Plastik gıda ambalajları ve sağlık

Transkript

1 Derleme/Rewiev Article TAF Prev Med Bull 2011; 10(1): Plastik gıda ambalajları ve sağlık [Plastic food packaging and health] ÖZET Plastikler, günlük yaşantımızda yaygın kullanım alanlarına sahiptir. Bu alanlardan biri, gıda ambalajları ve kaplarıdır. Bu derlemenin amacı, gıda ambalajı ve kabı üretiminde kullanılan farklı plastik türlerinden gıdaya geçebilen ve insanların maruz kaldıkları çeşitli kimyasal maddeleri tanıtmak ve oluşturdukları sağlık risklerine değinmektir. Derlemede plastik türleri, ülkemizde gıda ambalajlarıyla ilgili mevzuat olan Türk Gıda Kodeksi Yönetmeliği nde yapılan 13 başlıklı sınıflandırmaya göre ele alınmış, bu plastik türlerinin bir kısmını kolayca tanımaya yarayan plastik geri dönüşüm sembolleri de yanı sıra sunulmuştur. Plastiğin üretim aşamasında yapısına katılan ve sağlık riski oluşturabilen kimyasallar da ilgili plastik türü başlığının altında incelenmiştir. Plastik gıda ambalajlarında/kaplarında yer alabilen ve sağlık için risk oluşturabilen başlıca maddeler; stiren, 1,3-butadien, melamin, formaldehit, akrilamid, di-2-etilhekzil ftalat, di-2-etilhekzil adipat, vinil klorür, nonilfenol ve bisfenol A dır. Bu kimyasalların endokrin bozucu, kanserojen ve/veya gelişim bozukluklarına yol açıcı etkileri olabilmektedir. Bu zararlı maddelerin gıdaya geçişi, plastiğin ve gıdanın kimyasal özelliğine, paketleme, işleme ve depolama sıcaklığına, UV ışınıyla temasa ve saklama süresine göre değişebilmektedir. Yağlı ve asitli gıdalarla temas, gıdanın plastik kapta ısıtılması ya da plastik bardağa sıcak içecek konması, eski, çizilmiş plastiklerin kullanımı ve bazı deterjanlar, geçiş riskini arttırmaktadır. Gıda saklama ya da tüketme amacıyla plastik kapların ve ambalajların kullanımından olabildiğince kaçınılmalı, zorunlu hallerde de sağlığa daha az zararı olanlar tercih edilmelidir. SUMMARY Plastics have are widely used in daily life. One of their uses is for food packaging and food containers. The aim of this review is to introduce different types of chemicals that can leach from food packaging plastics into foods and cause human exposure and to describe their effects on health. The types of plastics were reviewed under the 13 headings in Turkish Codex Alimentarius and plastics recycling symbols were provided to enable the recognition of the type of plastic when applicable. Chemicals used during the production and that can cause health risks are investigated under the heading of the relevant type of plastic. The most important chemicals from plastic food packaging that can cause toxicity are styrene, 1,3-butadiene, melamine, formaldehyde, acrylamide, di-2-ethylhexyl phthalate, di-2-ethylhexyl adipate, vinyl chloride and bisphenol A. These chemicals have endocrine disrupting, carcinogenic and/or development disrupting effects. These chemicals may leach into foods depending on the chemical properties of the plastic or food, temperature during packaging, processing and storage, exposure to UV and duration of storage. Contact with fatty/oily or acidic foods, heating of the food inside the container, or drinking hot drinks from plastic cups, use of old and scratched plastics and some detergents increase the risk of leaching. The use of plastic containers and packaging for food and beverages should be avoided whenever possible and when necessary, less harmful types of plastic should be preferred. Raika Durusoy Ali Osman Karababa Ege Üniversitesi Tıp Fakültesi Halk Sağlığı AD, İzmir. Anahtar Kelimeler: Plastik, Gıda Ambalajlama, Risk, Stiren, 1,3-Butadien, Bisfenol A, Ftalat, Melamin, Formaldehit, Vinil Klorür Key Words: Plastics, Food Packaging, Risk, Styrene, 1,3- Butadiene, Bisphenol A, Phthalate, Melamine, Formaldehyde, Vinyl Chloride Sorumlu yazar/ Corresponding author: Raika Durusoy Ege Üniversitesi Tıp Fakültesi Halk Sağlığı AD, İzmir, Türkiye. raika.durusoy@ege.edu.tr GİRİŞ Plastikler, giderek artan kullanım alanlarıyla günlük yaşantımızda büyük bir yer kaplamaktadır yılında dünyada toplam plastik üretiminin 300 milyon tonu aşacağı öngörülmektedir (1). Plastik sözcüğünün kökeni, Yunanca da döküm yapmaya uygun anlamına gelen plastikos ve dökülmüş anlamına gelen plastos tur. Üretim esnasında şekil verilebilme özelliği nedeniyle bu isim verilmiştir (2). Plastikler karbonun; hidrojen, oksijen, azot, klorür, kükürt ve diğer organik ya da inorganik elementler ile oluşturduğu monomer adı verilen, basit yapıdaki moleküllü gruplardaki bağın koparılarak, polimer adı verilen uzun ve zincirli bir yapıya dönüştürülmesi ile elde edilen malzemelerdir. Örneğin etilen bir monomerdir. Bu monomerden oluşturulan polimer de polietilendir. Monomerler doğal bileşikler olabildiği gibi yapay da olabilirler. Plastikler farklı şekillerde sınıflandırılabilmektedir (3). 1 Kimyasal yapısına göre: Plastiğin omurgasını oluşturan moleküler birimlere ve yan zincirlere dayalıdır. Örneğin akrilikler, polyesterler, silikonlar, poliüretanlar ve halojenlenmiş plastikler gibi. 2 Sentezde kullanılan kimyasal işleme göre: Yoğunlaşma polimerizasyonu, katılma polimerizasyonu, çapraz bağlama olarak ayrılmaktadırlar. 3 Üretim ya da ürün tasarımıyla ilgili niteliklerine göre: Termoplastik ve ısılsertleşen, elastomer, yapısal, biyolojik olarak parçalanabilen gibi gruplara sınıflandırılmaktadırlar. Örneğin termoplastikler, yeterli sıcaklık uygulandığında 87

2 yumuşayıp eriyenlerdir: polietilen, polistiren, PVC, politetrafluoroetilen gibi. Isılsertleşen (thermosetting) polimerler ise sadece bir kez eriyip şekil alabilirler, bir kez katılaştıktan sonra katı kalırlar. 4 Fiziksel özelliklerine göre: İletken/yalıtkan, üstün optik özellikleri olanlar, gibi sınıflandırmalar bulunmaktadır (4). Polimerler ayrıca doğal olup olmamalarına, zincirlerinin şekline, kimyasal ve mekanik bazı özelliklerine göre de sınıflandırılmaktadır (5). Bu derlemede, tarih ve sayılı Resmi Gazete de yayınlanan ve üzerinde farklı tarihlerde değişiklikler yapılan Türk Gıda Kodeksi Yönetmeliği ndeki sınıflandırma kullanılmıştır (6). Plastik gıda ambalajları ve kapları pratik, hafif, kırılmaz ve görece ucuz olmaları nedeniyle gıda ve içecek saklama amacıyla çok yaygın kullanıma sahiptir. Saf plastikler suda çözünmedikleri ve kimyasal olarak görece inert oldukları için düşük toksisiteye sahiptir ve mekanik hasar veya obstrüksiyon hariç herhangi bir zarar vermeden/hastalanmaya yol açmadan sindirim sisteminden geçip gideceklerdir. Ancak plastikler genelde, kullanım alanlarına yönelik özellikler kazanabilmeleri için üretim sürecinde eklenen kimyasallar nedeniyle çok çeşitli toksik katkı maddeleri içerirler. Veya tamamlanmış plastik son ürününün kendisi toksik olmayabileceği halde, üretiminde kullanılan monomerler toksik olabilir ve ürünün içinde bir miktar monomer kalmış olabilir. Plastiklerin gıda saklamada kullanımı esnasında monomerleri ve toksik katkı maddeler gıdalara ve içeceklere geçerek sağlık riskleri oluşturabilmektedir. Bu çalışmanın amacı, gıda ambalajında ve saklamada kullanılan plastikleri, oluşturabilecekleri sağlık risklerini tanıtmak ve korunmada dikkat edilecek noktalara, kaçınılması gereken plastik türlerine dikkat çekmektir. YÖNTEM Bu derlemede plastiklerin tarihçesine kısaca değinildikten sonra ülkemizde plastik gıda amabalajlarıyla ilgili geçerli mevzuat olan Türk Gıda Kodeksi Yönetmeliği nin önemli maddeleri üzerinde durulacak, plastik türleri kodeksteski sınıflandırmaya göre incelenecek ve yapılarında bulunabilen zararlı kimyasal maddeler belirtilip bunlarla ilgili yapılmış araştırmaların sonuçları özetlenecektir. Son olarak da bu zararlı kimyasalların gıdaya geçişini arttıran durumlara değinilmesinin ardından korunmada dikkat edilecek noktalar vurgulanacaktır. Ambalajda kullanılmış olan plastik türlerinin ayırt edilebilmesi için başlıkta ilgili türün kısaltması ve eğer varsa geri dönüşüm kodu da belirtilmiştir. Plastiklerin sağlığa etkileriyle ilgili literatür taranmıştır. Bulunan makalelerin sonuçlarına, yapısında literatürde bahsi geçen maddeyi bulunduran plastik grubunda değinilmiştir. Plastiğin yapısında bulunup olası toksik etkileri incelenen kimyasal maddelerin isimleri kalın yazılmıştır. Dünya Sağlık Örgütü nün Uluslararası Kanser Araştırma Ajansı (International Agency for Research on Cancer-IARC) tarafından kanser yapıcı etkileri açısından değerlendirmesi yapılmış olan kimyasalların değerlendirme sonuçları, Tablo 1 de gösterilen gruplandırmaya göre ifade edilmiştir. Tarihçe Polimerik malzemeler, doğaları tam olarak bilinmeden çok eski zamanlardan beri kullanılmaktadır lerde Kristof Kolomb, Haiti yerlilerinin bir ağaçtan elde ettikleri malzemeden yaptıkları toplarla oynadıklarını görmüştü. Bu malzeme doğal kauçuktur ve Charles Goodyear ın buna kükürt eklenmesinin özelliklerini çok geliştirdiğini keşfetmesiyle önemli bir ürün haline gelmiştir (4). Doğal kauçuk üretiminde çalışan Alexander Parkes, selüloz nitrat üzerinde çalışarak Parkesine adını verdiği ve plastiklerin öncülü/atası olarak anılan maddenin 1861 de patentini almıştır (8). Bilardo toplarında kullanılan fildişi artık pek bulunamayan bir malzeme olduğu için yerine konacak yapay fildişi arayışıyla açılan bir yarışmaya katılan John Wesley Hyatt, Parkes gibi selüloz nitrat üzerinde çalışarak selüloid i bulmuş ve 1870 te patentini almıştır. Aynı yıl kurulan bir takma diş fabrikası bu malzemeyi ilk olarak üretmeye başlamıştır. Gerçek anlamda ilk sentetik polimer 1900 lerin başında fenol ve formaldehitle reçine oluşturarak hazırlanan Baekeland ın bakalitidir. Bakalit, nerdeyse yarım yüzyıl boyunca plastik alanının hakimi olmuştur ve plastik çağını açmıştır lerde Staudinger polimerlerin moleküler yapısını açıklığa kavuşturulabilmiştir de Carother, lineer polyester ve bugün naylon olarak bilinen poliamidleri geliştirmiştir lerde Ziegler ve Natta polipropilen, yüksek dansiteli lineer polietilen ve diğer bazı polimerleri geliştirmişlerdir (4). 88

3 Tablo 1: DSÖ IARC ın insanlarda kanser yapıcı etkisini değerlendirdiği maddeleri sınıflandırmada kullandığı kategoriler (7) Değerlendirme sonucu Grup 1 Grup 2A Grup 2B Grup 3 Grup 4 Açıklama Madde insanlarda kanserojendir Madde muhtemelen insanlarda kanserojendir (insanlarda sınırlı kanıt, deney hayvanlarında yeterli kanıt) Madde bir ihtimal insanlarda kanserojendir (insanlarda sınırlı kanıt, deney hayvanlarında tam yeterli olmayan kanıt) Madde insanlarda kanserojenlik açısından sınıflandırılamamaktadır Madde muhtemelen insanlarda kanserojen değildir İlgili mevzuat: Türk Gıda Kodeksi Yönetmeliği Türk Gıda Kodeksi Yönetmeliği nin dokuzuncu bölümü, Ambalajlama ve Etiketleme-İşaretleme ile ilgilidir. Madde 19 a göre gıda ambalaj materyali olarak üretilmemiş veya yeniden işlenmiş plastikler, gıda ambalaj materyali olarak kullanılamazlar. Gıda maddelerinin ambalajında kullanılan plastik materyallerin teknik özellikleri yönetmeliğin sayılı eklerinde verilmiştir. Madde 20 ye göre ambalaj materyali üzerinde plastik materyalin kimyasal adlarının baş harfleri belirtilmelidir (6). Yönetmelikle yapılan ambalaj materyali düzenlemeleri incelendiğinde, kâğıt esaslı ambalaj materyalleriyle ilgili maddenin sadece 81 sözcük, metal materyallerle ilgili maddenin 158, cam materyallerle ilgili maddenin 193 sözcükten oluştuğu, son kategori olan plastik materyallerle ilgili maddenin ise 385 sözcük ve toplam 47 sayfa uzunluğunda 14 ekten oluştuğu dikkati çekmektedir. Yönetmeliğin plastik malzemelerle ilgili olan 24. maddesine göre çevresel maruz kalımla ilişkili olabilecek bazı konular şu şekilde belirtilmiştir: Yapılarda kalabilecek monomer miktarlarının eklerde belirtilen teknik özelliklere uygun olması gerekmektedir. Gıda maddeleriyle temasta bulunacak plastiklere üretim sırasında katılan; plastifiyanyumuşatıcı, antioksidan- oksidasyondan koruyucu, stabilizan-dayanıklılık sağlayıcı, emülgatörhomojenleştirici, librifiyan-parlatıcı, boya katalizörhızlandırıcı gibi katkı maddelerin miktarı, gıda maddesinin kalitesini değiştirmeyecek ve toksik bir etki yapmasına neden olmayacak düzeyde olmalıdır. Yiyecek ve içeceklerin ambalajı olarak kullanılan plastikler bir kez kullanılabilirler. Gıda maddeleri ile temas edecek plastiklerde kullanılacak boyar maddeler, gıda maddelerinde hiç bir geçirgenlik vermemeli ve toksik madde içermemelidir. Yönetmeliğin ilk yayınlandığı 1997 yılında sınır değeri belirtilmiş olan ve özellikle plastiklerde kullanılan boyar maddelere bağlı yedi ağır metalin üçünün sınır değerleri, 2009 yılında yapılan değişiklikle yükseltilmiştir: Arsenik % g dan 0.01 g a Krom % g dan 0.1 g a Antimon % g dan 0.05 g a Sınır değerlerin gerçekten bilimsel verilere dayanarak mı yükseltildiği, yoksa endüstrinin kaygılarına hitaben mi yapıldığı bilinmemektedir. Bu ağır metallerin zararının sanıldığı kadar çok olmadığına, maruziyet düzeyinin arttırılabileceğine dair bir yayına rastlanmamıştır. Plastiklerin yapısına giren kimyasal maddeler, gıda benzeri çözücülerle 60 ppm, veya gıda ve benzeri çözücülerin temas ettiği yüzeylerde 10 mg/dm 2 den daha fazla çözünürlük vermemelidir. Geçme ve ekstraksiyon çalışmaları kendi kategorilerindeki gıdalarla 10 gün süreyle ve normal koşullardaki en yüksek sıcaklığın üzerindeki bir sıcaklıkta yapılmalıdır. Farklı plastik türleri, yapılarında bulunabilen zararlı maddeler ve sağlığa olası etkileri Gıda ambalajı mevzuatı ile uyumlu olması amacıyla plastik türlerinin sınıflandırmasında, Türk Gıda Kodeksi Yönetmeliği nin farklı plastik türleriyle ilgili teknik özellikleri sunduğu Ek daki sınıflandırma kullanılmıştır. Yönetmeliğin eklerinde her grup plastik için ilkel madde olarak kullanılabilecek olan monomerler, yardımcı maddeler ve sınırları (stabilizanlar, emülsifiyanlar, fabrikasyon yardımcı maddeleri ve dolgular, inhibitörler, katalizör kalıntıları, ), ekstrakte edilebilme koşulları (örneğin distile su ile 6 saat reflux ısısında ekstre edildiği zaman ağırlıkça %0.15'den fazla toplam ekstraktif vermemelidir ) belirtilmektedir. Yönetmelikte ayrıca her plastik türünün ambalaj maddesi olarak kullanılabileceği gıdalar belirtilmiştir ve bunlar Tablo 2 de özetlenmektedir. 89

4 Su ve meyve suları Kuru ve katı gıdalar Süt ürünleri Et, balık Sebze, meyve Süt Şeker ve şekerli gıda maddeleri Yağ ve yağlı gıda maddeleri Sirke ve sirkeli gıda maddeleri Alkollü maddeler Doğal ve yapay sodalar, alkolsüz aromalı içecekler Tuzlu, baharatlı gıda maddeleri Asitli gıda maddeleri TAF Preventive Medicine Bulletin, 2011: 10(1) Tablo 2: Türk Gıda Kodeksi Yönetmeliği nin eklerinde yer alan plastik esaslı gıda ambalajı türleri ve temasta bulunabilecekleri gıda maddeleri. Plastik türü ve kodeks ek no. 23. Alçak ve yüksek dansite polietilen * Polistiren ve stirenbutadien kauçukları ** 25. Polipropilen * 26. Akrilonitril-butadien-stiren polimerleri Melamin formaldehit-üre formaldehit dökümler Doymamış polyester reçineleri *** 29. Asetal reçineler Poliviniliden klorür reçineleri *** 31. Reçinesel ve polimerik kaplamalar Polietilen ftalat polimerleri **** Polikarbonatlar Poliamitler ***** *Üzerinde karton, teneke, vb. gibi hava, gaz ve ışık geçirgenliğini önleyen bir koruyucu bulunmak koşuluyla **Kalıntı stiren monomer sınırı yağsız gıdalarda ağırlıkça %0,1 iken yağlı gıdalarda %0,5 tir. ***Stiren monomer kullanılmamak koşuluyla ****% 50'den az alkol içeren içkiler *****ph 3.5'un altındaki asitli gıdalar için aside dayanıklı diğer malzemelerle kaplanarak veya koeksrude edilerek kullanılmalıdır Tarım ve Köyişleri Bakanlığı ndan izin almadan Ek 33 te yer alan polivinil klorürlerin gıda ambalajında kullanılması yasaktır bu nedenle tabloda yer verilmemiştir. Ek 23. Alçak ve yüksek dansite polietilen (LDPE, HDPE) LDPE ve HDPE en yaygın kullanılan gıda ambalaj malzemeleri arasında yer almaktadır. Hem film tabakası, hem de kap şeklinde kullanılmaktadırlar. Örneğin günlük ya da uzun ömürlü süt kutularının iç yüzeyi bunlarla kaplanmaktadır. Gıda ambalajı olarak kullanıldığında termal degradasyonu, film tabakanın yapışmasını önlemek ve sürtünmeyi azaltmak için yapısına çeşitli kimyasal maddeler eklenmektedir. Food and Drug Administration (FDA), karboksil modifiye, 90

5 klorlanmış ve florlanmış polietilenleri güvenli gıda temas yüzeyi olarak sınıflandırmaktadır (9). Türk Gıda Kodeksi'nde Ek 23 içinde belirtilen polietilen katkı maddesi olarak kullanılabilecek kimyasallar listesinde yer almadığı halde literatürde nonilfenolün HDPE'nin yapısında bulunduğu belirtilmektedir. Nonilfenol, trinonilfenil fosfitin (TNPP) parçalanması ile ortaya çıkmakta olup HDPE şişelerden süte geçtiği anlaşılmaktadır. Nonilfenol östrojenik özellikler göstermektedir (10-13). Ek 24. Stirenin polimerizasyonu ile elde edilen polistiren ve stirenbutadien kauçukları (PS) Yönetmeliğe göre kalıntı stiren monomer miktarı yağsız gıdalarda ağırlıkça %0,1 i, yağlı gıdalarda ise %0,5 i aşmamalıdır ve stiren polimerleri alkollü gıdalarla temasta kullanılamazlar. Polistiren ısıtıldığında da gıdaya stiren geçirebilir. Stiren, olası endokrin bozucu ve kanserojendir. Farelerde hepatotoksik ve pnömotoksik etkileri saptanmış ve akciğer kanserine yol açtığı belirlenmiştir. Genotoksik olduğuna dair bulgular vardır: DNA ya ve hemoglobine eklentiler yaptığı, kromozom aberasyonu sıklığında artışa yol açtığı belirlenmiştir (14-15). IARC stireni grup 2B, metaboliti stiren oksiti ise 2A kanserojen olarak sınıflandırmıştır (16-17). Polistirenin yapısında bulunan ve toksik etkileri bilinen başka bir kimyasal madde 1,3 butadien dir. İnsanlar için kanserojen olduğu saptanmıştır: işçilerde lösemiye (KLL, KML), genel olarak da lenfomaya (NHL) yol açabilmektedir. 1,3 butadienin en yaygın kullanımı oto lastiği ve lastik ürünleri için stirenbutadien kauçuk üretimidir. En yüksek düzeyde maruz kalım, mesleki yolla olmaktadır. Çok yaygın bir çevre kirleticidir. Genelde egzos gazı ve sigara dumanı kökenli olarak ortam havasında bulunmaktadır (18). Ek 25. Polipropilen (PP) Sıkıştırılabilen şişelerde (ketçap, mayonez gibi), geri dönüştürülebilen gıda ambalajlarında, yoğurt ve margarin kutularında kullanılır. Genel olarak güvenli bir plastik türüdür ve genelde geri dönüştürülür (19). Ek 26. Akrilonitril-butadien-stiren polimerleri (ABS) ABS polimerleri alkollü içkilerle temasta kullanılamazlar. Yapısında bulunabilen polivinil alkol (PVA), Ek-24, 28, 30, 31 te belirtilen plastik türlerinde de bulunabilmektedir. Oral toksisitesi üzerine yapılmış bir derlemeye göre akut toksisitesi çok düşüktür ve LD g/kg dır. Ağız yoluyla alınan PVA nın gastrointestinal kanaldan emilimi kötüdür ve vücutta birikmez. Mutajen veya klastojen değildir. Sıçanlarda oral PVA nın gözlemlenmeyenyan-etki seviyeleri (NOAEL), denenen en yüksek doz olan 5000 mg/kg dır. Farmasötik ve diyet destek ürünlerinin ambalajında kaplama olarak kullanımının güvenli olduğu sonucuna varılmıştır (20). Ek 27. Melamin formaldehit-üre formaldehit dökümler Melamin, IARC a göre grup 3 kanserojendir. Hayvan çalışmalarında kanserojen olduğuna dair yeterli kanıt vardır, mesane kanserine yol açtığı gösterilmiştir, ancak insanda kanıtlar yetersizdir (21). Melamin ayrıca nefrotoksiktir. Çin de çocuklarda böbrek taşı ve akut böbrek hasarı salgınına yol açmıştır. DSÖ raporuna göre bu salgından çocuk etkilenmiş ve 6 ölüm gerçekleşmiştir (22-23). Formaldehit Ek 27 nin yanı sıra Ek 24, 29 ve 31 de belirtilen plastik türlerinin yapısında da bulunabilmektedir. IARC a göre Grup 1 kanserojendir: işçilerde nazofarinks kanserlerine, ayrıca özellikle myeloid olmak üzere lösemiye yol açtığına dair kanıtlar bulunmaktadır (24). Formaldehitle ilgili olarak Türk Gıda Kodeksi Yönetmeliği nde dikkat çeken bir değişiklik, 1997 yılında Madde 21b ye göre gıda maddeleri ile doğrudan temas edecek kağıt ve kartonların formaldehit içermemesi gerekirken 2008 de yapılan değişiklikle Madde 19b de aynı malzemelerde formaldehit düzeyinin 15 mg/kg ı geçmemesi gerektiği belirtilmektedir den 2008 e kadar gelinen süreçte formaldehit in toksikolojik etkileriyle ilgili literatür bilgilerinde artış olmasına karşın ilgili standartta gerileme dikkat çekicidir. Ek 28. Doymamış polyester reçineleri Yapısında bulunabilen polivinil alkolün toksisitesi düşük bulunmuştur (bkz. Ek 26 başlığı). Akrilik asit, kanserojenlik açısından IARC tarafından değerlendirmeye alınmış ancak yeterli veri olmadığı için sınıflandırılamamıştır (25). Yine yapısında bulunan bisfenollerin olumsuz sağlık etkileri 91

6 bulunmakta olup Ek 34 başlığı altında ayrıntılı incelenmiştir. Ek 29. Yiyecek maddeleriyle temasta kullanılan asetal reçineler Kullanım alanı en dar olan plastik türüdür (Tablo 1). Deneysel çalışmalarda, diş hekimliği alanında da kullanılan asetal reçinelerin sitotoksik etkilerinin bulunduğu saptanmıştır (26). Ek 30. Gıda maddeleriyle temasta kullanılan poliviniliden klorür reçineleri Yapısında metakrilamid bulunabilmektedir. Akrilamid, reaktif bir moleküldür. Epidemiyolojik araştırmalarda nörotoksik özelliklerinin olduğu saptanmıştır. Hayvan çalışmalarında üreme sistemine toksik, genotoksik/klastojen ve kanserojen olduğu gösterilmiştir. Bu nedenle IARC tarafından Grup 2A kanserojen olarak sınıflandırılmıştır (27). Ağız yoluyla alınan akrilamidin endometriyum ve over kanserleri açısından risk artışına yol açtığı (28), böbrek, mesane ve kalın barsak kanserleri açısından ise risk artışına yol açmadığı belirlenmiştir (29). Ek 31. Reçinesel ve polimerik kaplamalar Yapısında Ek 30 başlığı altında değinilen akrilamid ve Ek 32 kapsamında incelenen di-2- etilhekzil ftalat bulunabilmektedir. Ek 32. Polietilen ftalat polimerleri (PET, PETE) Günümüzde çok yaygın olarak kullanılan pet şişelerin adı, bu plastik türünün kısaltmasından gelmektedir. Günlük kullanım koşullarında polietilen tereftalat (PET) şişelerden, ftalat ve antimon gibi endokrin bozucu maddeleri içinde bulunan sıvılara geçebildiği yakın zamanda bildirilmiştir (30). Geçiş riski, ortam sıcaklığının artışı ve saklama süresinin uzamasıyla artmaktadır. Ftalat, endokrin bozucular arasında yer almaktadır. Adipoziteye ve insülin direncinde artışa, in utero ve laktasyonel maruziyet sonucu erkek bebeklerde anogenital mesafede azalmaya, seks hormonu düzeylerinde düşüklüğe yol açtığı ve hayvan çalışmalarında erkek üreme sistemine etkilerinin olduğu belirlenmiştir. Prenatal maruziyet sonucu erkek nörolojik gelişimde bozulma meydana gelebilmektedir (30-31). PVC kaynaklı ftalatların 92 astım ve allerji gelişiminde rol oynadığına dair bulgular vardır (32). Plastik endüstrisi ise ftalatları PET şişelerle ilişkilendirmemeye çalışmaktadır. Di-2-etilhekzil ftalat (DEHP), esnek vinil ürünlerde plastifiyan olarak en yaygın kullanılan maddedir ve dünyadaki tüm ftalat üretiminin %65 ini oluşturmaktadır. Plastikler ağırlıkça %40'a varan oranlarda DEHP içerebilirler (33-34). Kanserojen etkiler açısından Grup 3 olarak sınıflandırılmıştır. Endokrin bozucu olarak erkek bebeklerde cinsel gelişime zarar verebilmektedir. Avrupa Birliği ve ABD, DEHP nin kullanımını yasaklamıştır (31, 35). Bununla beraber bu kuralların geçerli olmadığı ülkelerden yapılan ithalat ve ülkemizdeki üretim sonucu toplumsal maruziyet söz konusudur. O nedenle belirtilen sağlık riskleri ülkemiz için geçerlidir. Ek 33. Polivinil klorürler (V, PVC) Polivinil klorürlerin gıda ambalajında kullanılması, bunların yapılarının Tarım ve Köyişleri Bakanlığınca kabulüne bağlıdır. Polivinil klorür imalatçıları diğer imalatçıların Bakanlığa vermeye zorunlu oldukları belgeleri Bakanlığa vermek ve bu hususta Bakanlıkça istenen bilgileri temin etmek zorundadır. Bakanlıktan izin almadan polivinil klorürlerin gıda ambalajında kullanılması yasaktır (6). Dolayısıyla mevzuata göre ambalajlı satılan gıda ürünlerinde PVC nin bulunmaması beklenir. Streç film sadece ambalaj malzemesi olarak satıldığı için kodeks kapsamına girmemektedir. Ancak gündelik yaşamda oldukça sık kullanılan streç filmin yapısında PVC bulunmaktadır. Streç filmin bilinçsiz kullanımı, PVC'nin içerdiği zararlı kimyasalların gıda maddelerine geçişinin olası olduğunu ve yaygın toplumsal maruziyetin beklenebileceğini göstermektedir. PVC polimeri gibi kolay kırılabilen plastiklere, onların gıda ambalajlarında, oyuncaklarda, diş kaşıyıcılarında, borularda, duş perdelerinde kullanılabilmesi için polimerin esnekliğini ve dayanıklılığını arttırmak amacıyla yüksek miktarlarda plastifiyanlar (yumuşatıcılar) eklenmektedir. Bazı PVC ürünlerinde kullanılan plastifiyan katkı maddelerinin oranı %30 değerine kadar çıkabilmektedir. Başlıca akışkanlaştırıcılardan biri olan ftalat bazlı katkı maddeleri, düşük molekül ağırlığı ve yüksek uçuculuğu sebebiyle, zaman içinde plastik malzemenin yüzeyine doğru ilerlemekte ve malzemenin yüzeyinden çevreye salınımı da

7 başlamaktadır. Moleküllerin bu hareketlerinin sonucu olarak, plastik ürünün içeriğindeki ftalat ve benzeri katkı maddelerinin oranı azalmakta ve PVC polimeri esnekliğini ve dayanıklılığını kaybetmektedir. Aynı zamanda, katkı maddelerinin yüzeye taşındığı plastiklerle etkileşimde olan gıdalara geçen kimyasallar gıdanın insan tarafından tüketilmesiyle olası sağlık sorunlarına yol açabilmektedir. İnsanlar için sağlık tehlikesi yaratan ftalat akışkanlaştırıcılarının özellikle oyuncak ve çocuk ürünlerinde kullanılması bazı ülkelerde yasaklanmıştır (36). Ftalatların etkilerine Ek 32 başlığında değinilmiştir. Streç filmin yapısında bulunan Di-2-etilhekzil adipat (DEHA) (kodekste değinilmemiştir), bir plastifiyan olarak kullanılmakta ve gıda, su, hava ve diğer tüketici ürünlerinden her gün maruziyete yol açmaktadır. Endokrin bozucu bir kimyasal olan DEHA, temas ettiği yağlı gıdalara geçebilir ya da ısıtıldığında gıdaya geçebilir. Karaciğer, böbrek, dalak, kemik oluşumu ve vücut ağırlığı üzerine olumsuz etkileri olduğu bildirilmiş ve Environmental Protection Agency (EPA) tarafından karaciğeri etkileyen olası bir kanserojen olduğu açıklanmıştır (19, 37). IARC, PVC üretiminde kullanılan vinil klorürün insanlar için bilinen bir kanserojen olduğunu belirtmiştir. Vinil klorür, insanlar için kanserojendir. İşçilerde karaciğer anjiyosarkomuna yol açtığı, siroz ve hepatoselüler kanser riskinde artışla ilişkili olduğu gösterilmiştir. Bağ dokusu ve yumuşak doku malin tümörlerine yol açtığına dair kuşkular bulunmaktadır (38). Vinil klorür en çok PVC üretiminde kullanılır. PVC, zehirli plastik olarak bilinmektedir. En az geri dönüştürülebilen plastik türüdür. epoksi reçinelerinin bileşeni, gıda ve içecek kaplarının iç kaplaması, biberonlar, oyuncaklar hatta kozmetik ve gıdalarda dahi antioksidan olarak kullanılmıştır ya da kullanılmaktadır (31, 39-40). BPA, günümüzde dünyada kullanım hacmi en yüksek olan kimyasallardandır. CDC nin yaptığı bir taramada 2500 kişiden %93 ünün idrarında BPA saptanmıştır (41). En yüksek düzey 6-12 yaş grubundadır. Gebelerin kanında, amniyon sıvısında, umblikal kord kanı, plasenta, yenidoğan kanı ve anne sütünde de BPA saptanmıştır. Hepsinde deney hayvanlarında zarara yol açtığı düzeylerde belirlenmiştir (39). BPA nın sağlığa etkileri üzerine yapılan çalışmalarda BPA nın prostat kanser hücrelerini uyardığı, fare ve insanlardaki erken aşamadaki meme kanserine benzeyen meme dokusu değişiklikleri oluşturduğunu, farelerde beyin, erkek ve kadın üreme sistemi gelişimine etkilerinin olduğu, perinatal maruziyetin ardından vücut ağırlığında artışa yol açtığı, adiposit diferansiyasyonu, lipid birikimi, glukoz transportu ve adiponektin salınımına yol açtığı, laboratuvar hayvanlarında diabetes mellitus, erken puberte, nörolojik sorunlarla ilişkili olduğu saptanmıştır. BPA konusunda yapılan 163 kamu finansmanlı araştırmanın %92 si düşük düzeyde BPA ya maruz kalındığında bile önemli gelişimsel, reprodüktif ya da immün etkiler saptadığı halde endüstri finansmanlı 13 araştırmanın hiçbirinde olumsuz bir etki etki saptanmamıştır. Hayvan araştırmalarında EPA nın güvenli olarak bildirdiği düzeyin yüzlerce kat altındaki dozlarda olumsuz etkiler saptanmıştır (19, 31, 39, 41-42). FDA, BPA nın olası kanserojen etkilerini araştırmak için 30 milyon dolarlık bir bütçe ayırmıştır (43). Ek 35. Poliamitler Ek 34. Polikarbonatlar (PC) Geri dönüşüm kodu 7 (diğer) olan plastiklerin çoğunluğu, polikarbonat plastiklerdir. Ülkemizde ambalajlanmış su satışının artması ve geleneksel cam damacanalardan taşıma kolaylığı nedeniyle polikarbonat damacanaların kullanımına geçilmesi nedeniyle Bisfenol A gündeme gelmiştir. Bisfenol A (BPA), kodekse göre ayrıca Ek-28 ve Ek-35 de gruplanan plastiklerin yapısında da bulunabilmektedir. Bisfenol A, ilk olarak 1891 de sentezlenmiş ve 1930 larda yapay östrojen bileşiği olarak kullanılmıştır lerde BPA plastik sanayisinde kullanılmaya başlamıştır. Polikarbonat plastiğin yapıtaşıdır. Ayrıca bazı diş materyallerinin Naylon olarak da bilinen poliamit, gıda maddelerinin vakumlu ortamda saklanmasında yaygın olarak kullanılmaktadır. Yapısında BPA bulunabilmektedir ve BPA'nın etkilerine Ek 34 başlığı altında değinilmiştir. Türk Gıda Kodeksi Yönetmeliği Ek-36 A ve B de plastiklerde kullanılacak boyar maddelerle ilgili teknik özellikler belirtilmiştir. Bu boya maddelerinin, plastiklerin gıda ambalajı olarak kullanılması nedeniyle gıdaya geçme riski bulunmaktadır ancak farklı bir konu başlığı olduğu için bu yazı içinde ele alınmamıştır. 93

8 Tablo 3: Derlemede incelenen plastik türleri (tanımada kolaylık sağlamak amacıyla kısaltmaları ve geri dönüşüm kodları), içlerindeki toksik maddeler ve olası sağlık etkileri Plastik türü (kısaltması ve varsa geri dönüşüm üçgen simgesi içindeki numarası) Polietilen tereftalat (PET) (1) Yüksek dansiteli polietilen (HDPE) (2) Polivinil klorür (PVC) (3) Düşük dansiteli polietilen (LDPE) (4) Polipropilen (PP) (5) Polistiren (PS) (6) Polikarbonat (PC) (7) Melamin ve üre formaldehit dökümler Reçinesel/polimerik kaplamalar Poliamitler (PA) (Naylon) Gıdaya geçişi arttıran durumlar Plastik gıda ambalajlarından gıdaya geçebilecek olan kimyasallar, başlangıçtaki polimerizasyon basamağında kullanılan, monomer ya da katalizör gibi başlangıç maddeleri olabileceği gibi, üretim esnasında malzemeye bazı özellikler kazandırabilmek için eklenen katkı maddeleri de olabilir (malzemeyi yumuşatmak için eklenen plastifiyanlar gibi). Başlangıç maddeleri, malzemenin oluşumu sırasında polimerleşmenin tam gerçekleşmemesi sonucu veya zamanla malzemenin bozulması nedeniyle gıdaya geçebilir. Ayrıca başlangıç ya da katkı maddeleri, saf olmayabilirler ve istemdışı eklenen maddeler ( nonintentionally added substances - NIAS) ve kompleks polimerleşme tepkimesinin bazı yan ürünlerini içerebilirler. Bu yan ürünlere örnek olarak oligomerler (örneğin polistiren içerisinde stiren trimeri) veya katkı maddesi olan trinonilfenil fosfitin (TNPP) yıkım ürünü olan nonilfenol verilebilir. NIAS ların bir kısmı idantifiye edilemeyebilir (44). Ambalaj veya gıda kabından kimyasalların gıdaya geçişi; plastiğin ve gıdanın kimyasal özelliklerine, ürünün paketlenmesi, ısıl muamelesi ve depolanması esnasındaki sıcaklığa, UV ışınına maruz kalışına ve saklama süresine göre değişebilmektedir (44). Yağlı ve asitli gıdalarla temas, gıdanın plastik kapta ısıtılması ya da plastik bardağa sıcak içecek konması, eski, çizilmiş plastiklerin kullanımı ve bazı deterjanlar, geçiş riskini arttırmaktadır (19). İçindeki toksik madde(ler) ve olası sağlık etkileri - Ftalatlar (endokrin bozucu) - Nonilfenol (endokrin bozucu) - Nonilfenol (endokrin bozucu) - Vinil klorür (kesin kanserojen) - DEHA (endokrin bozucu, olası kanserojen) - Ftalatlar (endokrin bozucu) - Nonilfenol (endokrin bozucu) - Nonilfenol (endokrin bozucu) - Stiren (kanserojen ve olası endokrin bozucu) - 1,3 butadien (kanserojen) - Nonilfenol (endokrin bozucu) - Bisfenol A (BPA) (endokrin bozucu) - Formaldehit (kanserojen) - Melamin (nefrotoksik) - DEHP (hormon bozucu) - Akrilamid (nörotoksik, genotoksik, olası kanserojen) - Bisfenol A (BPA) (hormon bozucu) Sonuç ve öneriler Yapılan araştırmalar, birçok plastik türünde insan sağlığını olumsuz etkileyebilecek özellikler bulunduğunu göstermektedir. Bu etkiler, özellikle gelişim bozuklukları, endokrin sistem bozukluları, kanserler başlıkları altında toplanmaktadır. Ekosistemdeki doğal döngüler içinde yeri olmayan bu kimyasalların yaşamımızda olabildiğince az kullanımı için gerekli koşulların yaratılması, çevre ve insan sağlığı açısından bir zorunluluk olarak görülmektedir. Ayrıca araştırmalar sonucunda sayıları az olmakla beraber olumsuz etkileri hakkında henüz yeterli kanıt elde edilmemiş plastikler bulunmaktadır. Bu saptama, söz konusu plastiklerin güvenli olduğunu net olarak göstermemektedir. Yukarıdaki veriler ışığında söz konusu plastiklerin de sonraki araştırmalarda zararlı etkilerinin bulunabileceği varsayılarak ve ihtiyat ilkesini göz önünde tutarak onları da gündelik yaşamda daha az kullanmaya çalışmak gereklidir. Bu sonuçlar göz önüne alındığında aşağıdaki önerilerde bulunulabilir: Sağlıklı bir çevrede yaşayabilmek için plastiklerin günlük kullanımının olabildiğince azaltılması Politikacıların plastiklerin kullanımını azaltma yönünde mevzuat oluşturmaya zorlanması Gıda üreticilerinin gıdaların plastik ambalajda piyasaya sunumunu ve sonuçta plastiklerin olumsuz sağlık etkilerine maruz kalma riskini azaltabilmek için tüketicinin satın alma tercihini kullanması 94

9 Evlerde gıda saklama amacıyla olabildiğince cam kap kullanılması Gıda maddelerinin tüketiminde plastik tabak, çatal, bıçak gibi malzemelerin kullanılmaması Evde ve satış noktalarında, streç filmin gıdayla temas edecek şekilde kullanımının önlenmesi Mikrodalga kullanımı sırasında plastik kapların kullanımından kesinlikle kaçınılması Plastik yerine cam biberonun tercih edilmesi, sıvı içecekler için cam veya paslanmaz çelik bardakların kullanılması Plastik bardaklarda sıcak içecek tüketilmemesi Zorunluluklar dışında ambalajlı su yerine şebeke suyunun tercih edilmesi, zorunlu kalındığında da suyu özellikle polikarbonat içeren damacanalarda uzun süre tutmaktan kaçınılması Eskimiş, çizik plastik kapların kullanılmaması PET ve HDPE şişelerin bir defadan fazla kullanılmaması (Geri dönüşüm kodu 1 ve 2) Plastik kap kullanmaktan kaçınılamadığında türüne dikkat edilmesi, gıdaya geçişi arttıran durumların göz önünde bulundurulması ve daha az zararı olabilecek türlerin tercih edilmesi. Okuyucuya kolaylık sağlamak amacıyla bu derlemede incelenen plastik türleri, içlerindeki toksik maddeler ve olası sağlık etkileri, Tablo 3 te özetlenmektedir. KAYNAKLAR 1 Thompson RC, Moore CJ, vom Saal FS, Swan SH. Plastics, the environment and human health: current consensus and future trends. Philos Trans R Soc Lond B Biol Sci. 2009; 364(1526): Online Etymology Dictionary Plastic. [Erişim tarihi: ]. 3 Harper CA, Petrie EM. Plastics Materials and Processes: A Concise Encyclopedia. New Jersey: John Wiley & Sons, Inc Harper CA Modern Plastics Handbook. United States of America: McGraw-Hill; Milli Eğitim Bakanlığı Polimer kavramları ve_özellikleri_http://megep.meb.gov.tr/mte_progr am_modul/modul_pdf/524ki0168.pdf [Erişim tarihi: ]. 6 Türk Gıda Kodeksi Yönetmeliği. Resmi Gazete ; Dünya_Kanser_Raporu_2008_http://whqlibdoc.w ho.int/publications/2009/ _tur_p pdf 8 Cannon Plastics Museum. History of Plastic. RAMEmuseo2.htm [Erişim tarihi: ] 9 Cosmetic Ingredient Review Expert Panel. Final Report on the Safety Assessment of Polyethylene. International Journal of Toxicology. 2007; 26(1): Shelby MD, Newbold RR, Tully DB, Chae K, Davis VL. Assessing environmental chemicals for estrogenicity using a combination of in vitro and in vivo assays. Environ Health Perspect. 1996; 104(12): Loyo-Rosales JE, Rosales-Rivera GC, Lynch AM, Rice CP, Torrents, A. Migration of nonylphenol from plastic containers to water and a milk surrogate. J. Agric. Food Chem. 2004; 52(7): Calafat A, Kuklenyik Z, Reidy JA, Caudill SP, Ekong J, Needham LL. Urinary concentrations of bisphenol a and 4-nonylphenol in a human reference population. Environ Health Perspect. 2005; 113(4): Ogawa Y, Kawamura Y, Wakui C, Mutsuga M, Nishimura T, Tanamoto K. Estrogenic activities of chemicals related to food contact plastics and rubbers tested by the yeast two-hybrid assay. Food Addit Contam. 2006; 23: Carlson GP. Critical appraisal of the expression of cytochrome P450 enzymes in human lung and evaluation of the possibility that such expression provides evidence of potential styrene tumorigenicity in humans. Toxicology. 2008; 254(1-2): Rueff J, Teixeira JP, Santos LS, Gaspar JF. Genetic effects and biotoxicity monitoring of occupational styrene exposure. Clin Chim Acta. 2009; 399(1-2): WHO IARC. IARC Monographs on the Evaluation of Carcinogenic Risks to Humans - Volume 82 Some Traditional Herbal Medicines, Some Mycotoxins, Naphthalene and Styrene. Lyon: IARCpress; National Toxicology Program. Report on Carcinogens, Eleventh Edition. Substance profiles: Styrene-7,8-Oxide. CAS No styr.pdf [Erişim tarihi: ]. 18 WHO IARC. IARC Monographs on the Evaluation of Carcinogenic Risks to Humans - Volume 97 1,3-Butadiene, Ethylene Oxide and Vinyl Halides (Vinyl Fluoride, Vinyl Chloride and Vinyl Bromide). Lyon: IARC;

10 19 Institute for Agriculture and Trade Policy. Smart Plastics Guide: Healthier Food Uses of Plastics. IATP Food and Health Program; DeMerlis CC, Schoneker DR. Review of the oral toxicity of polyvinyl alcohol (PVA). Food Chemical Toxicol. 2003; 41(3): WHO IARC. IARC Monographs on the Evaluation of Carcinogenic Risks to Humans - Volume 73 Some Chemicals that Cause Tumours of the Kidney or Urinary Bladder in Rodents and Some Other Substances. Lyon: IARC; Bhalla V, Grimm PC, Chertow GM, Pao AC. Melamine nephrotoxicity: an emerging epidemic in an era of globalization. Kidney Int. 2009; 75(8): Hau AK, Kwan TH, Li PK. Melamine Toxicity and the Kidney. J Am Soc Nephrol. 2009; 20(2): WHO IARC. IARC Monographs on the Evaluation of Carcinogenic Risks to Humans-Volume 88 Formaldehyde, 2-Butoxyethanol and 1-tert- Butoxypropan-2-ol. Lyon: IARC; WHO IARC. IARC Monographs on the Evaluation of Carcinogenic Risks to Humans - Volume 71 Re-evaluation of Some Organic Chemicals, Hydrazine and Hydrogen Peroxide. Lyon: IARC; Ata SO, Yavuzyilmaz H. In vitro comparison of the cytotoxicity of acetal resin, heat-polymerized resin, and auto-polymerized resin as denture base materials. J Biomed Mater Res B Appl Biomater. 2009; 91(2): WHO IARC. IARC Monographs on the Evaluation of Carcinogenic Risks to Humans-Volume 60 Some Industrial Chemicals. Lyon: IARC; Hogervorst JG, Schouten LJ, Konings EJ, Goldbohm RA, Van den Brandt PA. A prospective study of dietary acrylamide intake and the risk of endometrial, ovarian and breast cancer. Cancer Epidemiol Biomarkers and Prevention. 2007; 16(11): Mucci LA, Dickman PW, Steineck G, Adami HO, Augustssone K. Dietary acrylamide and cancer of the large bowel, kidney and bladder: Absence of an association in a population-based study in Sweden. Br J Cancer. 2003; 88(1): Sax L. Polyethylene terephthalate may yield endocrine disruptors. Environ Health Perspect. 2010; 118(4): CDC. Fourth National Report on Human Exposure to Environmental Chemicals. Department of Health and Human Services, Centers for Disease Control and Prevention; Jaakkola JJ, Knight TL. The role of exposure to phthalates from polyvinyl chloride products in the development of asthma and allergies: a systematic review and meta-analysis. Environ Health Perspect. 2008; 116(7): WHO IARC. IARC Monographs on the Evaluation of Carcinogenic Risks to Humans - Volume 77 Some Industrial Chemicals. Lyon: IARC; Frederiksen H, Skakkebaek NE, Andersson AM. Metabolism of phthalates in humans. Mol Nutr Food Res. 2007; 51(7): ATSDR. Toxicological Profile for Di(2- ethylhexyl)phthalate. U.S. Department of Health and Human Services, Public Health Service, Agency for Toxic Substances and Disease Registry; Navarro R, Perrino MP, Tardajos MG, Reinecke H. Phthalate plasticizers covalently bound to PVC: Plasticization with suppressed migration. Macromolecules. 2010; 43(5): Jarfelt K, Dalgaard M, Hass U, Borch J, Jacobsen H, Ladefoged O. Antiandrogenic effects in male rats perinatally exposed to a mixture of di(2- ethylhexyl) phthalate and di(2-ethylhexyl) adipate. Reprod Toxicol. 2005; 19(4): WHO IARC. IARC Monographs on the Evaluation of Carcinogenic Risks to Humans - Volume 97 1,3-Butadiene, Ethylene Oxide and Vinyl Halides (Vinyl Fluoride, Vinyl Chloride and Vinyl Bromide). Lyon: IARC; Rubin BS, Soto AM. Bisphenol A: Perinatal exposure and body weight. Mol Cell Endocrinol. 2009; 304(1-2): Tsai WT. Human health risk on environmental exposure to Bisphenol-A: a review. J Environ Sci Health C Environ Carcinog Ecotoxicol Rev. 2006; 24(2): Calafat AM, Ye X, Wong LY, Reidy JA, Needham LL. Exposure of the U.S. population to bisphenol A and 4-tertiary-octylphenol: Environ Health Perspect. 2008; 116(1): Richter CA, Birnbaum LS, Farabollini F, et all. In vivo effects of bisphenol A in laboratory rodent studies. Reprod Toxicol. 2007; 24(2): LA Times. FDA issues BPA guidelines. [Erişim Tarihi: ]. 44 Muncke J. Exposure to endocrine disrupting compounds via the food chain: Is packaging a relevant source? Sci Total Environ. 2009; 407(16):