Ünite İLK TÜRK DEVLETLERİ

Transkript

1 Ünite 3 İLK TÜRK DEVLETLERİ

2 ÜNİTE 3 İLK TÜRK DEVLETLERİ Bilgi Köşesi KAVRAMLAR Balık: Eski Türklerde şehirlere verilen addır. Ordubalık, Beşbalık vb. Balbal: Türklerde bir ölünün kahramanlıklarını göstermek için mezar başlarına dikilen taşlardır. Bitikçi: Hakan ın başyazmanıdır. Hakan ( Kağan ): En büyük Hükümdar. İlteriş : Devleti derleyen toparlayan demektir. Gelenek: Kuşaktan kuşağa geçen alışkanlıklardır. Kağan : Eski Türklerde Hükümdarlara verilen unvandır. İLK TÜRK DEVLETLERİ TÜRK ADI VE ANLAMI Türk, adı ve anlamı üzerinde birçok farklı görüş ileri sürümüştür. Uygur metinlerinde, kudretli, kuvvetli, Kaşgarlı Mahmut un Divan -ı Lügat it Türk isimli eserinde, olgunluk çağı, Çin kaynaklarında miğfer, Ziya Gökalp, Türeli (töreli) kanun, nizam sahibi Wambery in ise, türemekten- Türk dedikleri görülmektedir. Türkiye deyimi de değişik zamanlarda değişik bölgeler için kullanılmıştır. Önceleri, Orta Asya denilen coğrafi bölge kastedilmiş, daha sonra, Volga dan Orta Avrupa ya kadar uzanan bölge ve 12. yy. da Anadolu için Türkiye deyimi kullanılmıştır. TÜRKLERİN ANA YURDU Türklerin anayurdu Orta Asya dır. Doğuda Kingan Dağları, Batıda Hazar Denizi, Kuzeyde Sibirya, Güneyde Pamir ve Karanlık Dağları ile çevrilidir. Türkler yaygın olarak Altay-Sayan Dağları ile Hazar Denizi arasındaki bölgede yaşamışlardır. Ekonomilerinin temelinin hayvancılığa dayalı olması ise göçebe biçimde (yarı-göçer) yaşamalarına yol açmıştı. Tarıma uygun alanlarda ihtiyaçları oranında mevsimsel tarımla uğraştıkları da görülmüştü. Bozkırların zor koşullarının, Türklerin dayanıklı ve savaşçı bir karaktere sahip olmalarında etkili olduğunu ò Türklerin Tarihi "Orta Asya" ile sınırlı değildir. Çeşitli nedenlerle Anayurtları Orta Asya dan ayrılan Türkler, dünyanın değişik yörelerinde değişik adlarla birçok devlet kurmuşlardır. Bu durumun Türklerin tarihinin bir bütün olarak incelenmesini bir hayli zorlaştırmıştır. Ayrıca yazılı döneme geç girilmesi Türklerin tarihinin ilk dönemlerini başta Çin olmak üzere değişik kaynaklardan öğrenilmesini zorunlu kılmıştır. ò Türkleri Anayurtları Orta Asya dan göçe zorlayan başlıca nedenlerin; 1. İklim koşullarının değişmesi ve yaşamın zorlaşması, 2. Nüfusun artması ile geçim kaynaklarının yetersiz kalması, 3. Otlakların yetersiz kalması ve salgın hayvan hastalıklarının artması, Kurultay, Toy ve Kengeş : Türklerde, devlet işlerinin görüşüldüğü meclislere verilen adlardır. Kurgan: 4. Boylar arasındaki mücadelelerin yaşanması, 5. Dış baskılara boyun eğilmemesi (Çin ve Moğol egemenliği altına girmeme, bağımsız yaşama isteği) Eski Türklerin mezarlarıdır. Kut: Türklerde tanrı tarafından verildiğine inanılan yönetme yetkisidir. Türk Göçlerinin Neden ve Sonuçları: Orta Asya nın büyük bölümünün dağlık ve bozkırlarla kaplı olması nedeniyle tarım alanları yetersizdi. Bu yüzden bu bölgede yaşayan Türkler hayvancılığa yönelmek zorunda kalmışlardı. Atın evcilleştirilmiş olmasının, araba ve tekerleğin bilinmesinin, Konar-göçer yaşam sürdüren Türklerin fetihçi yapılarının göçleri kolaylaştırdığını 72

3 Moğol ordu komutanlarına verilen addır. Soğd: Soğd bölgesinde yaşayan İran kökenli kavim. Şaman ( Kam )veya (Baksı ): Türklerde din adamlarına verilen adlardır. Tigin : Türklerde hükümdar ailesinden gelen prens ordu komutanlarıdır. Kişilerin veya bir topluluğun yaşadığı yelerden ayrılıp bir başka yere giderek yerleşme hareketine göç denildiğini Ekonomileri hayvancılığa dayalı toplumların yaşadıkları bölgede iklim özelliklerine göre kışın kışlıklara veya yazın yaylaklara gitmelerine ise göçebelik (konar-göçerlik) denildiğini Sonuçları: 1. Değişik toplumlarla kaynaşmasına onlardan etkilendikleri gibi onları da etkileyerek yeni kültürlerin oluşmasına yol açmıştır. 2. Türkler gittikleri yerlerde değişik adlar altında devletler kurmuşlardır. 3. Asya ve Avrupa nın, sosyal, siyasal ve ekonomik çehresinin değişmesine neden olmuşlardır. 4. Hun Türklerinin batıya göçleri Kavimler Göçü denilen çağ değiştiren bir olaya yol açmıştır. Töre: ORTA ASYA'DA İLK TÜRK DEVLETLERİ Kaynağını örf, adet ve geleneklerden alan yazısız hukuk kurallarıdır. Veraset ( Kalıtım ): Asya (Büyük) Hun Devleti: (MÖ MS. 216) ò Tarihte bilinen ilk Türk Devletidir. MÖ III. yy MS III. yy lar arasında Çin in kuzeyinde merkezleri Kutlu ülke olarak anılan Ötüken yörelerinde yaşamışlardır. ò Bilinen ilk hükümdarları Teoman dır. ( Tuman ) ( MÖ ) Teoman, Çinliler, Moğol asıllı Tunguzlar ve Yüe-çiler ile savaşmıştır. Çinliler bu dönemde Hun akınlarına karşı dünyanın en büyük taş yapıtlarından olan (MÖ ) da ünlü Çin Seddi ni yapmışlardır. Mirasçılık. Hükümdarın ölümü üzerine yerine kimin geçeceğinin belirlenmesi. Yabgu : Türklerde Hakan ın soyunda gelenlere yar/ bağımsız hükümdarlara verilen unvandır. Yuğ : Eski Türklerde ölü için düzenlenen törendir. Çin Seddi nin, uzaydan görülebilen tek insan yapısı ve dünyanın en uzun savunma duvarı olduğunu ò Mete ( Mao-dun ) ( MÖ ). Asya daki Türk Boylarını, Moğolları ve diğer kavimleri egemenliği altına alarak Hunları bir imparatorluk haline getirmiştir. 73 İLK TÜRK DEVLETLERİ Noyan: ÜNİTE 3 Bilgi Köşesi

4 ÜNİTE 3 İLK TÜRK DEVLETLERİ Bilgi Köşesi METE HAN IN TAHTA ÇIKIŞI W Rivayet edilir ki; Asya Hun İmparatorluğu'nun kurucusu olan Teoman, oğlu Mete nin yerine Mete nin üvey annesinden olan diğer oğlunu tahta çıkarmak ister. Teoman, üvey annesinin etkisiyle Mete'yi komşu kavim olan Yüeçiler'e rehin olarak verir ve ardından Yüeçi'lere savaş ilan ederek Mete'yi öldürtmek ister. Mete, bunu öğrenir ve Yüeçi'lerin elinden kaçar. Babası Mete yi takdir ederek emrine on bin çadırlık bir birlik verir. Mete kendisine sıkı sıkıya bağlı bir ordu kurar. Onlara ok talimi sırasında en sevdiği atına ok atmalarını emreder. Atına ok atmakta tereddüt eden askerlerinin hepsi öldürülür. Bir başka av sırasında askerlerine çok sevdiği karısını hedef gösterir. Ok atmak istemeyenleri yine öldürür. Böylece emirlerinin tartışılmazlığını da gösterir. Yine bir gün yetiştirdiği askerlerine ava çıkan babasını hedef gösterdiğinde askerlerinden hiçbiri tereddüt etmez. Babasını öldürerek tahta çıkar. İLK TÜRK DEVLETLERİ Mete nin tahta çıkışının günümüzde Kara Kuvvetlerinin kuruluş tarihi ( MÖ 209 ) olarak kutlandığını ò Mete büyük tehlike olarak gördüğü Çin üzerine birçok sefer yaparak onları baskı altına almış ve Çinliler ile ilk yazılı antlaşma yaparak onları vergiye bağlamıştır. Çok kalabalık olan Çinliler arasında benliklerini kaybedecekleri düşüncesi ile Çin i işgal yoluna gitmemişlerdir. ò Tarihi İpek Yolu bu dönemde Hunların denetimine geçmiştir. İpek Yolu egemenliği Çinliler ile başta Hunlar olmak üzere Orta Asya Türk Devletlerinin sık sık karşı karşıya gelmelerinin en önemli nedeni olmuştur. ò Mete den sonra başa geçen Ki-ok babasının yolunu izlemiş ise de Çinli bir prensesle evlenerek Çin entrikalarının önünü açmıştır. Kiok!dan sonra Çin etkisi ve entrikalarına dayanamayan Hun Devleti MÖ 58 de ikiye ayrılmıştır. Çine karşı uzun mücadeleler vermişlerdir.çin yönetimini benimsemeyen Kuzey Hunların bir kısmı batıya doğru göç ederek Kavimler Göçü'ne neden olmuşlardır. ò MS 216 da Hun Devleti'nin yıkılmasından sonra Çin, Asya nın en büyük gücü olmuş ise de Hunlar'ın bir kolu olan Tabgaçlar Çin in kuzeyinde, bir başka kolu ise Maveraünnehir yöresinde Akhun Devletini kurmuşlardır. Akhunlara Heftal isimli hükümdarlarından dolayı Eftalitler'de denildiğini... Hun Uygarlığı Hunlar, tarıma uygun yerlerin az olduğu bozkırlarda yaşadıklarından ekonomilerinin temeli hayvancılığa dayalıdır. Bu da yazın "yaylaklara", kışın "kışlaklara"gitmelerine yani göçebe biçimde yaşamalarına neden olmuştur. Mete, ordularını günümüz ordularının da temeli sayılan "onlu sisteme" göre kurmuştur. Hunlar ölümden sonraki hayata inandıklarından ölen kişi eşyaları ile birlikte " Kurgan" denilen mezara konur, mezarlarının başına öldürdüğü düşman sayısı kadar " balbal denilen taşlar dikilirdi. Ölenin arkasından "Yuğ" adı verilen dinsel tören düzenlenirdi. "Gök Tanrı" inanışı olduğu ileri sürülmüştür. Hunlar konar - göçer biçimde yaşadıkları için saray, kale gibi yerleşik eserler yapmamışlar genellikle kemer tokaları, kılıçlar, at koşum takımları gibi taşınabilir eşyalar yapmışlardır. Eserleri üzerinde hayvan motiflerinin egemen olduğu görülmüştür. Ayrıca Türkler arasında dokumacılık, dericilik ve maden işlemeciği yaygındır. KAVİMLER GÖÇÜ (375) ò Siyasi birliklerini kaybeden Hunlar Çin egemenliğine girmeyerek batıya doğru çekilmeleri sırasında, Hazar, Karadeniz, Balkanlar ve Orta Avrupa'da yaşayan " Barbar kavimleri diye nitelendirilen (Ostrogotlar, Vizigotlar, Vandallar Cermenler vb) kavimleri etkileyerek Avrupa'nın içlerine doğru çekilmelerine neden olmuşlardır. ò MS 4, yy sonlarına doğru Avrupa'da görülen kavimlerin yer değiştirmesi olayına " Kavimler Göçü" denilmiştir. Kavimler Göçü'nün Sonuçları ò Avrupa'nın etnik yapısı değişti ve bugünkü bazı Avrupa Devletleri'nin temelleri atıldı. (Almanya, Fransa, İspanya, İngiltere vb) 74

5 ò Avrupa bir süre karışıklık içinde yaşadı. ALP ER TUNGA DESTANI : ò Romalılardan öğrendikleri Hristiyanlığı benimseyen Barbar kavimleri Hristiyanlığın Avrupa'da yayılmasını sağladılar. b) Rahipler: Papaya bağlı idiler. Büyük topraklara sahip olarak zenginleşmişler ve Senyörler gibi yaşamışlar, askerlikten ve vergiden muaf (bağışıklık) tutulmuşlardır. c) Burjuvalar: Ticaret ve sanayi sayesinde zenginleşmişlerdir. Belli bir miktar para karşılığında Senyörlerin koruyuculuğu altına girmişlerdir. d) Köylüler: En kötü şartlarda yaşayanlardır. Köylüler; Kavimler Göçü'nün "İlkçağın sonu Ortaçağın başlangıcı" olarak kabul edildiğini... FEODALİTE ò Batı Roma İmparatorluğun'un yıkılmasından sonra ortaya çıkan ve Avrupa Ortaçağı'na damgasını vuran bir sistemdir. ò Kavimler Göçü'nün yarattığı karışıklıklar yüzünden kendilerini güvende görmeyen halk ve toprak sahiplerinin güçlü kişilerin koruması altına (himayelerine) girmeleri ile başlamıştır. 1. Serbest Köylüler: Topraktan kazandıklarının bir bölümünü Senyörlerine vergi olarak verirlerdi, mallarını çocuklarına miras bırakabilirlerdi. Batı Roma'nın yıkılması ile Ortaçağ Avrupa'sına damgasını vuran "Feodalite" (Derebeylik) rejimi ortaya çıktı. Bilgi Köşesi 2. Serfler: Toprakla birlikte alınıp satılan, hiçbir hakları olmayan, efendilerinin topraklarında çalışıp onlara hizmet eden en alt sınıftır. ò Derebeyler, Haçlı Seferleri sırasında güçlerini önemli ölçüde yitirmişlerdi. Barutun ateşli silahlarda, özellikle top yapımında kullanılmasından sonra Krallar bu silahı öncelikle otoritelerini tanımak istemeyen Feodal Beylere karşı kullanarak Ortaçağ boyunca süren Feodaliteye (Almanya hariç) son vermişlerdir. Bu durum "mutlak krallıkların" güçlerini arttırmasını sağlamıştır. Asur kaynaklarında Maduva Heredot ta Madyes, Fars ( İran ) kaynaklarında Efresiyab ( Afrasyap ) olarak geçen Alp Er Tunga Saka (İskit ) Türklerinin en önemli hükümdarı ve savaşçısıdır. Kaşgarlı Mahmut ve Yusuf Has Hacib e göre Alp Er Tunga Firdevs inin Şehname adlı eserindeki Efresiyab dır. Ayrıca Yusuf Has Hacip, Kutadgu Bilig adlı eserinde dünya hükümdarları içinde en adaletli olanların Türk Hükümdarları olduğunu ve onların içinde adı meşhur olanın İranlıların Efresiyap dedikleri Alp Er Tunga olduğunu ileri sürmüştür. Alp Er Tunga ile İran ın kahramanlarından Zaloğlu Rüstem arasındaki bitmez tükenmez savaşların yapıldığı ileri sürülmüştür. Alp Er Tunga öldü mü Issız acun kaldı mı, Korkak öcünü aldı mı Şimdi yürek yırtılır. Şiiri Alp Er Tunga adına yazılmış bir ağıttır. ò Bu sistemde himaye edenlere yani koruyanlara "Süzeren", koruma altına giren halk ve küçük toprak sahiplerine ise "Vassal" denilmiştir. ò Temeli eşitsizlik esasına dayanan bu sistemde halk, değişik hukuki haklara sahip sınıflardan oluşmaktaydı. Bunlar; 75 İLK TÜRK DEVLETLERİ ò Barbar akınlarına dayanamayan Roma İmparatorluğu 395 de Doğu ve Batı Roma diye ikiye ayrıldı. Batı Roma 476'da Barbarlar tarafından yıkıldı. a) Asiller: Her türlü haklara sahiptiler. En üstte "Senyör" denilen derebey bulunurdu. Senyörlerin en büyüğü Simgesel yetkili Kral'dı. Derebeylerden sonra, Dükler, Kontlar, Baronlar, Vikontlar ve Şövalyeler gelirdi. ÜNİTE 3 ò Hunların bir bölümü Macaristan'a yerleşerek bir süre Avrupa'nın siyasi tarihini etkilediler. Türk kültürü Avrupa'da yayıldı.

6 ÜNİTE 3 İLK TÜRK DEVLETLERİ Bilgi Köşesi NOTLARIM İLK TÜRK DEVLETLERİ AVRUPA HUN DEVLETİ "Balamir" önderliğinde ki Hunlar Doğu Gotları (Ostrogotlar) ve Batı Gotları (Vizigotlar) yerlerinden atarak Tuna Nehri boylarına gelmişlerdir. Balamir'den sonra başa geçen "Uldız", Avrupa Hunları'nın geleneksel politikasının temellerini atmıştır. a) Doğu Roma'yı etkisiz hale getirmek, b) Batı Roma üzerine yürümektir.. Türklerin ilk kez bu dönemde Anadolu'ya girdiklerini... Uldız'in ölümünden sonra "Karaton" "Rua" ve Atilla ile kardeşi Bleda bir süre birlikte " başa geçmişlerdir. Avrupa Hunları'nın en parlak dönemi ise "Atilla" dönemidir. Avrupalıların Atilla'yı kendilerini cezalandırmak için Tanrı tarafından gönderilen Tanrının kırbacı" olarak nitelendirdiklerini Doğu Roma İlişkileri Atilla ile Doğu Roma arasındaki ilişkiler, Romalıların bazı Hunları esir almaları veya çeşitli nedenlerle Romalılara sığınan Türkler yüzünden bozulmuştu. Doğu Romalıların isteği üzerine Atilla ile Doğu Romalılar arasında "Margos Antlaşması" imzalanmıştır. Hunların açıkca üstünlüğünü kabul ettirdiği antlaşmaya göre; a) Doğu Romalılar (Bizanslılar) Hunların egemenliğindeki kavimlerle antlaşma yapmayacak, b) Doğu Romalıların ödedikleri vergiler 2 katına çıkarılacak. c) Sınır kasabalarında ticarete devam edilecek, d) Romalılar ülkelerine gelen Hunları kabul etmeyecek Romalı sığınmacı ve esirler için ise Hunlara fidye ödeyeceklerdir. 2. Balkan Seferleri Batı Roma üzerine güven içinde sefer yapmak isteyen Atilla, Doğu Romalıların yönetimindeki Balkanlar üzerine yaptığı sefer ile Doğu Romalıları etkisiz hale getirmiş ve onlara ödedikleri vergileri 3 katına çıkartan "Anatolios (Anatolyus) Antlaşması'nı kabul ettirmiştir. 3. Batı Roma ile ilişkiler; Galya Seferi (451) Batı Roma İmparatoru'nun kız kardeşi ile evliliği karşılığında çeyiz olarak istediği Roma topraklarının yarısının verilmemesi olayını bahane eden Atilla, Galya Seferine çıkmıştır. İki tarafında ağır kayıplar verdiği bu savaştan kesin sonuç alınamamıştır. Atilla, ertesi sene (452 de) doğrudan İtalya'ya girmiş ancak Papa'nın ricaları üzerine, Batı Roma'nın gücünü kırdığına da inanarak ülkesine geri dönmüştür. Atilla'nın İtalya seferinden dönüşünden kısa bir süre sonra ölümü üzerine yerine oğulları "İlek, Dengizik ve İrnek" geçmişlerdir. Taht kavgalarının yoğun yaşandığı bu dönemde birlik olamayarak yıkılmışlardır. Bunun üzerine Hunların bir bölümü Karadeniz'in kuzeyine giderken bir bölümü Orta Asya'ya dönmüşlerdir. Hunların Avrupa'ya etkileri: Bir arada yaşadıkları kavimler ile kültürel etkileşim sağlamışlar, Tuna boylarında yaşa- 76

7 yan bir kısım Hunlar Hristiyanlığı benimsemişlerdir. Oluşturdukları huzur ve güven ortamı ticaretin gelişmesine katkı sağlamıştır. Giysi, at eyerleme ve at koşumları ile ordu sistemleri gibi konularda Avrupalıları etkilemişlerdir. I. KÖK TÜRK (GÖKTÜRK) DEVLETİ ( ) ò Bumin Kağan önderliğinde "Avarların" egemenliğinden kurtularak "Ötüken" merkez olmak üzere, Asya Hunları'ndan sonra kurulan ikinci büyük Türk devletidir. ò Bumin Kağan bir yandan Çin ile ekonomik ve siyasi ilişkiler kurarken diğer yandan Türk boylarından olan Tölesleri ve Avarları etkisiz hale getirmiştir. ò Bumin Kağan ülkenin doğusunu yönetirken kardeşi İstemi Yabgu batının yönetimi ile görevlendirilmiştir. Tarihte "Türk" adını devlet adı olarak ilk kullananların Göktürkler olduğunu... Kendilerine özgü "Göktürk Alfabesi'ni" kullanarak Türkler arasında Tarih çağlarına geçen ilk Türk devletinin Göktürkler olduğunu... ò Bumin Kağan'ın yerine geçen oğlu "Mukan Kağan", Kırgızları, Kitanları egemenliği altına alıp, Avarları ortadan kaldırırken, amcası İstemi Yabgu "İpek Yolu'nun denetimini ele geçirmek için çaba harcamıştır. Bu nedenle Akhunlara karşı Sasaniler ile anlaşıp Akhunları ortadan kaldırmış ve topraklarını genişletmiştir. Sasaniler ile ilişkisi bozulunca da onlara karşı Bizanslılarla anlaşma politakası izlemiş İpek Yolu'nun denetimini ele geçirmiştir. ò Mukan Kağan'ın ölümü üzerine başa geçen Tapa Kağan halk ve ileri gelenlerin karşı çıkmasına rağmen "Maniheizm" dinini benimsemiştir. ò Tapo Kağan'dan sonra İşbara, kurultay tarafından kağan seçilmiştir. İşbara Kağan Çinlilerin, Türklerin bazı geleneklerinden vazgeçme yolundaki önerilerini kabul etmemiştir. ò İşbara Kağan döneminde yaşanan taht kavgaları sonucu büyük imparatorluk 582' de Doğu ve Batı Kök Türk olarak ikiye ayrılmıştır. ò Doğu Kök Türk Devleti 630 yılında, Batı Kök Türk Devleti ise 659 yılında Çinliler tarafından yıkıldığını. Kürşad Ayaklanması (639) Kök Türk Devleti'nin Çinliler tarafından 630 da yıkılmasından sonra, bağımsızlık uğruna Kürşad'ın 39 arkadaşı ile birlikte Çin İmparatorunu rehin almak amacı ile Çin sarayını basarak başlattıkları bir ayaklanmadır. Ayaklanma Çinliler tarafından kanlı bir şekilde bastırılmıştır. Bu ayaklanma Türklerin cesaretini kırmamış aksine bağımsızlık arzularını daha da arttırmıştır. Bilgi Köşesi ERGENEKON DESTANI : En büyük Türk Destanlarından biridir. Kök Türkler dönemini anlatmaktadır. Bozkurt efsanesinin devamı olduğu Cengiz Han döneminde Moğollaştırıldığı belirtilmiştir. Ancak destanın ana motifleri olan Bozkurt ve demirciliğin Kök Türklerle ilgili olduğu ileri sürülmüştür. Türklerin, demir madenini eriterek Bozkurt önderliğinde Ergenekon dan çıkışları anlatılmaktadır. Destanda Türk Soyunun gelişip, güçlenmesi ve yayılış dönemleri anlatılmaktadır. Bazı tarihçiler, Ergenekon Destanını, Moğolların Yaradılış Destanı olarak gösterdikleri gibi, bazı tarihçiler, Kök Türklerin ( Göktürklerin ) Yaradılış destanına benzerlik gösterdiği gerekçesiyle Ergenekon Destanı'nı Türk destanı olarak göstermişlerdir. Ayrıca, Talat Sait Halman, Ergenekon Destanını, Bozkurt Efsanesinin genişletilmiş bir çeşidi olduğunu, mitolojik bir varlık olan bozkurtun koruması sayesinde soylarının tükenmesi tehlikesinden kurtulan ve yine bozkurtun sayesinde geçit vermez dağlarla çevrili Ergenekon vadisinden çıkan bir Türk topluluğunun öyküsünü anlattığını ileri sürmektedir. ÜNİTE 3 İLK TÜRK DEVLETLERİ 77

8 ÜNİTE 3 İLK TÜRK DEVLETLERİ Bilgi Köşesi 24 OĞUZ BOYU A ) BOZOKLAR ( Sağ kol ) YILDIZHAN - Afşar ( Avşar ) - Beğ Dili - Karkın - Kızık AY HAN - Yazır İLK TÜRK DEVLETLERİ Türklere ait ilk yazılı belgeler olarak bilinen Orhun Kitabelerinin (Kök Türk Yazıtları), Bilge Kağan, Kültigin ve vezir Tonyukuk adlarına dikildiklerini... VIII. yy a ait olan Orhun Kitabeleri'nin "Kök Türk Alfabesi'ni, Türk dilinin özelliklerini ve Türk hitabet sanatını aydınlatan" ilk belgeler olduklarını... - Dodurga - Döğer - Yaparlı GÜN HAN - Kayı - Bayat - Alka Evli - Kara Evli II. KÖK TÜRK (KUTLUK) DEVLETİ ( ) ò Çinlilerin egemenliğinden kurtulan Doğu Kök Türkleri Kutluk (İlteriş) Kağan önderliğinde II. Kök Türk Devleti'ni kurmuşlardır. Bu devlete kurucusundan dolayı "Kutluk Devleti" de denmiştir. Kültigin ve Bilge Kağan Kitabeleri'nin Yolluğ Tigin tarafından yazıldığını ve Danimarkalı bilgin Wilhem Thomsen tarafından 1893 yılında okunduğunu... B ) ÜÇOKLAR ( Sol kol ) DENİZ HAN - Iğdır - Büğdüz - Yıva - Kınık DAĞ HAN - Salur - Alayuntlu - Eymür - Yüreğir GÖK HAN - Bayındır - Çavuldur - Çepni - Peçenek. Oğuzlar, Asya da kurulan Türk ve Türk-İslam Devletleri'nin temel dayanakları olduğu gibi Kınık boyunun Büyük Selçuklu Devletini, Kayı boyunun ise Osmanlı Devletini kurduklarını İlteriş'in devleti derleyen, toparlayan anlamına gelen bir unvan olduğunu... Kutluk Kağan'ın ölümü üzerine çocukları Bilge ve Kültigin'in küçük yaşta olmalarından dolayı kardeşi "Kapgan Kağan" tahta çıkmıştır. Kapgan Kağan, veziri Tonyukuk'unda yardımı ile tüm Türk boylarını bir yönetim altına almış. Çin'i baskı altında tutmuştur. Kapgan Kağan'ın bir ayaklanmayı bastırması sırasında ölümü üzerine Tonyukuk'un desteği ile Bilge Kağan başa geçmiş, kardeşi Kültigin'de orduların başına getirilmiştir. Bilge Kağan döneminde; Türk boylarından olan Basmil, Karluk, Kırgız ve Türgişler, egemenlik altına alınmış, Çin'e karşı ise barışçı bir politika izlenmiştir. II. Kök Türk Devleti'nin kuruluşunda önemli hizmetleri olan Tonyukuk'un 727'de, Kültigin'in 731, Bilge Kağan'ın 732'de ölümlerinden sonra taht sorunları başlamıştır. Bundan yararlanan Basmıl, Karluk ve Uygur isimli Türk boyları birleşerek II. Kök Türk Devletine son vermişlerdir. UYGUR DEVLETİ ( ) ò Türklerin İslamiyetin kabulünden önce kurdukları son büyük Türk Devletidir. Kurucusu Kutluk Bilge Kül Kağandır. İlk merkezleri Ötüken iken bu dönemde Ordubalık (Karabalgasun) şehri kurularak buraya taşınmıştır. ò Kutluk Bilge Kül'ün ölümü üzerine yerine geçen oğlu Moyen - çur (Bayan - çur), bir yandan Asya'da önemli ölçüde Türk birliğini yeniden sağlamış, diğer yandan Talas Savaşı'nda (751) Müslüman Araplara yenilen ve karışıklık içinde yaşayan Çin İmparatoruna yardım ederek, onlarla yakınlık kurmuştur. ò Moyen - çur'dan sonra başa geçen Böğü Kağan, önce babası gibi Çin İmparatoru'nu koruma politikası izlemiş daha sonra bundan vazgeçerek Çin'de ki karışıklıklardan yararlanma yoluna giderek birçok Çin şehrini ele geçirmiş bol ganimet alarak zenginleşmişlerdir. ò Böğü Kağan döneminin en önemli olayların biri de Mani (Maniheizm) dinini devletin resmi dini haline getirmesidir. Uygarların yaşam biçimleri ve kültürleri üzerinde büyük değişikliklere neden olan Mani dini halk arasında fazlaca yayılmamıştır. Mani dini, 78

9 a) Et yemeyi ve savaşmayı yasaklaması nedeniyle, Uygurların savaşçı niteliklerini kaybetmelerinde, Orta Asya Türkleri'nin yaşam biçimi olan konar göçerliği terk ederek yerleşik yaşam uygarlığını benimsemelerinde tarım ve ticarette ilerlemelerinde etkili olmuştur. b) Mani dininin benimsenmesi, bu dini halka öğretmek için birçok kitap yazmalarında, matbaanın temelleri sayılan kalıpların kullanılmasında, tapınaklar gibi mimari eserler yapmalarında da etken olmuştur. Bağa Tarkan döneminde, devlet açlık, kıtlık ve salgın hastalıklar yüzünden karışıklık içine düşmüştü. Bundan yararlanan Kırgızlar, 840 yılında Uygur Devleti'ne son verdiler. Uygurların bir çoğu Karluk ülkesine, Çin'in kuzeyine, Beşbalık ve Turfan'a giderek yeni devletler kurmuşlardır. 1. Kansu Uygur Devleti (Sarı Uygurlar): Uygur Devletinin Kırgızlar tarafından yıkılmasından sonra Çin'in Kuzeyindeki Kansu bölgesine giden Uygurlar tarafından kurulmuştur. Çin ile ticari ve akrabalık ilişkileri kurdularsa da güçlü bir devlet haline gelememişlerdir. Önce Kitanların, sonra Tangutların ve nihayet Cengiz Han döneminde Moğolların egemenliği altına girmişlerdir. 2. Turfan (Doğu Türkistan) Uygur Devleti: Turfan bölgesinde kurulmuştur. Budizm dinini benimsemişlerdir. Ticaret sayesinde ekonomik olarak güçlenmişlerdir. Moğollar tarafından yıkılmışlardır. Moğollara memurluk, yöneticilik gibi hizmetler yapmak suretiyle Türk kültüründen etkilenmelerinde rol oynadıkları ileri sürülmüştür. Uygurların günümüzde Çin egemenliğinde olan "Sincan Özerk Uygur Bölgesinde" yaşadıklarını... AVARLAR DİĞER TÜRK DEVLETLERİ ve TOPLULUKLARI Çinlilerin, Juan Juan, Kök Türklerin "Apar", Arap ve Bizanslıların "Avar" olarak adlandırdıkları Avarlar, Büyük Hun Devletinin yıkılmasından sonra 4. yy da Moğolistan yörelerinde devlet kurmuşlardır. Kök Türklerin 552 de Avarların egemenliğine son vermesi üzerine batıya yönelmişler. "Bayan Han" döneminde 562 de Orta Avrupa'da büyük bir devlet kurmuşlardır. Sasaniler ile birlikte 619 ve 626 yıllarında İstanbul'u 2 kez kuşatmış iseler de başarılı olamamışlardır. Bu başarısızlıktan sonra güçlerini kaybeden Avarlar Franklar tarafından 805 de yıkılmışlardır. Avarların İstanbul'u kuşatan ilk Türk topluluğu olduğunu... Avarların mezarlarına ölü ile birlikte çeşitli eşyalar koymaları ölümden sonra hayata inandıklarını göstermektedir. Bilgi Köşesi ORHUN YAZITLARI ( KİTABELERİ ) II. Kök Türk Hükümdarı Bilge Kağan ( 735 ), Kültigin ( 732 ) ve Vezir Tonyukuk ( 725 ) adına 8. yy da dikilen Kök Türk Alfabesini, Türk dilinin özelliklerini ve Türk hitabet sanatını aydınlatan ilk belgedir. Orhun Bölgesi'nde bulunduğu için Orhun Kitabeleri- Yazıtları adı ile tanınan belgeler Bilge Kağan ın yeğeni Yolluğ Tigin tarafından yazılmış, Danimarkalı bilgin Wilhem Thomsen tarafından 1893 yılında okunmuştur. Yazıtlarda, bu abidelerin sonsuzluğa kadar kalması dileğiyle Bengü Taşlar denmiştir. 6 tane kitabe yer almıştır. 6. yy'a ait Yenisey Kitabelerinin ve Orhun Kitabelerinin eski Türk runik yazısı ile yazıldığı ileri sürülmüştür. Vezir Tonyukuk kendi anıtını kendisi yazmış ve diktirmiştir. Orhun yazıtlarının ilkidir. Kültigin yazıtının yüksekliği 3.75 m olmakla birlikte 4 yüzün de 275m lik bölümü yazılmıştır. Taşın batı yüzü Çince yazıldığı halde diğer yüzleri Türkçe ile Yolluğ Tigin tarafından yazılmıştır. ÜNİTE 3 İLK TÜRK DEVLETLERİ 79

10 ÜNİTE 3 İLK TÜRK DEVLETLERİ Bilgi Köşesi Bilge Kağan ın kitabesinin Kül Tigin in kitabesinden biraz daha yüksek olmakla birlikte çok yıpranmış olduğu birçok yerinin okunamaz durumda olduğu belirtilmiştir. Yolluğ Tigin in Kül Tigin in Kitabesini 20 günde Bilge Kağan ın Kitabesini ise 30 günde yazdığı belirtilmiştir. Bilge Kağan yazıtından; Türk Oğuz Beyleri, işitin! Üstte gök çökmedikçe, altta yer denizi delinmedikçe, devletini, töreni kim bozabilir? İLK TÜRK DEVLETLERİ Hristiyanlığı benimseyen, Slav topluluklarının göçlerine neden olmakla Balkanların Slavlaşmasında etkili olan Avarlar bir süre sonra benliklerini yitirerek Slavlaşmışlardır. BULGARLAR Bulgar sözcüğünün, "karışmak" anlamına geldiğini... ò Hunlar ile Oğuz boylarından olan Oğurların birleşmesi ile ortaya çıkmışlardır. I. Kök Türk Devleti'nin 630 da yıkılması üzerine Kubrat yönetiminde Karadeniz'in kuzeyinde "Büyük" Bulgarya" devletini kurmuşlardır. ò Kurucuları Kubrat'ın ölümünden sonra Hazarlar tarafından siyasi varlıklarına son verilmiş ve ikiye ayrılmışlardır. HAZARLAR Hazar Denizi'nin adını Hazar Türklerinden aldığını... ò I. Kök Türk Devleti'nin yıkılmasında sonra Kafkaslar ve Kara Deniz'in kuzeyinde kurulmuştur. ò Hz. Osman ve Emeviler döneminde İslam Araplarla savaşarak Kafkasların İslamlaşmasını engellemişlerdir. ò Yöneticileri Museviliği benimseyen ilk Türk topluluğu olmuşlardır. Ancak Hazarlar arasında Şamanizm, İslamlık ve Hristiyanlık da yayılmıştır. Her dine ait kadıların (yargıçlar) bulunması, ibadet ve ayinlerini rahat bir şekilde yapabilmeleri dinler arasında büyük bir hoşgörünün olduğunun göstergesidir. Ey Türk ulusu! Kendine dön. Seni yükseltmiş Bilge Kağanı na özgür ve bağımsız ülkene karşı hata ettin, kötü duruma düşürdün. Ulusun adı, sanı yok olmasın diye, Türk ulusu için gece uyumadım, gündüz oturmadım. Kardeşim Kül Tigin ve iki Şad ile ölesiye, bitesiye çalıştım." diyerek Türk Tarihinin Türk Edebiyatının ve Türk Hitabet sanatının ilk yazılı örneğini vermiştir. a) Tuna Bulgarları: ò Kubrat'ın oğlu Asparulı tarafından bugünkü Bulgaristan yöresinde kurulmuştur. Avarlardan sonra İstanbul'u kuşatan 2. Türk topluluğudur. Nüfuslarının az olması, Hristiyanlığı benimsemeleri sonucu, benliklerini yitirerek Slavların arasında erimişlerdir. Günümüzde Bulgaristan'da yaşayan Türklerin Tuna Bulgarları olmayıp Osmanlılar döneminde Balkanlara yerleştirilen Türkler olduğunu b) İtil (Volga) Bulgarları: ò Pecenek akınları ile zayıflayan, ticaret yolları üzerindeki denetimlerini yitiren Hazarlar, Ruslar tarafından ortadan kaldırılmışlardır. MACARLAR ò Fin - Ogur Kavimleri ile Onogur Türklerinin birleşmesi ile ortaya çıkmışlar, Don Nehri yörelerinden Avar, Sibir ve Peçeneklerin baskısı üzerine adlarını verdikleri bugünkü Macaristan'a yerleşmişlerdir. ò Hristiyanlığı benimseyerek Türklüklerini yitirmişlerdir. Macarların diğer bir adı olarak bilinen Hungaria sözcüğünün Onoğurlardan geldiğini... ò İtil - Kama Bölgesin'de yaşadıklarından Kama Bulgarları diye de tanınmışlardır. Hazarların yıkılması üzerine bağımsız olmuşlardır. Tuna Bulgarları'nın aksine Abbasiler döneminde ticaret sayesinde tanıdıkları İslamiyeti kabul etmişlerdir. Bu durum benliklerini korumalarında etkili olmuştur. Altınordu Devleti'nin parçalanmasından sonra ortaya çıkan "Kazan Hanlığını" asıl unsurları oldukları ileri sürülmüştür. BAŞKIRTLAR (BAŞKURTLAR) ò Ural dağları yörelerinde değişik Türk boylarına bağlı olarak yaşamışlar, 13.yy da Altıordu devletine bağlanarak Müslümanlığı benimsemişlerdir. 80

11 ò Uzun süre Ruslarla savaşmışlar ve 19. yy sonlarına doğru Rusya nın egemenliğini kabul etmek zorunda kalmışlardır. ò Günümüzde Rusya Federasyonuna bağlı olarak Başkırt Özerk Cumhuriyeti adı ile yaşamlarını sürdürmektedirler. PEÇENEKLER ò Balkaş Gölü yörelerinde I. Kök Devleti'ne bağlı olarak yaşamışlar önce Karlukların daha sonra Hazar ve Oğuzların (Uz'lar) baskıları üzerine Karadeniz'in kuzeyine gelmişlerdir. ò Rusların Karadeniz'e inmelerini engellemişlerdir. ò Oğuz saldırıları üzerine Balkanlara gelen Peçenekler, önceleri ücretli asker olarak Bizanslıların hizmetine girmişlerdir. Zamanla güçlenen Peçenekler, Bizanslıların Kıpçaklarla anlaşarak Peçenekler üzerine saldırtmaları sonucu Peçeneklerin siyasi varlığı son bulmuştur. KIPÇAKLAR (KUMANLAR) ò Moğol - Karahitayların baskıları üzerine Karadeniz'in kuzeyine yerleşmişler, bunlarda Peçenekler gibi Rusların Karadeniz'e inmelerini engellemişlerdir. ò Bizanslarla anlaşarak Peçeneklerin siyasi varlığına son vermişlerdir. ò Moğol akınlarına dayanamayan bir kısım Kıpçaklar Macaristan'a giderek Hıristiyanlığı benimserken bir kısmı Altınordu Devleti'ne bağlanmışlar ve bu devletin ana unsurunu oluşturmuşlardır. Ayrıca bu devletin Türkleşmesine katkı sağlamışlardır. Kıpçak ile Oğuzlar arasındaki savaşların "Dede Korkut Hikayelerinin" ortaya çıkmasını sağladığını OĞUZLAR (UZLAR) ò En kalabalık Türk topluluğudur ve 24 boydan meydana gelmişlerdir. Orhun - Selenga yörelerinde yaşamışlardır. ò Oğuz adına ilk kez "Yeni şey Kitabeleri'nde" rastlandığı ileri sürülmüştür. ò Önce Kök Türk, daha sonra Uygurların egemenliğinde yaşayan Oğuzlar, Kırgızların baskısına dayanamayarak batıya çekilmişlerdir. ò Oğuzların bir kısmı, baskılar sonucu Balkanlara yerleşip Bizanslıların hizmetine girmişler, Malazgirt Savaşı'nda Peçenekler ile birlikte Selçuklular tarafına geçmişlerdir. ò Bizanslılar, Balkanlarda kalan Oğuzları bugünkü Romanya'nın Dobruca Bölgesi'ne yerleştirmişlerdir. ò Günümüzdeki "Gökoğuzlar" (Gagavuzlar),'ın bu bölgedeki Oğuzların torunları oldukları ileri sürülmüştür. ò Seyhun yörelerinde kalan Oğuzlar ise "Oğuz Yabgu Devleti'ni kurmuşlardı. Selçuk Beyin öncülüğünde İslamiyet'i kabul ederek Büyük Selçuklu Devleti'ni kurmuşlardır. SABİRLER (SABARLAR - SİBİRLER) ò Önceleri Hunlara bağlı olarak yaşamışlar, daha sonra Avarların baskısı üzerine Ural yörelerine yerleşmişlerdir. ò Sasanilerle birleşerek Bizanslılar ile yaptıkları savaşlar sırasında Ankara, Kastamonu yörelerine kadar gelmişlerdir. ò Hazarlara bağlanarak siyasi varlıkları son bulmuştur. TÜRGEŞLER (TÜRGİŞLER) ò Uzun süre I. ve II. Kök Türklere bağlı olarak yaşamışlardır. ò Su - lu Kağan döneminde Emevileri durdurarak Orta Asya'nın Araplaşmasını önlemişlerdir. ò Çinlilerin kışkırtmasıyla Sarı ve Kara Türgişler diye 2 ye ayrılan bu Türk Devleti'ne Karluklar son vermişlerdir. Bilgi Köşesi MANAS DESTANI Kırgız Türklerinin ulusal destanıdır. Destan Müslüman Karahanlılar ile Mani dinini benimseyen Moğol Karahitaylar arasındaki mücadelede Manas adlı Kırgız kahramanını ve Kırgızların durumunu anlatır 11. ve 12. yüzyıllar arasında meydana getirildiği ileri sürülmüştür. Bu destanın ana kahramanı Manas ın da, Satuk Buğra Han gibi İslamiyeti yaymak için mücadele eden bir kahraman olduğu belirtilmiştir. Bununla birlikte Manas Destanında İslamiyet öncesi Türk Kültürü de açıkça anlatılmaktadır mısradan oluştuğu ve dünyanın en uzun ve tamamlanmamış destanlarından olduğu ileri sürülmüştür. Destanın ilk bölümünden itibaren Manas ın doğumu, daha beşikte iken konuşmaya başlaması, delikanlı olunca Çinlileri yenmesi, Manas ın evlenmesi, iki kez öldürülmüş olmasına karşın tekrar dirilmesi, Mekke yi ziyaret ve Kabe yi tavaf etmesi şiirsel bir biçimde anlatıldığı belirtilmiştir. ÜNİTE 3 İLK TÜRK DEVLETLERİ 81

12 ÜNİTE 3 İLK TÜRK DEVLETLERİ Bilgi Köşesi ÇUVAŞLAR Rusya nın orta bölgelerinde Özerk Çuvaşistan Cumhuriyeti nde yaşayan Çuvaş dilini konuşan Türklerdir. Nüfusları yaklaşık 2 milyon dolayındadır. Gagavuz Türkleri gibi Çuvaşlarda Hıristiyanlığı benimsemişlerdir. Çuvaşların yy larda eski Türk boylarının ( İdil Bulgarları) karışmasından meydana geldikleri ileri sürülmüştür. 16. yy da Rusların yönetimine geçen Çuvaşlar 1920 yılında özerk olmuşlar 1925 de ise Özerk Cumhuriyet haline gelmişlerdir. Çuvaş ça Rusya da Ural Dağlarının batısında konuşulan Türk dillerinden biridir. Yazılarının değişik bir Kiril alfabesi olduğu belirtilmiştir. İLK TÜRK DEVLETLERİ KIRGIZLAR ò Asya Hunları, Kök Türkler ve Uygurların egemenliğinde yaşayan Kırgızlar, Uygur Devletine son vererek Baykal Gölü yakınlarında devletlerini kurmuşlardır. ò Önce Moğolların egemenliği daha sonra da Rusların egemenliği altına giren Kırgızlar 1991 den itibaren Bağımsız Kırgızistan Cumhuriyeti olarak yaşamlarını sürdürmektedir. KARLUKLAR ò Uzun süre Kök Türklere bağlı yaşayan Karluklar, Basmil ve Uygurlar ile birleşerek II. Kök Türk Devleti'nin yıkılışında yer almışlar, ancak Uygurlar ile anlaşamayarak batıya göç ederek ve Talas yöresinde devlet kurmuşlardır. ò Talas Savaşı'nda (751) Çinlilere karşı İslam Arapların yanında yer alarak bu savaşın Araplar tarafından kazanılmasında rol oynamışlar ve Orta Asya'nın Çinlilerin eline geçmesini engellemişlerdir. * Karlukların, Yağma ve Çiğil adlı Türk boyları ile ilk Türk-İslam Devleti olan Karahanlı Devleti ni kurduklarını KİMEKLER ò Bir süre Altay Dağları yörelerinde Türk boyları ile birlikte federasyon biçiminde yaşayan Kimekler 8. yy da bağımsız olmuşlardır. ò Kitanların baskıları üzerine batıya göçmüşler ve Kıpçakların egemenliği altına girmişlerdir. TÜRK DEVLETLERİNDE KÜLTÜR ve UYGARLIK A) DEVLET YÖNETİMİ ò İlk Türk Devletlerinde, toplumun siyasi örgütlenmesinin en üst basamağını Devlet ( İl ) oluştururdu. Genel yapısı ile Türk Devlet anlayışı; 1. Devletin başında Kağan, Hakan veya Han unvanları taşıyan bir hükümdar bulunurdu. Bunların dışında Tanhu, Şan-yu, İlteber ve İdikut gibi unvanlarda kullanılırdı. ò Hükümdarlığın kaynağı ilahi idi.hükümdarlık yetkisinin Gök Tanrı tarafından verildiğine inanılırdı ve buna Kut denirdi. Bu yetkinin tüm hükümdar ailesine ait olduğuna inanılırdı. Bu anlayış hükümdar ailesi üyelerinin her birinin devleti yönetme hakkına sahip olduklarının göstergesi sayılırdı. 2. Hükümdarların ilahi yetkilere sahip olduklarına inanılmakla birlikte, halkı örf,adet,gelenek ve göreneklerden oluşan ( nesilden nesile geçen ) Törelere bağlı olarak yönetirlerdi. 3. Hükümdarlara devlet işlerinde Hatun denilen eşleri yardımcı olurdu. 4. Türklerde Devlet Hükümdar ailesinin ortak malıdır anlayışı yaygındı. Esaslı bir veraset ( kalıtım ) sistemi getiremediklerinden bu anlayışları taht kavgalarına neden olmaktaydı. Bu da Türk Devletlerinin kısa sürede parçalanmalarına ve yıkılmalarına yol açan en zayıf yanları idi. 5. Türk Devletlerinin bir çoğu merkeziyetçi bir devlet yapısı kuramamışlardı. "İkili Devlet" anlayışı ( Doğu-Batı, Sağ-Sol vb ) yaygındı. "Gök Tanrı" inanışının etkisi ile güneşin doğduğu Doğu kutsal sayılırdı ve Büyük Hakan Doğu illerini yönetir, hanedan üyeleri ise Yabgu unvanı ile Hakana bağlı olarak Batı illerini yönetirdi. 6. İlk Türk Devletlerinde, Devlet işlerinin görüşülüp karara bağlandığı Toy, Kurultay veya Kengeş denilen bir meclis bulunmaktaydı. (Türk-İslam Devletlerinde bu görevi Divan denilen organ yürütmekteydi). Bu mecliste ülkenin siyasi, ekonomik, askeri, dini, sosyal, savaş ve barış kararları ile törelerin konması, değiştirilmesi gibi her türlü konu görüşüldü. Ancak Kurultay kararları Hükümdarları bağlamazdı. Bu özelliği ile Kurultay ın Hükümdarların bir nevi danışman meclisi niteliği taşıdığı söylenebilir. Hükümdarların ilahi yetkilerle donatılmış olmalarına karşın Kurultayın görüşlerine uyan demokratik bir anlayış içinde oldukları ileri sürülmüştür. Aynı zamanda Hükümdarların her istediklerinin de 82

13 6. Türklerin keşif seferleri ve yıpratma savaş taktikleri yanında Turan ve Hilal taktiği olarak adlandırılan savaş taktiğinin çok önemli olduğu ileri sürülmüştür. DEDE KORKUT HİKAYELERİNDEN DİN ve İNANIŞ 8. Uygurlar hariç genellikle Türk Devletleri nin, askeri temellere dayalı devlet özelliği taşıdıkları ileri sürülmüştür. 1. Türkler, tarihleri boyunca çok geniş alanlara yayıldıklarından, Türkler arasında bir çok farklı din yayılmıştır. ORDU 2. İlk dönemlerde her şeyin yaratıcısı olarak nitelendirilen Gök-Tanrı inanışı yaygın olarak görülmüştür. 1. Türklerin devlet kurmalarında ve kısa sürede çok geniş alanlara sahip olmalarında disiplinli ve güçlü ordular kurmaları en önemli etken olmuştur. 3. Türk Devletleri, genellikle askeri temellere dayalı devlet özelliği gösterdiklerinden her Türk asker sayılırdı ve 'Ordu-Ulus' geleneği yaygındı. 4. Yaşadıkları coğrafi ortamın sertliği çevrelerinin düşmanlarla çevrili olması nedeniyle küçük yaştan itibaren birer asker gibi yetişmelerine özen gösterilir ve her türlü zorluğa hazırlanırlardı. 5. Türk ordularında ordunun temeli atlı kuvvet- 3. Şamanizm, bir dini inanış olmayıp daha çok falcılık, sihir, büyücülük olarak ortaya çıktığı gibi Türklerde Puta tapıcılıkta görülmemiştir. Şaman denilen din adamlarının gizli güçleri olduğuna inanılırdı. 2. Türklerde ilk düzenli ordu teşkilatını, "onluk sistem" üzerine kuran ve günümüz ordularına temel oluşturan Büyük ( Asya ) Hun hükümdarı Mete dir. Bilgi Köşesi 4. Türkler arasında, Gök-Tanrı inancından başka Doğa güçlerine inanma, Atalar Kültü, Maniheizm, Budizm, Hıristiyanlık, Musevilik ve İslamlık dinleri yayılmıştır. 5. Farklı dini inanışa sahip olan Türklerin bir arada yaşamaları dini hoşgörüye sahip olduklarının en önemli göstergesidir. 6. Türkler; din adamlarına, Şaman ( Kam ) veya Baksı demişlerdir. Din adamlarının ayrıcalıkları olmadığından Türklerde Ruhban sınıfının olmadığı ileri sürülmüştür. 7. Türkler, ölümden sonraki yaşama inanmışlardır. Yuğ adı verilen dinsel törenler düzen- Bayındır Han hükmettiği halka her sene büyük şölen düzenlermiş, yine bir sene gelecek konuklarının üç ayrı çadırda ağırlanmasını emreder. Bunlar Ak, Kızıl ve Kara çadırlardır. Ak çadır oğlan çocuğu olanlara, Kızıl çadır kız çocuğu olanlar için Kara çadır ise hiç çocuğu olmayanlar içindir. Bayındır Han çocuğu olmayanları, Tanrı nın lanetledikleri olarak görür. Dirse Han ın ise çocuğu yoktur yanındaki 40 adamıyla geldiğinde bu davranışı hoş karşılanmaz. Dirsek Han kendisine verilen öğüdü tutar ve büyük bir yemek düzenler. İnsanlara yardım eder hayır dualarını alır ve sonunda sağlıklı bir oğlu olur. Oğlan büyür ve Bayındır Han ın büyük boğasıyla güreşir, kuvvetli yumruğuyla boğayı yener. Şan kazanır Dede Korkut un iltifatlarına nail olur, babası tarafından da ödüllendirilir. Bunu kıskanan babasının 40 adamı fesatlık düşünürler ve babasını Boğaç Han a karşı kışkırtırlar. Bir av düzenlerler ve o sırada türlü oyunlarla oğlanı babasına vurdururlar. Boğaç Han mucizevi şekilde annesinin yardımıyla kurtulur ve babasına eziyet eden, kaçıran 40 adamı yener halkına barış getirir. DESTANLARDAN GÜNLÜK HAYATA; Destanlarda geçen bazı öğütler atasözü olarak Türkçe ye girmiştir. Yığılı malın mülkün olsa da nasibinden fazlasını yiyemezsin. * Kara eşek başına gem vursan katır olmaz, hizmetçiye elbise giydirsen hanım olmaz 83 İLK TÜRK DEVLETLERİ 7. Devlet işlerinde; Tarkan (Hakana her konuda yardım eden üst düzey memur) Buyruklar ( Bakanlar ), Bitikçi ve Tamgacılar ( yazışmalar yaparlar, devletin dış politikasını belirlerler ), Aygucu ( Hükümet Başkanı ), Tudun ( vergi işleri ) işbora - Apa (Normal Memur) gibi görevliler de bulunmaktaydı. ÜNİTE 3 lerden oluşurdu. Kurultay tarafından kabul edilmediği görülmüştür.

14 ÜNİTE 3 İLK TÜRK DEVLETLERİ Bilgi Köşesi GAGAVUZLAR Günümüzde çoğunluğu Moldova Cumhuriyetinde Gagağuzeli Özerk Devletinde bir bölümü ise Bulgaristan ve Ukrayna da yaşayan bir Türk halkıdır. Nüfusları değişik bölgeler de dahil yaklaşık dir. Merkezleri Komrat şehirdir. Gagavuzların çoğunluğu Hıristiyanlığın Ortodoks Mezhebini benimsemişlerdir. İsimlerinin Gök Oğuzlardan geldiği ileri sürülmüştür. Cumhuriyet döneminde Mustafa Kemal Atatürk ün Gagavuzların sorunlarını çözmek amacı ile onlara heyetler gönderdiği belirtilmiştir. Günümüz de de bu ilişkilerin sürdürüldüğü ve Gagavuzların ihtiyaçlarını karşılamak üzere yadımlar yapıldığı bilinmektedir. Yakın zamanlarda Gagavuzlar ile görüşmeler yapan devlet adamlarımız, Gagvuzların Türklük bağlarının çok güçlü olduğunu, Türkçeyi çok güzel konuştuklarını, bunu da 10. yy da Karaman da bulunan Türk ve Hıristiyan rahipler tarafından gönderilen Türkçe İncil e borçlu olduklarını iletmişlerdir. İLK TÜRK DEVLETLERİ lenir, ölü eşyaları ile birlikte Kurgan denilen mezarlara gömülürlerdi. Mezar başlarına kahramanlıklarının işareti olarak Balbal adı verilen taş heykeller dikerlerdi. Ayrıca iyilerin uçmağa ( cennete ) kötülerin tamuya ( cehenneme ) gideceğine inanılırdı. HUKUK 1. Orta Asya Türkleri nde devlet yapısını ve sosyal yaşamı düzenleyen hukuk kurallarına Töre denirdi. Kaynağını, örf, adet, gelenek ve göreneklerden alan bu kurallar yazılı değildi. 2. Töreleri değiştirme ve ihtiyaca göre yeni kurallar koyma yetkisi Kurultay'a aitti. 3. Başta Hükümdar olmak üzere herkes Töreye uymak zorundaydı. 4. Ticaret yaşamının etkisi ile Uygurlar döneminde ilk kez yazılı hukuk kavramına geçildiği görülmüştür. 8. yy da Göktürk Kitabeleri nde ( yazıtlarında ) kullanılan Göktürk ( Orhun ) Alfabesi'dir. 3. Temeli Sogd Alfabesi ne dayanan Uygur Alfabesi de ulusal ( milli ) alfabelerimizdendir. 4. Türkler İslamiyet i benimsedikten sonra yaygın olarak Arap Alfabesi ni kullanmışlardır. 5. Cumhuriyet döneminde 1928 den itibaren ise Latin ( Yeni Türk ) Alfabesi kullanılmaktadır. 6. Türk edebiyatının en önemli örnekleri ise destanlardır. Bunlar; Alp Er Tunga ve Şu Destanları Oğuz Kağan Destanı Ergenekon ve Bozkurt destanları Manas Destanı Dede Korkut Destanı Türeyiş ve Göç Destanları İskitler (Saka) Asya Hunlar Köktürkler Kırgızlar Oğuzlar Uygurlar 7. Türklere ait en eski yazıtlar ( kitabeler ), VI. yy a ait olan Yenisey Yazıtları ile VIII. yy a ait olan Orhun ( Göktürk ) Yazıtlarıdır. II. Göktürk ( Kutluk ) Devleti dönemine ait olan, Bilge Kağan ( 735 ) Kültigin ( 732 ) ve Vezir Tonyukuk ( 727 ) adına dikilen Orhun Yazıtları, Türk tarihinin ve Türk Edebiyatının ilk yazılı belgeleri olmaları bakımından çok önemli olduğu gibi Göktürk Alfabesi nin özelliklerini gösteren siyasi bir belge niteliğindedir. Yolluğ Tigin tarafından yazılan kitabeler 1893 yılında Danimarkalı bilgin Thomsen tarafından okunmuştur. 8. Uygurlar Türkler arasında ilk kez hareketli harflerden oluşan matbaayı ve kağıdı kullanmışlardır. YAZI, DİL ve EDEBİYAT 1. Dilimiz Türkçe, Ural-Altay Grubu nun Altay kolundandır. 2. İlk ulusal ( milli ) alfabemiz 6. yy da Yenisey ve SOSYAL HAYAT 1. Türklerde toplumun temelini Oğuş denilen aile oluştururdu. Ailelerin birleşmesiyle Uruğ-Sülale, sülalelerin birleşmesi ile 84

15 Boy, Boyların birleşmesi ile millet yani Budun, Budunların birleşmesi ile Devlet meydana gelirdi. EKONOMİ 1. Türklerde ekonominin temeli, hayvacılığa dayalıdır. Bunda yaşadıkları coğrafi ortamın (geniş bozkır ve dağlık alanlar ) ve iklim koşullarının etkili olduğu görülmüştür. Bu da göçebe biçimde ( konar-göçer ) yaşamalarını zorunlu kılmıştır. 2. Sürüler halinde at, koyun ve keçi besleyen Türkler bunlardan hem beslenmede, hem giyimlerinde, hem de taşınmalarında yararlanmışlardır. 3. Hayvancılığın dışında ihtiyaçları oranında tarıma elverişli alanlarda mevsimsel tarım yaptıkları da görülmüştür. Hunların sulama kanalları açmaları tarıma önem verdiklerinin bir göstergesidir. 4. Mani Dini'ni benimseyen Uygurların dinlerinin etkisi ile yerleşik yaşamı benimsediklerinden diğer Orta Asya Türk topluluklarından farklı olarak tarıma yönelmişlerdir. Açtıkları sulama kanallarının bu gün dahi kullanıldığı ileri sürülmektedir. 5. Çin den başlayan Karadeniz ve Akdeniz e uzanan Tarihi İpek Yolu Türklerin ticari yaşamında önemli etken olduğu gibi dış politikalarında da önemli yer tutmaktaydı. İpek Yolu na egemen olmak istemeleri Çin ile mücadelelerinde ki en önemli nedenlerin başında gelmekteydi. Göktürklerin İpek Yolu ticaretinin güven içinde yapılması için önce Sasanilerle sonra Bizanslılarla anlaşmalar yapmaları bu yola ne kadar önem verdiklerinin açık bir göstergesidir.ipek Yolu nun kuzeyinden, bu yola paralel olarak uzanan Kürk Yolu da ticaret yaşamlarında önemli yer tutmaktaydı. 6. Türkler arasında dokumacılık ( Pazırık kurganında bulunan, Hunlara ait halının dünyanın en eski halısı olduğu ileri sürülmüştür ), maden işletmeciliği ( Kazakistan da Alma- Ata yakınlarında Esik Kurganı nda çıkan ve Hunlara ait olduğu ileri sürülen altın elbiseli adam heykeli ), dericilik alanlarında da büyük ilerlemeler olduğu görülmüştür. 7. Türklerde toprağın mülkiyeti devlete aitti. Kişiler çok büyük topraklara sahip olamazlar, hizmetleri karşılığı toprağın kullanım hakkını alırlardı. Yurtluk denilen bu sistemin Selçuklarda Ikta Osmanlılarda Tımar istemi olarak devam ettiği ileri sürülmüştür. BİLİM ve SANAT 1. Türkler Astronomi ye büyük ilgi duymuşlar bunun sonucu Bir yılı 365 gün 6 saat kabul eden Güneş Yılı esasına dayalı On iki Hayvanlı Takvimi kullanmışlardır. 2. Orta Asya Türklerinin çoğunluğu göçebe biçiminde yaşadıklarından tapınaklar, saraylar ve kaleler gibi mimari eserler yapmamışlar daha çok taşınabilir nitelikte otağ, ipek halılar, at eyerleri, koşum takımları vb eserler yapmışlardır. 3. Otağ adı verilen keçeden yaptıkları çadırları oldukça ünlüdür. 4. Yaptıkları eserleri pars, kaplan, kurt ve geyik gibi hayvan figürleri ile süsledikleri görülmüştür. Bu süsleme tarzına Hayvan Üslubu adı verilmiştir. 5. Yerleşik yaşam uygarlığını benimseyen Uygurlar ise mimari, resim ve heykelcilik alanlarında ileri gitmişlerdir. Tapınaklarında Mani ve Budizm Dinlerini benimsemelerinin etkili olduğu ileri sürülmüştür. TÜRKLERİN ÇEVRE DEVLETLER İLE İLİŞKİLERİ TÜRK - ÇİN İLİŞKİLERİ Orta Asya nın eski kavimlerinden olan Türkler ve Çinliler arasında uzun süren ilişkilerin bazen savaş bazen de dostça olduğu görülür. MÖ 4. yy dan itibaren belgelere dayalı ilişkilerin en önemli nedenlerinden birinin İpek Yolu na egemen olma mücadelesi olmuştur. Türk akınlarını durduramayan Çinlilerin önce Çin Seddi ni yaptıkları, daha son- Bilgi Köşesi NOTLARIM ÜNİTE 3 İLK TÜRK DEVLETLERİ 85

16 ÜNİTE 3 İLK TÜRK DEVLETLERİ Bilgi Köşesi BÜYÜK SELÇUKLU SULTANLARI SELÇUK BEY ( ) ASLAN YABGU TUĞRUL BEY ( ) ALPARSLAN ( ) MELİKŞAH ( ) MAHMUT ( ) BERKİYARUK ( ) II. MELİKŞAH ( 1105 ) MUHAMMET (MEHMET)TAPAR ( ) II. MAHMUT ( ) SENCER ( SANCAR ) ( ) İLK TÜRK DEVLETLERİ ra ise Hun Prensleri arasında taht sorunları yaratarak, onları birbirlerine düşürerek Türkleri içten yıkma politikasına ağırlık verdikleri görülür. Hun Devleti nin parçalanıp yıkılmasından sonra Göktürklerin tarih sahnesine çıkmasına kadar Orta Asya egemenliği Çinlilerin eline geçmiştir. Göktürkler döneminde de İpek Yolu mücadelesinin devam ettiği görülmüştür. I. Göktürk Devleti nin yıkılması üzerine Türk baskısından kurtulan, Çinliler Kutluk ( II. Göktürk ) Devleti döneminde yeniden Türk baskısı altına girmiş, bu baskı II. Göktürk Devleti nin yıkılması ile son bulmuştur. Uygurlar döneminde ise daha çok ticari ilişkiler ağırlık kazanmıştır. Uzun süre aynı bölgede yaşayan Türklerin ve Çinlilerin savaş ve ticari ilişkiler dışında kültürel alanda da birbirlerini etkiledikleri görülür. Çinlilerin, atlı birlikler kurmayı, ceket pantolon giymeyi Türklerden öğrendikleri, Türklerinde özellikle Uygurlar döneminde Çin edebiyatı, dini ve felsefesinden etkilendikleri ileri sürülmüştür. TÜRK - MOĞOL İLİŞKİLERİ Türk-Moğol ilişkilerinin Hunlar dönemine kadar uzandığı ileri sürülmüştür. Moğolların uzun süre Türklerin ( Hunların, I. ve II. Göktürklerin ve Uygurların ) egemenliği altında yaşadıkları, Uygur Devleti nin yıkılmasından sonra bağımsızlıklarına kavuştukları Cengiz Han döneminde ise büyük bir siyasi güce sahip oldukları görülmüştür. TÜRK - ARAP İLİŞKİSİ Türkler ile Müslüman Araplar arasındaki ilk ilişkilerin, Hz. Ömer in İran ı ele geçirmesi ile başladığı, Hz. Osman döneminde fetihlerin Türk illerine yönelmesi ile çatışmalara dönüştüğü, ırkçı Arap politikası izleyen Emeviler döneminde ise şiddetli savaşların yaşandığı görülmüştür. Abbasiler ile Çinliler arasında yapılan Talas Savaşı ( 751 ) ise Türk-İslam ilişkilerinde bir dönüm noktası olarak nitelendirilmiştir. Abbasilerin ırkçı Arap politikasını terk etmeleri, Türkleri önemli devlet görevlerine getirmeleri Türklerden özel ordu kurmaları gibi faktörler Türklerin İslamiyete yaklaşmalarında ve benimsemelerinde etkili olmuş bundan sonra birbirlerini daha geniş alanlarda etkiledikleri görülmüştür. TÜRK - İRAN İLİŞKİSİ Akhunlar döneminde başlayan ilişkilerin daha çok savaşlar biçiminde olduğu ileri sürülmüştür. Göktürkler döneminde başlayan iyi ilişkiler İpek Yolu na egemen olma isteği yüzünden yer yer bozulmuştur. Sasani Devleti nin yıkılmasından sonra batıya yapılan Türk Göçleri İran üzerinden yapıldığı gibi İran, Büyük Selçuklular döneminde Türk egemenliğinde kalmıştır. Bu sırada Türkler İranlıları etkiledikleri gibi Türklerde dil ( Farsça ) ve sanat yönünden İranlılardan etkilenmişlerdir. Moğolların, devlet yönetimi, dil, hukuk ve ordu sistemi gibi alanlarda Türklerden etkilendikleri belirtilmiştir. Moğolların Uygurca dilini yaygın olarak kullandıkları, eski Türk hukukundan aldıkları kanunları yazılı hale getirerek Cengiz Yasası nın temellerini attıkları ileri sürülmüştür. 86

17 NOTL ARIM Bilgi Köşesi Cumhurbaşkanlığı Forsuna alınan hayali 16 yıldızla simgelenen Türk Devletleri 1.Büyük ( Asya ) Hun İmparatorluğu ( MÖ 200- MS 216 ) 2.Batı Hun İmparatorluğu (48 216) 3. Avrupa Hun İmparatorluğu ( ) 4. Akhun İmparatorluğu ( ) 5. Köktürk İmparatorluğu ( ) 6. Avar İmparatorluğu ( ) 7. Hazar İmparatorluğu ( ) 8. Uygur İmparatorluğu ( ) 9. Karahanlılar Devleti ( ) 10. Gazneliler Devleti ( ) 11. Büyük Selçuklu İmparatorluğu ( ) 12. Harzemşahlar Devleti ( ) 13. Altın Orda Devleti ( ) 14. Büyük Timur İmparatorluğu ( ) 15. Babür İmparatorluğu ( ) 16. Osmanlı İmparatorluğu ( ) ÜNİTE 3 İLK TÜRK DEVLETLERİ Cumhurbaşkanlığında yer alan Güneşin Türkiye Cumhuriyetini, 16 yıldızın ise bağımsız 16 Türk Devleti'ni temsil ettiğini 87

18 ÜNİTE 3 İlk Türk Devletleri İlk Türk Devletleri ETKİNLİK 1 DOĞRU MU? YANLIŞ MI? Aşağıda verilen cümlelerin karşısına doğru ise (D) yanlış ise (Y) harflerini yazınız. 1. Asya Hunları nın batıya yönelik göçleri Kavimler Göçü ne neden olmuştur. 2. II. Kök Türk Devleti, Çinliler tarafından 745 de yıkılmıştır. 3. Türkler, ölüleri için "Yuğ" töreni düzenlerler ve ölülerini "Kurgan" denilen mezarlara koyarlardı. 4. Museviliği benimseyen ilk Türk topluluğu Peçeneklerdir. 5. I. Kök Türk Devleti Avarların egemenliğinden kurtularak bağımsız devlet olmuştur. 6. Müslüman Araplar ile Çinliler arasındaki Talas Savaşında Karluklar Arapların yanında savaşarak Çinlilerin yenilmesinde rol oynamış, Asya nın Çinlilerin eline geçmesini önlemişlerdir. 7. Alp Er Tunga Destanı, Hun hükümdarı Mete nin hayatını anlatmaktadır. 8. İstanbul u ilk kuşatan Türk topluluğu Avarlardır. 9. Günümüz ordularının temeli sayılan Onlu sistemi Avrupa Hun Hükümdarı Atilla kurmuştur. 10. Kırgızların Manas Destanı dünyanın en uzun destanları arasında yer almaktadır. 11. Bilge Kağan ve Kültigin adlarına dikilen Orhun Kitabeleri Yollug Tigin tarafından yazılmıştır. 12. Balballar, Türk edebiyatının ilk yazılı belgelerdir. 13. Matbaa kalıplarını ilk kullanan Türk topluluğu Uygurlardır. 14. Orta Asya Türkleri nde devlet işlerinin görüşüldüğü meclise Toy, Kurultay denirdi yılında Çin in egemenliği altına giren Türkler Kürşad Ayaklanması sonucu bağımsız II. Kök Türk Devleti ni kurmuşlardır. 16. Dünyanın en eski halısı olarak nitelendirilen Pazırık halısı Hunlara aittir. 17. Tarihte bilinen ilk Türk-İslam Devleti Türgiş lerdir. 18. Hunlara, Bizanslılar Uz, Araplar Guz ve Ruslar Torki demişlerdir. 19. Türeyiş ve Göç Destanları Uygurlar dönemine aittir. 20. Türkler de Töre denilen kuralları, değiştirme, yeni kurallar koyma yetkisi Kurultay denilen meclise aittir. 88

19 İlk Türk Devletleri ETKİNLİK 2 BOŞLUK DOLDURMA Aşağıdaki cümlede boş bırakılan yerleri uygun ifadelerle doldurunuz. 1. II. Kök Türk Devleti,..- ve adlı Türk boyları tarafından yıkılmıştır. 2. Uygurların, Mani Dini ni benimsemeleri özelliklerini kaybetmelerine yol açmıştır. 3. İslamiyet i kabul eden ilk Türk topluluğu..dır. 4. Bizans ordusunda yer alan, ve Malazgirt Savaşı nda Selçuklular tarafına geçmişlerdir. ÜNİTE 3 İLK TÜRK DEVLETLERİ 5. Oğuzların, Kınık Boyu, Kayı Boyu ise.devleti ni kurmuşlardır. 6. Türkler.Kutlu ülke saymışlardır. 7. Çinliler ile ilk yazılı anlaşma..döneminde yapılmıştır. 8. Avrupa Hun Hükümdarı Atilla, ve.. Antlaşmaları nı Bizanslılar ile yapmıştır. 9. Tarihte Türk adını, devlet adı olarak ilk kullananlar lerdir. 10. Kök Türk ( Orhun ) Kitabeleri Kağan...Kağan ve vezir adlarına dikilmişlerdir. 11. Museviliği kabul eden Türk boyu lardır. 12. Türkler de Hükümdarlık yetkisinin Tanrı tarafından verildiğine inanılırdı. Buna..denirdi. 13. Destanı, Kök Türklerin tarih sahnesine çıkışlarını anlatan önemli destanlardandır. 14. adlı Türk Devleti Emevi akınlarını durdurarak Orta Asya nın Araplaşmasını engellemişlerdir. 15. İlk Türk İslam Devleti olan Karahanlı Devleti, ve. adlı Türk boylarının birleşmesi ile kurulmuştur. 16. Hükümdarlar ülkelerini.denilen hukuk kurallarına bağlı olarak yönetirlerdi. 17. Türklerin tarih boyunca kullandığı alfabelerden ve.alfabeleri milli ( ulusal ) alfabelerimizdendir. 18. Türklerin maden işletmeciliğinde ileri gittiklerini gösteren Esik Kurganı ndaki altın elbiseli adam heykelinin.ait olduğu ileri sürülmüştür. 19. Türklere ait ilk yazılı belgeler 6. yüzyıla ait..kitabeleri ile 8. yüzyıla ait.kitabeleridir. 20. Orta Asya Türkleri nin 12 Hayvanlı takvimi bulmaları bilimine verdikleri önemi göstermektedir. 89

20 ÜNİTE 3 İlk Türk Devletleri KLASİK SORULAR ETKİNLİK 3 İlk Türk Devletleri 1. Türk Devletlerinin kısa sürede parçalanmasının ve yıkılmasının nedenleri nelerdir? Açıklayınız Kendilerine özge yazıları ile Tarih Çağları na ilk geçen Türk topluluğu hangisidir? Türklerde, hukukun temeli olan Törelerin kaynakları nelerdir? Yazınız Uygurlar dışındaki Orta Asya Türk topluluklarının, mimari eserler yerine taşınabilir nitelikte eserler yapmalarının nedenleri nelerdir? Yazınız Türkler arasında yayılan dinler hangileridir? Yazınız Türklerde, devlet işlerini yapan görevlilerin adlarını ve görevlerini yazınız Balbal nedir? Açıklayınız Orta Asya Türk Devletleri nde kurultay (toy, kengeş)ın daimi görevlerini yazınız Gökoğuzlar ( Gagavuzlar ) kimlerdir? Yazınız