek Deerleri Ve KVS Deerlerinin Aıldıı Gün Sayısı d.1 Devegeçidi ve Göksu Barajları le Gözegöl Göletine Ait 42 Su Kotları d.2 Dicle Nehri Suyunda Bazı Aır Metal Tayinleri 47 d.3 Devegeçidi Barajı Dipsavaından Alınan Su Numuneleri 48 Analiz Sonuçları d.4 Dicle Baraj Aksından Alınan Su Numuneleri Analiz 48 Sonuçları d.5. Devegeçidi Barajı-Dipsavak Analiz Sonuçları 49 d.6. Dicle Baraj Aksı Analiz Sonuçları 50 d.7 Devegeçidi Barajı-Dipsavak Örnekleme Noktasında Bazı 52 Parametrelerin % 90 Olasılık Deerleri le Bunlara Karılık Gelen Kalite Sınıfları d.8. Dicle Baraj Aksı için Bazı Parametrelerin % 90 Olasılık 52 Deerleri le Bunlara Karılık Gelen Kalite Sınıfla e.1 Diyarbakır Topraklarına Ait ph, Tuz, Organik Madde, 56 Kireç Analiz Sonuçları e.2 Dicle Nehri Suyu le Sulanan Topraklarda Cu, Zn ve Ni 57 Konsantrasyonu Karılatırması e.3 Diyarbakır li Arazi Kabiliyet Sınıfları Daılımı 58 e.4 Arazi Kullanımı 58 e.5 Diyarbakır li Topraklarının Eim Ta Kayalılıkları 59 XVI SAYFA

17 e.6 limizde Erozyonlardan Etkilenen Alanların Havza Bazında Daılımı e.7 Diyarbakır linde Toprak Sınıflarına Göre Erozyona 60 Urayan Topraklar e yılı Korunan Aaçlandırma Sahaları 61 e.9 Hatıra Ormanları 61 f.1 Diyarbakır li Çayır, Mera, Orman Varlıı (1998) 72 f.2 Sulak Alanlar ve Bitki Toplulukları 73 f.3 Aaçlar, Çalılar ve Otsu Bitkiler 73 f.4 GAP Bölgesi nde letmeye Açılmı Olan Baraj Gölleri 103 f.5 DS Genel Müdürlüünce GAP Rezervuarlarında 103 Uygulanan Balıklandırma Çalımaları g.1 Diyarbakır linde Kutlanan Festivaller Ve Dier Özel 118 Günler g.2 Turizm letme Belgeli Konaklama Tesislerimiz 119 g.3 Turizm Yatırım Belgeli Konaklama Tesislerimiz 119 g.4 Turizm letme Ve Yatırım Belgeli Yeme çme 120 Tesislerimiz g.5 limizde Mevcut Seyahat Acenteleri 120 g.6 Mahalli darelerce Belgelendirilen Konaklama 122 Tesislerimiz g.7 limizi Ziyaret Eden Yerli ve Yabancı Turistlerin Turizm 122 Sezonunda Bıraktıkları Döviz Miktarı h.1 Arazi Daılımı 128 h.2 GAP ta Tarımsal Sulama 129 h.3 limizdeki GAP Kapsamındaki Sulama Alanları 130 h.4 Toplam Tarım Alanının Sulama Durumu 130 h.5 Diyarbakır linde Önde Gelen Ürünlerde Üretim 131 Miktarları h.6 limizde Üretimi Yapılan Tarla Ürünleri 132 h.7 Diyarbakır li Tarım Arazileri Daılımı 134 h.8 Diyarbakır linde Hububat Üretim Miktarı h.9 Diyarbakır li 2006 Yılı Yem Bitkileri Üretiminin 135 Daılımı h.10 Diyarbakır li 2006 Yılı Endüstri Bitkileri Üretiminin 136 Daılımı h.11 limizde Üretimi Yapılan Meyveler 138 h.12 limizde Üretimi Yapılan Sebzeler 139 XVII

18 h.13 Diyarbakır li lçeler Bazında Sebze Üretim Alanları 139 h.14 Genel Hayvan Varlıı 140 h.15 Yıllara Göre Hayvan Varlıı Karılatırması 140 h Yılı limiz Hayvan Varlıı 141 h.17 limizde Büyükba Hayvan Varlıı 142 h.18 limizde Yetitirilen Büyükba Hayvan Türleri 142 h.19 limizde Elde Edilen Hayvansal Ürünler 143 h.20 limizde Küçükba Hayvan Varlıı 143 h.21 limizde Küçükba Hayvancılıktan Elde Edilen 144 Hayvansal Ürünler h.22 Diyarbakır l Sınırları çerisinde Yer Alan Rezervuar 146 Alanları h.23 Diyarbakır linde Yıllara Göre Yapılmı Balıklandırma 147 Çalımaları (Sazan-Adet) h.24 Diyarbakır Arıcılık Ve Ürünleri statistii 148 h.25 limizde Arıcılık ve pekböcekçiliinden Elde Edilen 149 Hayvansal Ürünler h.26 limizde Kanatlı Hayvan Varlıı 149 h.27 limizde Kanatlı Hayvancılıktan Elde Edilen Hayvansal 150 Ürünler h.28 Diyarbakır linde Ortalama Yıllık TüketilenGübre 152 Miktarı i.1 Diyarbakır linin Maden Potansiyeli Ta Ocakları Nizamnamesine Tabi Olan letmeler 160 j Yılı Abone Gruplarına Göre KWH Satıı 166 k.1 limizde Organize Sanayi Bölgesi Yatırımları 168 k.12 limizin Genel Sanayi Durumu 168 k.13 Küçük Sanayi Siteleri 169 k.14 Sanayi Tesislerinin Sektörel Bazda lçelere Göre 170 Daılımı k.15 Sanayi Gruplarına Göre yeri Sayıları ve stihdam Dur. 170 l.1 Atıksu Arıtma Tesisi Dizayn Verileri 176 l.2 Atıksu Arıtma Tesisi Çıkıında Beklenen Deerler 176 l.3 Yeil Alanların Kent çindeki Daılımı 178 l Kilovoltluk Enerji letim Hatları 179 l Kilovoltluk Enerji letim Hatları 179 l.6 Diyarbakır ın Bazı llere Olan Uzaklıı 180 l.7. l Merkezinin lçelere Uzaklıı 181 l Yılı tibarıyla Tescilli Araçlara Ait 182 statistik Formu (motorlu) l Yılı Austos Ayı tibarıyla Tescilli Araçlara Ait statistik Formu (motorsuz) 182 XVIII

19 I.10 ldeki Baz stasyonları Sayısı 185 m.1 Diyarbakır Merkez Kentsel Arazi Kullanımı 188 m.2 Kentsel Nüfusun lk Kademe Belediyelerine Göre 189 Daılımı m.3 Planlama Alanındaki Arazilerin Tarımsal Potansiyeli 192 m.4 Tarım dıı kullanıma izin verilen alanlar 193 M.5 Kamuya Ait Araziler 194 m.6 Kamu Arazilerinin Bölgelere Göre Daılımı 195 m.7 Büyükehir Belediyesi ve lk Kademe Belediyelerinin 196 Arazi Kullanımı m.8 Kamu Arazilerinin Belediyelere Göre Daılımı 198 m.9 Kamu Arazilerinin Ortalama Parsel Büyüklükleri 198 m.10 Diyarbakır Kenti Öretim Kurumları Sayısı 204 m Yılı tibariyle Diyarbakır li ve lçelerinde Yataklı 206 Tedavi Kurumlarının Durumu m.12 Dier Salık Kurulularının Daılımı 206 m.13 Diyarbakır Kenti- Salık Tesisleri 207 m.14 Tiyatrolar 207 m.15 Tescilli Yapılar 208 m.16 Diyarbakır Kenti, letme Belgeli Konaklama Tesisleri 209 m.17 Nazım mar Planına Göre Yerleim Alanları Younluk 214 ve Nüfus Daılımı m.18 Nüfusun Belediyelere Göre Daılımı 215 m.19 lçelere Göre ehir ve Köy Nüfusu,Yıllık Nüfus Artı 216 Hızı m.20 Nüfus Younlukları 217 m.21 Diyarbakır Kanalizasyon ve Yamursuyu Master 219 Planına Göre Tahmini Nüfus Artıları m.22 Diyarbakır linin Yıllık Nüfus Artı Hızları 220 m.23 limizin Nüfus Projeksiyonu 221 m.24 Kentsel Bölge Nüfus Tahmini 221 m.25 Kırsal Bölge Nüfus Tahmini 222 m.26 Kentsel ve Kırsal Bölge Toplamı Nüfus Tahmini 222 m.27 lk kademe Belediyeleri nin Nüfus Projeksiyonları 223 (Sonuç Tablosu) m.28 ve çi Bulma Kurumu na Yapılan Bavurular ve 224 stihdam n.1 Diyarbakır da Üretilen Çöpün Özellikleri ve Bileenleri 226 n.2 Katı Atık Miktar ve Yönetimi (Diyarbakır Büyükehir 227 Belediyesi) n.3 Katı Atık Miktar ve Yönetimi (Ergani lçe Belediyesi) 228 n.4 Katı Atık Miktar ve Yönetimi (Çüngü lçe Belediyesi) 228 XIX

20 n.5 Katı Atık Miktar ve Yönetimi (Eil lçe Belediyesi) 229 n.6 Katı Atık Miktar ve Yönetimi (Lice lçe Belediyesi) 230 n.7 Katı Atık Miktar ve Yönetimi (Çınar lçe Belediyesi) 230 n.8 Katı Atık Miktar ve Yönetimi (Dicle lçe Belediyesi) 231 n.9 Katı Atık Miktar ve Yönetimi (Kulp lçe Belediyesi) 232 n.10 Katı Atık Miktar ve Yönetimi (Silvan lçe Belediyesi) 232 n.11 Katı Atık Miktar ve Yönetimi (Bismil lçe Belediyesi) 233 n.12 Katı Atık Miktar ve Yönetimi (Kocaköy lçe Belediyesi) 234 n.13 Katı Atık Miktar ve Yönetimi (Çarıklı Belde Belediyesi) 234 n.14 Katı Atık Miktar ve Yönetimi (Baıvar Belde Belediyesi) 235 n.15 Diyarbakır Kent Merkezi Katı Atık Analiz Sonuçları 235 n.16 Diyarbakır Büyükehir Belediyesi Katı Atık Boaltım 237 Yerinde Yapılan Katı Atık Analiz Sonuçları, % Deerleri ve Toplam Katı Atık çindeki Varsayımsal Miktarı n.17 N.V. Turkse Perenco Atık Envanteri 238 o tibarıyla Tescilli Araçlara Ait statistik Formu 246 (Motorlu) o Austos Ayı tibarıyla Tescilli Araçlara Ait 247 istatistik Formu (Motorsuz) o.3 Gürültü Düzeylerine Karı Çalıma Süreleri 247 o.4 limiz Merkezinde Faaliyet gösteren letmelere Ait 248 Ölçümlerden Elde Edilen Sonuçlar P.1 Yapımı Devam Eden Afet Konutları Listesi 255 r.1 Diyarbakır linde lçelere Göre Salık Kurumlarının 257 Daılımı r.2 Diyarbakır llinde En Sık Görülen Bulaıcı Hastalıklar 261 r.3 Çevre Salıı Çalımaları 262 r.4 limizde Görülen Zoonoz Hastalıklar 262 r.5 l Salık Müdürlüü Çevre Salıı Çalımaları 263 r.6 Rutin Aılama Çalımaları 263 r.7 UAG Çalımaları 264 r.8 Demografik Veriler 264 r.9 limizde Etkin Aile Planlamaları Yöntemi Kullanımının 264 Yıllara Daılımı r.10 UAG Çalımaları 265 r.11 Kızamık Aı Günleri Tamamlama Kampanyası limizde Etkin Aile Planlamaları Yöntemi Kullanımının Yıllara Daılımı 266 r.14 limizde faaliyet gösteren ayakta tehis ve tedavi yapılan özel salık kuruluları. 267 XX

21 HARTALAR SAYFA a.1 Diyarbakır li l ve lçe Sınırları 2 a.2 Diyarbakır li Yükselti Haritası 4 m.2 Kamu Kurulu Alanları 202 XXI

22 A. CORAF KAPSAM A.1. Giri : Diyarbakır ili, Güneydou Anadolu Bölgesi nin orta kısmında, El-Cezire de denilen Mezopotamya nın kuzey batısındadır. Doudan Batman, Mu; Güneyden Mardin; batıdan anlıurfa, Adıyaman, Malatya; kuzeyden Elazı ve Bingöl illeriyle çevrilmitir. Diyarbakır ın tarihi M.Ö yıllarına uzandıı bilinmektedir. nsanların göçebelikten yerleik hayata geçtikleri ve kent uygarlıının ilk temelleri atıldıı Neolitik Dönem den balamak üzere teknolojinin yaam biçimi içerisinde yerine aldıı tarihsel süreçte, bir çok lklerin tanıklıını yapan bir kenttir. Yüzyıllar boyunca 26 medeniyete beiklik etmi olan Diyarbakır da her devrin ayrı bir izini görmek mümkündür. M.Ö. 300 Yıllarında Hurriler döneminden balayarak Osmanlılara kadar uzanan youn bir tarihi olan Diyarbakır da yaayanlar kendi kültür ve medeniyetleriyle ehri güzelletirmilerdir. Diyarbakır M.Ö. 14. yüzyıldan günümüze kadar Amidi, Amida, Augusta, Karaamid, Karakale, Karacakale, Hamid, Karahamid, Diyarbekir ve Diyarbakır isimleri ile anılmıtır. Rekor younluu ile Çin Seddi nden sonra dünyada birinci gelen Diyarbakır surları ehri çepeçevre sarmaktadır. Dünyada ei olmayan yüksek ve büyük burçları günümüzde koruma altına alınmıtır. Üzerindeki ta içilii ve motiflerin zenginlii ile göz dolduran surlar 4 büyük yapı ile geçit vermekte ve ehir tüm saldırılardan bu sayede korunmaktadır. Belirli bir mimari üslubun ürünü olan çok sayıdaki tarihi eserlerin böylesin topluca bir alanda görüldüü yerlerden biridir. Akkoyunlulardan kalan Dört Ayaklı Minare, Anadolu nun en eski Camii olan Ulu Camii, Anadolu nun lk Türk Üniversitesi olan Mesudiye Medresesi lk anda görülmesi gereken eserlerdendir. A.2. l ve lçe Sınırları: Diyarbakır li doudan Batman il merkezi, Beiri, Kozluk, Sason, Hasankeyf ve Gerçü, Mu l Merkezi,Hasköy; anlıurfa nın Siverek, Viranehir; Adıyaman ın Gerger; Malatya nın Pötürge, Doanyol; kuzeyden Elazı ın Solhan lçeleriyle sınırlandırılmıtır. Diyarbakır li nin lçeleri sırasıyla öyledir; Bismil, Çermik, Çınar, Çüngü, Dicle, Eil, Ergani, Hani, Hazro, Kocaköy, Kulp, Lice ve Silvan dır. 1

23 l ve lçe sınırlarının gösterimi Harita a.1. de verilmitir. A.3. lin Corafi Durumu : Diyarbakır li Güneydou Anadolu Bölgesinde, 37 derece 30 dakika ve 38 derece 43 dakika kuzey enlemleriyle, 40 derece 37 dakika ve 41 derece 20 dakika dou boylamları arasında yer almaktadır. Yüz ölçümü Km 2 dir. l merkezinin denizden yükseklii 670 m dir ADNKS(Adrese Dayalı Nüfus Kayıt Sistemi) veri tabanına göre ilin toplam nüfusu olup, bunun u l ve lçe Merkezlerinde, i bucak ve köylerde yaamaktadır. l topraklarının % 45 i sürüme elverilidir. Toprakların % 95 i ise tarıma elverili nitelik taımaktadır. % 37 sini daların kapladıı il alanında ovaların payı % 31 dolaylarındadır. Diyarbakır çevre il ve ilçelere devlet karayolları ile balanmı durumdadır. Türkiye nin nüfus bakımından gelimi kentlerden bir olan Diyarbakır, Güneydou Anadolu Torosların güneyinde kalmaktadır. Dicle Irmaı ile Güneydou Toroslar arasında uzanan geni alana Diyarbakır havzası denir. Bu bölümün güneyinde ise orta yükseklikteki dalardan oluan Mardin yükseltisi yer alır. Kuzeybatı Güney dorultusunda uzanan Karacada yükseltisi, Diyarbakır Havzasıyla batıdaki anlıurfa yaylasını birbirinden ayırır. Sönmü bir Volkan olan Karacada m. yükseklii ile yörenin en yüksek noktasıdır. Bölgenin batı sınırını Fırat Nehri oluturur. Douda yer alan Ambar ve Göksu Çayları Dicle Nehrine karıır. Batısında anlıurfa, Güneydousunda Mardin kuzey batısında Elazı ve dousunda Batman illeri bulunan Diyarbakır da karasal iklim gözlenir. Gündüz ile gece arasında belirgin sıcaklık farkları yaanır. Doal bitki örtüsü ve Orman alanları gelimemitir. Daha çok makilik ve çalılık alanları gözlenmektedir. 2

24 A.4. lin Topografyası ve Jeomorfolojik Durumu Diyarbakır ve çevresinde ana Jeomorfolojik birimler; Plato alanları, aınım yüzeyleri, ova ve vadi tabanı ile bu birimler arasında yer alan geçi zonu olmak üzere dört gruba ayrılır. Plato Alanları : Dicle Nehri nin batısında yer alır. Volkan yalarına göre farklı eimler gösterir. Eski volkanizma üzerinden toporafya aınmadan dolayı düz olup, yer yer akarsularla ayrılmıtır. Çıkı bacaları düzlemitir. Yeni volkanizma üzerinde kraterler volkan konileri belirgin olup, eimleri fazladır. Aınım Yüzeyleri : Dicle Nehri nin batısında Pliyosen yalı yeniköy formasyonu üzerinde yer yer akarsularla yarılmı, uzayabilen geni düzlüklerdir. Vadi Tabanı Takın Alanı : Dicle Nehri boyunca menderesli yataklar, akarsu sekileri, bum odaları, eski nehir yatakları, kopuk menderesler, kulaklar, taban dolgusu biçiminde olumutur. Geçi Zonu : Plato alanı ve aınım yüzeyleriyle Dicle nehri takın alanı arasında yer alan, yer ter az eimli yamaçlar, dik yamaçlar aınım ve birikim glasileri ile akarsu aızlarında yelpazeler eklinde gözlenir. 3

25 Diyarbakır ilinin yükselti haritası harita a.2 de gösterilmitir. A.5. Jeomorfolojik Yapı ve Stratigrafi nceleme alanında Jeolojik birimler otokton ve allokton olmak üzere iki kısımda incelenir. Diyarbakır ilinin jeolojik durumu Ekler bölümünde harita a.3. de verilmitir. a)otokton Birimler Midyat Grubu : smini Mardin in Midyat lçesinden almıtır. Alton üste dou Gercü Formasyonu ve Gaziantep Formasyonu olmak üzere ikiye ayrılır. Alt Eosen yalı Gercü Formasyonu kırmızı, pembe, mor renkli konglomera, kumtaı, çamurtaı ile temsil edilir. Tane boyutu 1-3 cm den oluan çakıl Eosen yalı Gaziantep formasyonu bulunur. Killi-kumlu, tebeirli kireç talarından oluan birim kirli beyaz, krem renk tonuna sahiptir. Bal fasilli ve karstik yapılara sahiptir. 4

26 Fırat Formasyonu : Alt Miyosen yalı formasyon daha çok pembe, krem renkli sert kristalize kireç talarından oluur. Resifal kireçtaı litolojisinde olan birim, bol alg-mercan ve kavkılıdır. Taban kısımlarında yerel olarak çakıllı kireçtaı seviyesi gözlenir. Lice Formasyonu : nceleme alanında çok geni alanlar kaplayan birim, Alt Miyosen yaındadır. Kumlu, Killi ve kireçtaı bantları içermektedir. Kalınlıı 1000 m 2 ye kadar varan istifle fosil gözlenmektedir. elmo Formasyonu : Üst Miyosen yalı formasyon tutturulmamı çakıltaı, kiltaı ardalanmasından oluur. Bol çapraz tabakalı olan birim, gri- beyaz renklidir. b) Allokton Birimler Karadut Karmaıı : Kretase yalı Karadut formasyonu krem, kirli beyaz gri renkli kumtaı, kiltaı ortalamasından oluur. Yer ter Dört yumrulu kumlu kireçtaı tabakaları da mevcuttur. Tanelerde derecelenme ve çimentolama mevcuttur. Koçali Karmaıı : Juro-alt kretese yalı Koçali Karmaıı olarak adlandırılanlar, birim serpantinit, gabro, bozalt tüt ve piroklastlardan oluur. Genelde yeil renk tonlarına sahiptir. Kalınlıı 300 m. civarındadır. Çüngü Formasyonu : Eosen-Alt Miyosen yalı formasyonun litolofisi kumtaı-kiltaı ardalamasından oluur. Gri, krem renginde karbonat çimentolu olup, ince katmanlıdır. Tabaka duruları kısa mesafede sıkça deimektedir. Kil talarının youn olduu kısımların topografyası fazlaca düzlemitir. Pötürge Metomorfitleri : Adını Malatya nın Pötürge ilçesinde alan birim gnays, ilt litolojisindedir. Metamorfiklerin tepe kısımlarında kristalize beyaz mermerler bulunun. Krem, bej renk tonlarına sahip üstü geni alanlara yayılmıtır A.5.1. Metemorfizma ve Mamatizma: limizde gerçekleen volkanik oluumlar yaklaık km 2 lik bir alana yayılan volkanikler bazalt litolojisinde olup, yer yer piroklastikler eklinde çıkı yerleri hakimdir. Ana çıkı yerleri K-G açılma çatlaı eklinde olan Karacada civarıdır. Bu bazaltlar orta miyosenden itibaren Arap plakası ile Anadolu plakasının çarpıması sırasında sıkıma sonucu kuvver dinyelemesine balı olarak polisen K-G yönlü impaktejen türlü riftlerden 5

27 monta yükselimi vasıtasıyla meydana gelen kıtasel plato bazaltlarıdır. Bunları oluturan ana mama, üst montonun kısmı ergimesi sonucu meydana gelmitir. Kuzey kısımlarda ise bitli, metomortizlerinin devamı olan pötürge metomortikleri bulunur. Oldukça kıvrımlı, ezilmi, kayak topluluuna sahip bu metomortikler bol kıvrım ve olaylara sahiptir. A.5.2. Tektonik ve Paleocografya limizde gerçekleen tektonik faaliyetler; Jeolojik süreç içinde çalıma alanımız ve yakın çevresi önemli tektonik olaylara maruz kalmıtır. Bunun sonucu olarak pek çok tektonik yapı gelmitir. Gelien bu yapılar Anadolu levhası ile Arabistan levhalarının üst kretose den günümüze deil birbirleriyle olan karılıklı hareketlerin sonucudur. Çalıma alanı geneli Güneydou Anadolu kurum kuaı içerisinde yer alır. Kuzey alanlarda Güneydou Anadolu bindirme kuaına yaklaıldıından tektonik yapılarda artı gözlenir. Bölgede en önemli kurumlanma olayı, orta-üst miyosen döneminde Arap ve Anadolu levhalarının çarpımaya balaması sonucu meydana gelmitir. Bu kıvrımlanma sonucu, yalı yalı birimler ile üste gelen genç birimler hep birlikte kıvrımlanmı ve bölgenin bugünkü kıvrımlı toporafyası meydana gelmitir. limizde ve çevresinde özellikle tortul kayaçlar içinde çok sayıda fosil tespit edilmitir. Örnek olarak numulit assilina, miogypsina, alveolina gibi fosiller gösterilebilir. SONUÇ: Kentin geliim yönü; douda kentin bulunduu platodan 100 metre aaıdaki Dicle Nehri vadisinden dolayı bu yönde doal bir eikle sınırlanmı durumdadır. Ayrıca kuzeybatı ve batı yönünün zemin salamlıı ve dier kentsel oluum eiklerinden dolayı kent kuzeybatı ve batı yönlerinde geliim göstermektedir. KAYNAKLAR: 1. Çevre Durum Raporu, Diyarbakır, MTA Bölge Müdürlüü, Diyarbakır ve Çevresinin Mühendislik Jeoloji Haritası 6

28 B. DOAL KAYNAKLAR B.1. Enerji Kaynakları B.1.1. Güne: Bütün dünya ülkelerinde görülen enerji sorunlarına karı dünyanın gözleri Temiz enerjiye dönmütür. Dünyanın tropik ve yarı tropik bölgeleri bol güneli olup güne enerjisinde tam ve ekonomik olarak yararlanabilecek ülkeleri içine almaktadır. Daha açık bir anlatımla havanın 200 ve hatta 300 günden çok açık olduu yani güneli olduu bölgelerde güne enerjisinden ekonomik olarak yararlanılabilmektedir. (Yıllık 200 saati geçen yörelerde) Dünyamızın 45 kuzey ve 45 güney enlem kuakları arasında bulunan Güne komeii adı verilen bölgeler, en çok güne alan yerler arasındadır. Türkiye de bu kuak içinde yer almaktadır. Bu nedenle, dünyanın en çok güne enerjisi potansiyeline sahip olan ülkelerinden birisidir. Ülkemizde cm 2 ye bir saatte düen güne enerjisinin yıllık ortalama deeri, 40 kalori civarındadır. Ayrıca ortalama olarak saat olup, maksimum ve minimum süreler Temmuz (362h) ve Aralık (98h) aylarında gerçeklemektedir. Bilimsel olarak, yıllık günelenmenin saati geçtii bütün yörelerde güne enerjisiyle çalıan aygıtlar ekonomik sayılırlar. Teorik olarak yılda, Türkiye nin tüm yüzeyine isabet eden güne enerjisi miktarı 1,2 x ton ta kömürüne eit olduunu hesaplanmıtır. limizde Meteoroloji Bölge Müdürlüü tarafından ölçümler ortalama güneleme süresi ve günelenme iddeti Tablo b.1. ve b.2. de verilmitir. STASYON Tablo b.1. Ortalama Güneleme Süresi (saat) YIL OCAK UBAT MART NSAN MAYIS HAZRN TEMM AUST EYLÜL EKM KASIM ARALIK DYARBAKIR ,5 3,8 5,1 5,2 6,6 11,6 11,8 10,3 10,1 7 5,9 4,5 KAYNAK: Meteoroloji Bölge Müdürlüü Envanter Çalımaları-2008 Tablo b.2 Ortalama Güneleme iddeti (cal/cm2) STASYON YIL OCAK UBAT MART NSAN MAYIS HAZRN TEMM AUST EYLÜL EKM KASIM ARALIK DYARBAKIR ,72 281,63 365,36 437,37 512,16 674,40 627,77 545,54 512,54 345,35 254,09 209,62 KAYNAK: Meteoroloji Bölge Müdürlüü, Envanter Çalımaları

29 limiz 2008 yılında Güne enerjisinden ortalama yıllık 7,566 saat güneleme süresi ve cal/m 2.gün güne ıınım iddeti ölçülmü olup güne enerjisi bakımından en anslı llerden biri olmasına ramen, güne enerjisinden en az yararlanan illerdendir. Devlet Meteoroloji leri Genel Müdürlüü tarafından yapılan ölçümlere göre; limizin, en fazla Mayıs, Haziran, Temmuz, Austos, Eylül aylarında güne ııına maruz kaldıı ve güne ıınlarının iddetli olduu tespit edilmitir. B.1.2. Su Enerjisi: Nehirler ve akarsular, su toplama havzalarında biriktirilerek barajlar oluturulmakta ve elektrik enerjisi üretilmektedir.suyun bu ekilde elektrik enerjisine dönütürülmesi düük maliyetli, yüksek verimlidir. Su enerji açısından büyük önem arz eden ve DS 10. Bölge Müdürlüü etüt programında yer alan ileri yıllarda ele alınacak olan projeler : Barajlar : Diyarbakır da bitmi, inaat halinde ve proje aamasında olan birçok baraj ve gölet mevcuttur. lin geni tarım alanlarını sulamaya yönelik göletlerin yapımında son yıllarda büyük gelimeler salanmıtır. 1-Karakaya Barajı ve HES Tesisleri: Diyarbakır ili Çüngü ilçesi sınırlarında olan Karakaya barajı 1987 yılında ye açılmıtır. Enerji üretmek amacıyla ina edilen baraj, beton kemer tipindedir. Temelden yükseklii 173 m gövde hacmi 2 hm 3, toplam göl hacmi 9580 hm 3 olan baraj, yılda 7354 GWh elektrik üretmektedir. 2-Devegeçidi Barajı: Kaya dolgu tipi ile yapılan Devegeçidi barajı 1972 yılında ye açılmıtır. Diyarbakır ili sınırlarında olan baraj ha cazibeli sulama amacıyla ina edilmitir. Halen 5800 ha net alanı sulamaktadır. 3-Yukarı Dicle Projesi Çınar-Göksu ve Tesisleri naatı: Diyarbakır ili Çınar ilçesine 5 km mesafede Diyarbakır-Mardin ili Devlet Karayolu üzerindeki Göksu Köprüsünün 700 m mansabında Göksu Çayı üzerinde 657 m talveg kotunda bulunmaktadır. Kil çekirdekli kaya dolgu tipinde, temelden yükseklii 52 m olarak ina edilen baraj ile Göksu çayının sa ve sol sahilinde bulunan tarıma elverili arazilerden ha arazi sulanmaktadır. 1- Kralkızı-Dicle Projesi: a) Kralkızı barajı ve HES tesisleri inaatı. Diyarbakır a 81 km mesafede olan Kralkızı Barajı Diyarbakır il sınırları içinde Dicle Nehrinin ana kollarından olan Maden Çayı üzerinde; Dicle ilçesinin 6 km güney batısında 707 m talveg kotunda kaya dolgu 8

30 tipinde, temelden yükseklii 126 m olan barajın göl hacmi hm 3 ve maksimum göl alanı 57.7 km 2 dir. b) Dicle Barajı ve HES naatı. Diyarbakır ili sınırları içerisinde Eil ilçesinin 7 km güneydousunda Dicle nehrinin ana kollarından olan Maden ve Dibni Çaylarının birletii Dicle Nehri nin meydana getirdii mevkiinden 800 m ve Kralkızı Barajı aksının 22 km menbasında, 640 talveg kotunda ina edilmitir. çme suyu + sulama+enerji amaçlı baraj Kralkızı Barajı ve Devegeçidi Barajları ile ortak olarak çalımaktadır. Baraj eksenel kil, çakıl çekirdekli, kaya dolgu tipinde temelden yükseklii 87 m olan Dicle barajının göl hacmi hm 3 ve göl alanı 24 km 2 dir. Dicle Barajından alınacak su ile Dicle Nehrinin sa sahilinde bulunan Ergani, Diyarbakır merkez, Çınar ve Mardin-Savur ovaları sulanacaktır. Dicle sa sahil ovalarından ha cazibe, ha da pompajla olmak üzere toplam ha arazi sulanacaktır. Ayrıca santral 2x55=110 MW gücünde olup, yılda 298 milyon KW elektrik enerjisi üretilecektir. Diyarbakır line 1.etapta 3 m 3 /s olmak üzere toplam 6 m 3 /s içme suyu temin edilecektir. B.1.3. Kömür : Kömür yanabilen fosil bir yakıttır.limizde Silvan Hazro lçelerinde ton (mümkün) linyit kömürü mevcuttur. Günümüzde mevcut olan kömür kaynaklar tekniine uygun olarak iletilip, deerlendirilmemitir. B.1.4. Doal Gaz : Temiz bir yakıt olan ve hava kirliliinin azaltılmasına olumlu katkı yapacaı düünülerek doalgaz kullanımı yaygınlamaya balamıtır. limiz Kocaköy katin sahasında doal gaz rezervi mevcuttur. Rezerv miktarı açısından herhangi bir resmi aratırma yapılmamı olup sözkonusu rezerv özel sektör tarafından elektrik üretiminde kullanılmaktadır. Malatya Diyarbakır-Adıyaman dan geçecek olan doalgaz hattının döenme ilemleri tamamlanmı olup kı sezonunda doalgaz,limizde konutlarda ve sanayi tesislerinde kullanılmaya balanmıtır. B.1.5. Rüzgar: Rüzgârlar, sıcaklık farkları ile alçak ve yüksek basınçların yer deitirmesiyle oluur. Rüzgâr enerjisinden yel deirmenleri ile elektrik enerjisi üretilebilmektedir. Rüzgâr enerjisi kirlilik yaratmayan, yenilenebilir bir enerjidir. Diyarbakır li Yıllarına ait ortalama rüzgâr hızı 2,58 m/sn olarak ölçülmü olup hali hazırda rüzgâr enerjisinden faydalanılmamaktadır. B.1.6. Biyomas ( Biyogaz, Odun, Tezek ): Biyogaz; gübre, bitkisel atık ve benzeri organik atıkların oksijensiz ortamda fermante olması sonucu meydana gelen yanıcı bir gazdır. limizde biyogaz denilen enerjiden yararlanılmamaktadır. Biyomas; bitkisel ürünlerin, hayvan ve ortam atıklarının, ehir ve endüstri artıklarının çevirimi yoluyla enerji elde etme metodudur. limizde Kırsal kesimlerde yaayanlar tarafından ısınma dönemlerinde hayvan gübresi çok yaygın kullanılmaktadır. 9

31 B.1.7. Petrol: limiz sınırları içersinde zengin petrol rezervleri mevcuttur. Kocaköy-Katin, Bismil- Kastel, Eil-Sarıcak ve Merkeze balı Baykan, Kurkan ahaban sahalarında mevcut petrol rezervleri TPAO ve özel sektör tarafından iletilmektedir. Petrol üretimine ait bilgiler tabloda verilmitir. Tablo b.3. Petrol Üretim Miktarı Firma Adı Günlük Petrol Üretimi (Su+Petrol) Varil Ayrıtırılan Petrol Miktarı Varil 10 Ayrıtırılan Su Miktarı Varil TPAO N.V. TURKSE PERENCO KAYNAK: MTA Bölge Müdürlüü, Envanter Çalımaları B.1.8. Jeotermal Sahalar: Çermik Kaplıcası: Diyarbakır Çermik ilçesine 3 km. mesafede Hamambaı mevkiindedir. Kaplıca suyunun; debisi 6.66 L/s, sıcaklıı C, kükürtlü hidrojen, kokulu kükürt çözeltisi bırakan renksiz sulardır. Radyoaktivitesi 10 Eman, katı unsurun miktarı mg/l, serbest gaz mg/l, erimi unsur miktarı 1516 mg/l dir. Çermik Kaplıcası suları hipotermal sodyumlu bikarbonatlı, klorürlü sular sınıfına girer. B.2. Flora ve Fauna B.2.1. Ormanlar: Diyarbakır ın il genelindeki orman alanın genel alana oranı %24.3 tür. Bu ülke genelindeki arzulanan %25 orana çok yakındır. Ancak yöremizde var olan ormanlar çounlukla bozuk karakter taıyan ormanlar olduundan rehabilitasyon zarureti vardır. Orman yapısı, aırlıklı olarak mazı meesi adı verilen türden olumaktadır. Yüksek kesimlerde aırı souklara dayanıklı ardıçlar ön plana geçer. Diyarbakır Orman letme Müdürlüünün saha döküm verileri öyledir: Normal Koru : -- Bozuk Koru : -- Normal Baltalık : Ha. Bozuk Baltalık : Ha. Açıklık Alan : Ha. Genel Alan : Ha. l ormanlarında normal koruluk yoktur. Mee dıında, ormanların ana aaç yapısını, ardıç, karaçam, söüt, çınar, ceviz, kavak ve menengiç gibi türler oluturmaktadır. Diyarbakır ilinde orman funda olarak kullanılan arazilerin toplam alanı hektardır. Bunun % 0,2 si düz % 1,7 si hatit % 18,1 i orta, % 79,3 i dik eime sahip olup,

32 % 1,3 ü orta, % 4,9 u sı, % 93,6 sı toprak derinliine sahiptir. Ba-Bahçe arazilerinin toplam yüz ölçümü 28,705 hektardır. (Köy Hizmetleri Genel Müdürlüü ) B.2.2. Çayır ve Mera: limiz Çayır ve mera varlıı hektardır. Arazinin % 1 i düz, % 12,2 si hafif, %36,5 i orta, % 50,2 si dik eime sahiptir. Çayır mera arazinin % 0,3 ü derin, % 1,1 i orta derin, %29,4 ü sı, %69,01 çok sı toprak derinliine sahip olup, %0,6 sı hafif, %13,9 u orta, %49,4 ü iddetli, %36 sı çok iddetli eime sahip arazilerdir. B.2.3. Sulak Alanlar: Diyarbakır u anda yapımı tamamlanarak faaliyete geçen sulama göletleri: GÖLETN ADI YER LETMEYE AÇILDII YIL Bepınar Göleti Diyarbakır li Çınar lçesi sınırları içinde 1980 Kuruçay Deresi üzerinde inaa edilmitir. Ortaviran Göleti Çınar lçesi, Ortaviran Deresi 1963 Kabaklı Göleti Diyarbakır a 10 km. uzaklıkta Kadıköy 1980 Deresi üzerinde Gözegöl Göleti Diyarbakır a 21 km. uzaklıktaki Çatıran 1964 Deresi üzerinde Halilan Göleti Çermik lçesi sınırlarında Çoruk Deresi üzerinde 1979 Künre Göleti Çınarlı lçesi 1979 Kurtkayası Göleti Diyarbakır 1970 Karahan Göleti Çınar lçesi 2004 Kozan Göleti Diyarbakır Merkez 1996 Alatosun Göleti Çınar lçesi 2004 Batman-Silvan (I.Kıs.) Silvan lçesi 1972 Sa Sahil Sulama (II. Kıs.) 1989 Bunlardan baka mesire ve piknik alanı olarak youn bir ekilde kullanılan Devegeçidi Barajı vardır. B.2.4. Endemik Bitkiler: limizde endemik bitkiler ile ilgili bilgiler F. Bölümünde verilmitir. B.2.5. Fauna ve Endemik Hayvanlar: Bu konuda bilgiler F. Bölümünde verilmitir. B.2.6. Milli Parklar, Tabiat Parkları, Tabiat Anıtı ve Tabiatı Koruma Alanları Bu konudaki mevcut bilgiler F. Bölümünde verilmitir. 11

33 B.3. Toprak klim toporafya ve ana madde farklılıkları nedeniyle Diyarbakır da çeitli büyük toprak grupları olmutur. Büyük toprak gruplarının yanı sıra toprak örtüsünden yoksun bazı arazi tipleri de görülmektedir. Alüvyon Topraklar: Bu topraklar akarsular tarafından taınıp depolanan materyal üzerinde oluan ( A ) C profili genç topraklardır. Mineral bileimleri akarsu havzasının litolojik bileimi ile jeolojik periyotlarda yer alan toprak geliim balı olup heterojendir. Profillerinde horizonlama ya hiç yok ya da çok az belirgindir. Buna karılık deiik özellikte katlar görülür. Çou yukarı arazilerden yıkanan kireççe zengindir. Alüvyal toprakları, bünyelerine veya bulundukları bölgelere yahut evrim devlerine göre sınıflandırılırlar. Bunlarda üst toprak alt topraa belirsiz olarak geçit yapar. nce bünyeli ve taban suyu yüksek olanlarda düey geçirgenlik azdır. Yüzey namlı ve organik maddece zengindir. Alt toprakta hafif seyreden bir indirgenme olayı hüküm sürer. Kaba bünyelikler iyi drene olduundan yüzey katları çabuk kurur. Üzerlerindeki bitki örtüsü iklime balıdır. Bulundukları iklime uyabilen her türlü kültür bitkisinin yetitirilmesine elverili ve üretken topraklardır. Alüvyon topraklar Diyarbakır ilinde daha çok Dicle nehri ve Batman çayı boyunca uzanmaktadır. Toplam alanları hektardır. Bunun hektarı I. Sınıf, 368 hektarı II. Sınıf, 25 hektarı III. Sınıf arazilerdir. Diyarbakır ilindeki alüvyal toprakların tuzluluk ve alkalilik sorun yoktur. Kolüvyal Topraklar: Genellikle dik eimlerin eteklerinde ve vadi aızlarında yer alırlar. Yer çekimi, toprak kayması, yüzey akıı ve yan derelerle taınarak birikmi materyaller üzerinde olumu ( A ) C profili genç topraklardır. Ayrıca özellikleri bakımından daha çok çevredeki yukarı arazi topraklarına benzerlerse de ana materyalde derecelenme ya hiç yada yetersizdir. Profilde yaıın veya yüzey akıın younluuna ve eim derecesine göre deiik parça büyüklüü içeren katlar görülür. Bu katlar alüvyal topraklarda olduu gibi birbirine paralel olmayıp düzensizdir. Dik eimliler ve vadi aızlarında bulunanlar çounlukla az topraklı olup, kabata ve molozlarla parçaların çapları küçülür. Eimin çok azaldıı yerlerde parçaların çapları küçülüp alüvyon parçaları düzeyine geleceinden bu gibi yerlerde kolüvyal topraklar geçili olarak alüvyol topraklara karıır. Bunlarda eim tek tip olup materyalin geldii yöne doru artmaktadır. Ara sıra takına maruz kalırlarsada eim ve bünye nedeniyle drenajları iyidir. Tuzluluk ve sodiklik gibi sorunları yoktur. Kolüvyol topraklar Diyarbakır ilinin her yerinde özellikle küçük akarsu vadilerinde bulunmaktadır. Yaıın yeterli olması veya sulanmaları halinde verimleri yüksektir. Toplam alanları hektardır. Kahverengi Orman Toprakları: Kahverengi Orman toprakları kireçce zengin ana madde üzerinde oluur. Profilleri A ( B ) C eklinde olup Horizonlar birbirine tedricen geçi yapar. A horizonlar çok gelimi olduundan iyice belirgindir. Koyu kahverengi ve daılgandır. Gözenekli veya granüler bir yapıya sahiptir. Reaksiyonu genellikle kalevi bazen de nötr dür. B horizonunun rengi açık kahverengi ile kırmızı arasında deiir. Reaksiyonu A 12