ÇOK PARTİLİ YAŞAMA GEÇİŞ

Transkript

1 30 Ekim 1918 Mondros Mütarekesi ile işgale açık hale gelen Türk toprakları, mütarekenin 7. maddesi bahane edilerek işgal edilmeye başlanmıştı. Bu işgallere karşı Türk milletinin sesi olarak ortaya çıkan Mustafa Kemal, ülkeyi cemiyetler aracılığıyla birleştirmiş ve bu kararlılık 28 Ocak 1920 de Misak-ı Milli Kararları olarak ortaya çıkmıştı. Ünite 3 Okutman Ahmet AKŞAR Bu ünitede; Çok Partili Yaşama Geçiş konusu işlenecektir. 16 Mart 1920 de İstanbul un işgal edilmesi Ulusal Egemenlik yolunda büyük bir adım atılmasıyla sonuçlanmıştı. Bu adım 23 Nisan 1920 tarihinde TBMM nin açılmasıdır. 1

2 TBMM nin üyeleri, yani milletvekilleri başlıca iki yolla meclise gelmişlerdi. Bunlardan birincisi Mustafa Kemal tarafından 19 Mart 1920 tarihinde yayınlanan seçim beyannamesi ile seçilerek gelenlerdi. Diğeri yani ikincisi ise İngilizler tarafından kapatılan son Osmanlı Mebusan Meclisi nin üyesi olup gizlice kaçarak Anadolu ya geçenler ve Ankara ya gelenlerden oluşmaktaydı. Milletvekillerinin öncelikli mesaisi vatanın kurtulması ve Misak-ı Milli Kararlarının gerçekleştirilmesi olmakla birlikte örneğin padişaha bağlılık konusunda olduğu gibi pek çok alanda farklı düşünceler, işlerin daha hızlı görülmesinde ve Türkiye nin değiştirilip dönüştürülmesinin önündeki en büyük engeli oluşturuyordu. Bazı kaynaklar Malta dan sürgünden kaçarak gelen askerleri de bir grup olarak saymaktadır. Toplumun değişik kesimlerinden, değişik meslek gruplarından ve değişik dünya görüşünü savunanlardan meydana gelen I. TBMM 1920 li yılların dünyasında çok farklı bir atmosfer oluşturmaktaydı. Mustafa Kemal, mecliste bulunan farklı düşüncelere sahip milletvekillerini beş gruba ayırıyordu. Bunlar; Tesanüt Grubu İstiklal Grubu Müdafaa-i Hukuk Zümresi Halk Zümresi Islahat Grubu olarak karşımıza çıkmaktadır. 2

3 Bu beş grup içinde; İslamcılar Bolşevikler İttihatçılar Hürriyet ve İtilafçılar Turancılar bulunmaktaydı. Mustafa Kemal bu beş grubu bir araya getirmek ve uzlaştırmak için çok çaba sarf etse de bunda başarılı olamamıştı. Böylelikle biz, TBMM de gruplaşmaların başladığını görmekteyiz. Bu gruplaşmalar 8 Nisan 1923 tarihli seçim beyannamesini de şekillendirmiş, Mustafa Kemal yaptığı açıklamayla Anadolu ve Rumeli Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti nin Halk Fırkası na dönüşeceği bildirmişti. O da meclisten kararların daha hızlı çıkması ve meclisin daha iyi çalışabilmesi için kendine yakın gördüğü milletvekilleri ile 10 Mayıs 1921 de Anadolu ve Rumeli Müdafaa-i Hukuk Grubu adı altında bir grup kurmuştu. Bu grup, Anadolu ve Rumeli Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti nin meclis çatısı altındaki grubunu oluşturmuştu. İlerleyen zamanlarda bu gruba I. Grup, değerlerine de II. Grup denecektir. Esasen bu dönemde Türkiye de kurulan tek parti Halk Fırkası da değildi. Türkiye Komünist Partisi, Halk İştirakiyun Fırkası gibi oluşumlar tam manasıyla bir siyasi parti olamasalar da günün fikri akımları çerçevesinde taraftar bulan örgütlenmelerdi. Günün koşulları gereği Rusya taraftarlığı yapan bu örgütlenmeler Temmuz 1922 tarihinde komünizm propagandasının kesin olarak yasaklanmasıyla kapatılmıştır. 3

4 11 Ağustos 1923 te açılan II. TBMM de II. Gruptan milletvekilleri seçilemediği için I. TBMM ye göre II. TBMM de muhalefeti temsil eden milletvekili kalmamıştır. Böylelikle mecliste yapılacak inkılaplara karşı gelebilecek olan kişiler tasfiye edilmiştir. Halk Fırkası bu şartlar altında 9 Eylül 1923 te kurulmuştur. Nisan 1924 te Teşkilat-ı Esasiye Kanunu nun (1921 Anayasası nın) değiştirilmesi sırasında Halk Fırkası içinde bazı milletvekillerinin muhalefeti ortaya çıkmış ve bu muhalefet gün geçtikçe de kuvvet kazanmıştır. 20 Nisan 1924 te 1924 Anayasası mecliste kabul edilmiş ancak muhalefeti yatıştırabilmek için meclis tatil edilmiştir. 29 Ekim 1923 te Cumhuriyet in ilan edilmesi ile Mustafa Kemal Cumhurbaşkanlığı na seçilmiş, İsmet İnönü de Cumhuriyet in ilk hükümetini kurmuştu yılına girildiğinde özellikle Musul un statüsü ve mübadele konusundaki anlaşmazlıklar sebebiyle hükümet ve milletvekilleri TBMM de oldukça yoğun bir mesai içerisine girmişlerdi. Altı aylık bir tatilden sonra TBMM 18 Ekim 1924 te toplanmıştı. Meclisin açılmasıyla yatışır gözüyle bakılan muhalefet fikri daha da ateşlenmişti. Parti içinden Mübadele İmar ve İskan Bakanlığı, Eğitim Bakanlığı ve Sağlık Bakanlığı hakkında verilen soru önergeleri gensoruya dönüşmüş ve olay neredeyse hükümete güvenoyuna dönüştürülmüştü. 4

5 Bir de bu tarihte Mustafa Kemal in Paşalar Komplosu dediği olay gerçekleşmişti. Bu olay kısaca şöyledir. 19 Aralık 1923 te çıkarılan bir kanun, asker milletvekillerinin görevlerinden birini tercih etmesi yönündeydi. Yani artık hem milletvekili, hem de asker olunamayacaktı. Mustafa Kemal Paşa ya yakın bazı komutanlar, milletvekilliğinden istifa etmiş ve askerlik mesleğine geri dönmüştü. 1 Kasım 1924 te meclis açılışında başkanlık divanı seçimleri yapılmış, bu seçimlerden sonra hava daha da ağırlaşmış ve bu durum İsmet Paşa Hükümeti ne güven oylamasına kadar gitmişti. Yapılan güven oylamasında hükümet, 148 olumlu oya karşılık 19 olumsuz oyu alarak güven oylamasını başarıyla geçmişti. Bu olay kısaca şöyledir: Kazım Karabekir, Ali Fuat Cebesoy, Cafer Tayyar Eğilmez ve Cevat Çobanlı gibi milli mücadelenin kazanılmasında çok büyük faydaları görülmüş komutanlar askerlik mesleğinden istifa etmiş ve siyaseti tercih etmişlerdi. Ancak bu Halk Fırkası ndaki kırılmayı derinleştirmiş ve takip eden günlerde ilk etapta 11 milletvekili partiden istifa etmişti. Sonraki günlerde istifalar devam etmiş, 22 Kasım 1924 tarihine gelindiğinde istifa edenlerin sayısı 32 ye yükselmişti. İlk etapta istifa eden bu milletvekilleri 17 Kasım 1924 tarihinde parti tüzüğünü, kurucular listesini ve kuruluş beyannamesini Dahiliye Nezareti ne (İçişleri Bakanlığı) vererek resmen Terakkiperver Cumhuriyet Fırkasını kurmuşlardı. 5

6 Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası, Cumhuriyet tarihinin kurulan ilk örgütlü muhalefet partisidir. Partinin kurucuları; Kazım (Karabekir) Ali Fuat (Cebesoy) Refet (Bele) Hüseyin Rauf (Orbay) Dr. Adnan (Adıvar) Feridun Fikri (Düşünsel) Cafer Tayyar (Eğilmez) Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası Parti programında ayrıca tek dereceli seçim sistemi, anayasanın milletten vekalet alınmadan değiştirilmeyeceği ve yönetim bakımından adem-i merkeziyetçilik (yerinden yönetim) savunulmuştur. Esasında Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası, Türkiye de iktidar olmak için değil, iktidara yakın ve ona muhalif olmak için kurulmuş bir partidir. gibi önemli şahsiyetlerdi. Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası Partinin başkanlığına, Kazım (Karabekir), başkan yardımcılığı görevine Adnan Adıvar ve Hüseyin Rauf Orbay, genel sekreterliğe ise Ali Fuat Cebesoy getirilmişti. Partinin programına baktığımızda parti, ferdi hürriyetlere taraftar, din düşüncesine ve inançlara saygılı, cumhuriyet rejimini ve ekonomide liberalizmi savunan bir program ortaya koyduğunu görürüz. Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası Parti programındaki bu esneklik henüz yapılan inkılapları içine sindiremeyen kişilerin partiye dolması ve bunların kontrol edilememesine sebep olmuştu. Partinin, iktidara muhalefet olmak şeklindeki amacını, bir anda rejime muhalefet olmak şeklinde algılayanların toplanma yeri olması, sıkıntıların baş göstermesine neden olmuştu. 6

7 Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası Siyasi partiler demokrasinin vaz geçilmez yapı taşlarındandır. Halkın yönetime katılması ancak bu siyasi partiler ile mümkün olabilir. Bu bağlamda 17 Kasım 1924 te kurulan bu parti de başlangıçta olumlu karşılanmıştı. Ancak ne yazık ki 13 Şubat 1925 te Şeyh Sait isyanının patlak vermesi Türkiye de çok partili siyasi yaşama geçişi bir müddet ertelemişti. Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası Bu çerçevede mahkeme Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası nın isyan bölgesindeki şubelerini bazı üyelerinin isyancılara destek vermesi sebebiyle kapatmıştı. Hükümet bu karara uyarak 3 Haziran 1925 te Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası nı kapatmıştır. Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası İsyanın başlaması ve bastırılamaması sebebiyle Hıyanet-i Vataniye Kanunu nun 1. maddesine ekleme yapılmıştı. Bunun üzerine hükümet 4 Mart 1925 tarihinde Takrir-i Sükûn Kanunu nu çıkarmış ve ülkede iç huzuru ve güvenliği bozacak her türlü yayın, girişim ve kuruluşun kapatılması kabul edilmişti. Ankara da ve Diyarbakır da kurulan İstiklal Mahkemeleri ile her türlü bozgunculuk yasaklanmıştır. Şeyh Sait, Ali Fethi (Okyar) Bey in başbakanlığı sırasında 13 Şubat 1925 tarihinde Genç Vilayeti ne bağlı Ergani Kazası nın Piran Köyü nde din elden gidiyor naralarıyla bir isyan başlatmıştı. İsyan başlangıçta hükümet tarafından küçük çapta bir olay olarak algılanmış ve mahalli kuvvetlerce bastırılabileceği düşünülmüştü. 7

8 Aslında Fethi Okyar yaratılış itibarı ile sakin ve hümanist bir kişiydi. İsyanı bastırmak için şiddetten kaçınmış, bu tutumu da isyancıları daha da cesaretlendirmişti. Çok geçmeden olayın hiç te mahalli kuvvetlerle bastırılabilecek küçüklükte olmadığı ve uluslararası bağlantılar içerdiği tespit edilmişti. 7 Mart tarihinde Diyarbakır a saldıran Şeyh Sait in çetesi, burada bulunan Mürsel Paşa kumandasındaki askerler ile çatışmış ve ciddi kayıplar vererek geri çekilmişti. Askeri harekatın kararlılıkla sürdürülmesi ile isyancıların faaliyette bulundukları yerlerin kıskaç altına alınması sonucu isyancıların faaliyetleri durdurulmuştu. Sorunun çözümü için başbakanlıktan istifa etmiş, yerine İsmet Paşa hükümeti kurarak derhal Takriri Sükûn Kanunu nu çıkarmış ve isyan bölgesinde sıkıyönetim ilan etmişti. Bu süreçte Şeyh Sait ve adamları Genç Vilayeti hapishanesini basmışlar ve burada bulunan adamlarını salarak isyanı Bingöl, Bitlis ve Muş istikametinde genişletmişlerdi. Şeyh Sait kararlılıkla sürdürülen askeri harekatta 15 Nisan 1925 te Varto da yakalanmış, sıra onun ve asilerin cezalandırılmasına gelmişti. 8

9 Takrir-i Sükûn Kanunu gereği isyancılar yargılamak için hükümet biri Ankara da, diğeri Diyarbakır da olmak üzere iki İstiklal Mahkemesi kurmuştu. Diyarbakır İstiklal Mahkemesi yargılamayı iki aşamada yapmıştı. 27 Mayıs 1925 te cezalar infaz edilmişti. İkinci yargılamada Şeyh Sait ve adamları yargılandılar ve suçlu bulundular. Cezaları 28 Haziran tarihinde infaz edilmişti. Şeyh Sait isyanı Cumhuriyete yönelik ilk ciddi başkaldırı özelliği göstermektedir. Olay Kürtçülük propagandası esas olmak üzere din elden gidiyor söylemiyle daha fazla insana ulaşmayı hedeflemiştir. İlk yargılamada Kürt Teali Cemiyeti nin kurucusu; Seyyid Abdulkadir Seyyid Mehmet Bitlisli Kemal Palulu Kör Sadi gibi bazı kişiler, halkı isyana teşvik etmek, cumhuriyeti ortadan kaldırmaya teşebbüs etmek ve ayrılıkçı fikirlerle Türkiye yi bölmeye çalışmak suçlarından idam cezasına çarptırıldı. Böylelikle isyana katılımı arttırabilmek için insanların dini hassasiyeti kullanılmıştır. Konunun uzmanları bu isyanda İngiliz etkisinin de olduğunu ortaya koymaktadırlar. Bilindiği gibi Musul sorunu Lozan Antlaşması nda çözümlenememiş, Türkiye ile İngiltere arasında sonradan çözümlenmesi için ertelenmiştir. 9

10 İşte bu zamanda TBMM Şeyh Sait isyanının yıkıcı etkisini ortadan kaldırmaya yoğunlaştığından Milletler Cemiyeti Musul u İngiliz idaresindeki Irak Krallığına bırakmıştı. Bu sebeple isyan, aynı zamanda Misak-ı Milli sınırları içerisinde bulunan Musul un kaybedilmesiyle de sonuçlanmıştı. Kurtuluş Savaşı nın kazanılmasından sonra Mustafa Kemal yüzyıllardır geri bırakılan Türk Milletini muasır medeniyet seviyesine çıkarmaya ve kalkınmış milletler arasına dahil etmeye kararlıydı. Bunun için pek çok yenilik yapılmıştı; Saltanatın kaldırılması, Cumhuriyetin ilan edilmesi, halifelik kurumunun kaldırılması gibi siyasi alanda inkılapların yanında hukuk alanında ve sosyal alanda da inkılaplar yapılmıştı. Takrir-i Sükûn Kanunu nun uygulanmasında zaman zaman sertliklere başvurulması, Türkiye de demokratik gelişimin bir müddet daha ötelenmesine sebep olmuştur. Yukarıda da bahsedildiği gibi Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası 3 Haziran 1925 te Takrir-i Sükûn Kanunu ile kapatılmıştı. Bu yapılanlara karşı ülkede içten içe bir muhalefetin ortaya çıktığı da gözlerden kaçmıyordu. 17 Kasım 1924 te açılan Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası bu muhalefete bir örnektir. Burada Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası legal (yasal) muhalefet yapmakla Türk demokrasinin gelişimine katkıda bulunuyordu. Bunun için Mustafa Kemal başlangıçta bu partinin kurulmasına sıcak bakmıştı. 10

11 Ancak yaşanan gelişmeler, partinin rejime muhalif olanların toplandıkları yer olması ve gibi sebepler, Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası nın kapatılmasını zorunlu kılmıştı. 3 Haziran 1925 te Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası nın kapatılması ülkede mevcut bulunan yıkıcı muhalefeti ortadan kaldırmadı, sadece yer altına inmelerine yol açtı. Suikastı gerçekleştireceklerin içinde; Rize Milletvekili Ziya Hurşit Gürcü Yusuf Laz İsmail Çopur Hilmi Miralay Ayıcı Arif Şükrü Bey gibi kimseler vardı. Olay Giritli Şevki isimli motorcunun ihbarıyla ortaya çıkmıştı. İşte bu kişiler kişisel hırsları ve siyasi geçmişleri gibi bazı sebeplerle Mustafa Kemal e ve onun şahsında yapılan inkılaplara karşı çeşitli yıkıcı planlar yapmaya koyuldular. Bunun için öncelikli olarak Mustafa Kemal i ortadan kaldırmaya karar verdiler. Planlarını gerçekleştirmek için en uygun anı da Mustafa Kemal in batı Anadolu da halka inkılapları anlattığı gezi olarak tespit ettiler. Olayın ayrıntıları şöyledir: Mustafa Kemal Batı Anadolu gezisine çıkmıştı. Bunun için Balıkesir e de uğramıştı. Suikastçıların planlarına göre Mustafa Kemal 16 Haziran 1926 da Balıkesir den ayrılacak ve 17 Haziran 1926 da İzmir de Kemeraltı çarşısındaki kalabalıkta Atatürk öldürülecek ve meydana gelen karmaşadan faydalanılıp motorla Yunan adalarına kaçılacaktı. 11

12 Bunun için İzmir de gerekli hazırlıklar yapılmış, Mustafa Kemal in buraya gelmesi beklenmeye başlanmıştı. Atatürk ün Balıkesir den ayrılması bir gün gecikince Motorcu Şevki nin korkup suikast hazırlığını İzmir valisi Kazım Dirik e bildirmesi üzerine her şey ortaya çıkmıştı. Ziya Hurşit hiç bir şey demeden sadece önüne bakmıştı. Tüm bunlar olurken yurdun dört bir yanından da Atatürk e sevgi ve bağlılık telgrafları gelmeye devam ediyordu. Mustafa Kemal, kendisine karşı olan gelişmeleri öğrendiğinde hemen İzmir e gitti. Burada suikastçılardan Ziya Hurşit ve Gürcü Yusuf u derhal yanına çağırtıp onlarla görüştü. Bu görüşmede Mustafa Kemal Ziya Hurşit e dönerek; seninle bunca arkadaşlık ettik, hayatıma kast edecek kadar ileri gitmende sebep acaba neydi? diye sormuştu. Atatürk bu yakın ilgiye ve bağlılığa şu açıklamayı yapmıştır: Alçak teşebbüsün benim şahsımdan çok kutsal cumhuriyetimize ve onun dayandığı yüksek ilkelere dönük bulunduğundan şüphem yoktur Benim naçiz vücudum bir gün elbet toprak olacaktır. Fakat Türkiye Cumhuriyeti ilelebet payidar kalacaktır. (Sonsuza kadar yaşayacaktır.) 12

13 Suikastı planlayanların, tetikçilerin ve azmettiricilerin ortaya çıkmasıyla derhal yargılama sürecine girilmişti. Bunun için hükümet derhal İstiklal Mahkemesi heyetini İzmir e gönderdi. 27 Haziran da başlayan soruşturma süreci 12 Temmuz da sona ermiş, bu süre zarfında olaya katılan, olaya katılanları tanıyan pek çok kişi dinlenmiş, tutuklamalar başlamıştır. Eski İttihatçılardan Doktor Nazım ve Maliyeci Cavit gibi diğerleri de örgütlenmeleri gereği kendi örgütlerinde olmayan başkalarına zaten tahammülleri yoktu. Yargılanmalar devam ederken bir anda bütün ibreler, kapatılan Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası nın yöneticilerine dönmüştü. Çok geçmeden tutukluların sayısı önemli miktarda arttı. Tutuklananlar arasında İzmit milletvekili Şükrü Bey ve Eskişehir milletvekili Albay (Ayıcı) Arif gibi yirmi beş milletvekili de vardı. Bunlardan kimi Mustafa Kemal e hırsları yüzünden düşman olmuştu, kimi gözden düştükleri için intikam almaya çalışmışlardı. Kazım Karabekir Ali Fuat Cebesoy Rauf Orbay Adnan Adıvar gibi milli mücadelede etkin rol almış kişilerin de tutuklanması gündeme geldiğinde başbakan İsmet İnönü devreye girmiş ve tutuklamalara karşı çıkmıştı. 13

14 Bu isimlerin hiçbirinin suikastta rol alamayacağını ifade eden Başbakan, mahkeme tarafından tutuklanmakla tehdit edilince devreye bizzat Mustafa Kemal girmiş ve bu isimlerin beraat ettirilmesi için teşebbüste bulunmuştu. Eski İaşe Bakanı Kara Kemal Manisa Milletvekili Abidin Sivas Milletvekili Halis Turgut Erzurum Milletvekili Rüştü Trabzon Milletvekili Mehmet Emekli Albay Rasim idama mahkum edildiler. Kazım Karabekir, Ali Fuat Cebesoy, Cafer Tayyar Eğilmez ve Refet Bele serbest bırakıldılar. Ziya Hurşit Laz İsmail Gürcü Yusuf Çopur Hilmi İzmit milletvekili Şükrü Eskişehir Milletvekili Albay Arif İsmail Canbulat Sarı Efe Edip eski Ankara Milletvekili Abdülkadir Yargılamaların İttihatçılarla ilgili olan duruşmaları Ankara da 2 Ağustos ta başladı. 26 Ağustos 1926 tarihinde sonuç açıklanmış ve eski maliye nazırı Cavit Bey, Nail Bey, Hilmi Bey, Doktor Nazım Bey idama mahkum edilmişler, Adnan Adıvar serbest bırakılmış, Rauf Orbay sürgün cezasına çarptırılmıştı. 14

15 Böylece Mustafa Kemal e ve onun şahsında yapılan inkılaplara yönelik olduğu anlaşılan komplolar silsilesi bertaraf edilmişti. Türk milleti çıktığı yolda yılmadan, durmadan ve ümitsizliğe kapılmadan Atatürk ün açtığı yolda yürümeye devam etmiştir. Cumhuriyet, halkın yönetime katıldığı rejimdir ve bu katılım da siyasi partiler vasıtasıyla yapılmaktadır. Bu bağlamda öncelikli hedef demokrasinin ve çok sesliliğin ülkede tesis edilmesi amaçlanmıştır. İkinci olarak, dünyada 1929 yılında büyük bir ekonomik kriz çıkmış, bu durum özellikle Türkiye gibi henüz savaş yaralarını sarmaya çalışan küçük ekonomileri oldukça olumsuz etkilemişti., cumhuriyet tarihinde çok partili döneme geçmek için girişilen ikinci teşebbüstür. Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası nın kapanmasına neden olan gelişmelerin ortaya çıkardığı olumsuz hava 1925 ten 1930 yılına gelindiğinde dağılmıştı. Türkiye de Avrupa tarzı demokrasiyi yerleştirmeye çalışan Mustafa Kemal Paşa bu işe bizzat kafa yormuştu. Bu ekonomik kriz halkı Cumhuriyet Halk Fırkası nın ekonomi yönetimine olumsuz bakmasına neden olmuştu. Bu anlamda partinin kuruluşu dönemin ekonomik gelişmeleriyle de doğrudan ilgilidir. Bu sebeple Mustafa Kemal Paşa konu ile bizzat ilgilenmiş ve hükümetin ekonomik alandaki eksikliklerini tamamlaması için bir partinin kurulması için bizzat çocukluk arkadaşı Ali Fethi Beye (Okyar) direktif vermiştir. 15

16 Ali Fethi Bey, çıktığında başbakanlık yapmaktaydı. O yapısı gereği sertlik yanlısı değildi ve bu tutumu isyanın kısa sürede yayılmasına neden oldu. 2 Mart 1925 tarihinde başbakanlık görevinden ayrılmış ve bir müddet sonra Paris e büyükelçi olarak atanmıştı. Ayrıca dünyadaki demokrasilerde halkın da yönetime katıldığı, fakat Türkiye de Cumhuriyet Halk Fırkası nın kendisini halka kapattığının eleştirisini yapmıştı. Bunun üzerine Reisicumhur Mustafa Kemal Paşa Ali Fethi Beye dönerek bir parti kurarak Türkiye deki eksikliği karşılamasını kendisine söylemişti. Fethi Bey, 1930 temmuzunda yaz tatilini geçirmek için Türkiye ye gelmişti. O sırada yurt gezisine çıkan Mustafa Kemal Paşa ile Yalova da buluşmuşlar ve ülke meseleleri üzerine konuşmuşlardı. Fethi Bey bu görüşmelerde özellikle Türkiye de devletin ekonomiyi tekeline almasına eleştiriler getirmişti. Mustafa Kemal bu durumla bizzat ilgilenmiş ve başta kız kardeşi Makbule Hanım olmak üzere bazı milletvekillerini de partinin kurucuları arasına katmıştı. Böylelikle Ali Fethi Bey 12 Ağustos 1930 tarihinde Dahiliye Nezaretine (içişleri bakanlığı) yeni parti kurma dilekçesini vermiş ve parti resmen kurulmuştu. 16

17 Parti programında Cumhuriyet Halk Fırkası nın tersine ekonomide Liberalizmi savunmaktaydı. Bunun dışında cumhuriyete, milliyetçiliğe, laikliğe ve inkılaplara bağlı kalacaklarını beyan etmekteydiler. Bu anlamda muhalefet olmak için değil, bizzat iktidar olmak için siyaset yapmaya başlamıştı. Bu algı bir müddet sonra Cumhuriyet Halk Fırkası idareci ve milletvekilleri tarafından sertlikle eleştirilmeye başlanmıştı. Bu da o bölgelerde özellikle kafasında karşı devrim düşüncesi olanların Serbest Cumhuriyet Fırkası na dolmasına sebep oldu. İkinci olarak Fethi Bey in İzmir mitinginde başta İzmir valisi olmak üzere polislerin ve Cumhuriyet Halk Fırkası yöneticilerinin sert tutumu olayların çıkmasına sebep olmuş hatta 2 kişi de hayatını kaybetmişti. Bu eleştirilerin artmasının elbette ki bazı sebepleri vardı. Bunları şöyle izah etmek mümkündür. Öncelikle parti Türkiye de her yerde teşkilatlanamamıştı ancak teşkilatlandığı yerlerde halkın büyük çoğunluğu bu yeni partiye temayül etmişti. Cumhuriyet Halk Fırkası nın taşradaki yöneticilerinin halka karşı yumuşak olmaması ve ekonomik sıkıntılar partiye bakışı negatife çevirmişti. Bu olay gerilimi daha da arttıran bir etken olmuştu. Üçüncü ve belki de en önemli sebep Ekim 1930 da yapılan belediye seçimlerinde Ali Fethi Bey in ifadesiyle seçime girdiği her yerde seçimi kazanmış 502 belediyenin 22 sini elde etmişti. 17

18 Bu gibi etmenler ve inkılaplara karşı olanların partiyi ele geçirmeye çalışmaları gibi sebepler yüzünden Fethi Bey 17 Kasım 1930 tarihinde Dahiliye Nezaretine başvurmuş ve partiyi feshettiğini ilan etmiştir. Böylelikle Türkiye de çok partili hayat geçme denemeleri başarısızlıkla sonuçlanmış, Türkiye 1946 seçimlerine kadar çok partiyle seçime girmemiş ve 1950 yılına kadar Türkiye Cumhuriyet Halk Fırkası tarafından yönetilmiştir. Menemen Olayı (23 Aralık 1930) Ancak partinin Türkiye de kişisel haklara saygılı olunması ve demokratik hakların verilmesi ile ilgili düşünceleri, kafasında eski düzene özlem duyan kişilerin daha da cesur hareket etmesine sebep olmuştu. Ayrıca Takrir-i Sükun Kanunu 1925 de 2 yıl süre ile çıkarılmış, 1927 de iki yıl daha uzatılmış, 1929 a gelindiğinde tekrar uzatılmamıştı. Menemen Olayı (23 Aralık 1930) Menemen Olayı dediğimiz gelişme tıpkı Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası nın açılmasıyla vuku bulan nda olduğu gibi, Türkiye nin demokratikleşmesi için çok önemli bir adım atıldıktan sonra gerçekleşmişti. İsyanın çıkmasında nın yöneticilerinin hiçbir etkisi olmamıştı. Menemen Olayı (23 Aralık 1930) Takrir-i Sükun Kanunu nun uzatılmaması ve yukarıda sayılan genel nedenler birleştiğinde İzmir in Menemen ilçesinde 23 Aralık 1930 tarihinde bir isyan çıkmıştı. Nakşibendi Şeyhi Derviş Mehmet ve bir grup adamı Menemen de Çarşı Camiinde sabah namazından sonra din elden gidiyor, şeriat isteriz gibi sloganlarla halkı tahrik etmeye başlamıştı. 18

19 Menemen Olayı (23 Aralık 1930) Ne yazık ki bu tahriklere kapılan bir kısım insanların da destek vermesiyle sayıları artan isyancılar Menemen de duruma hakim olmaya çalışmışlardı. Bu olayda yaşanan en acı gelişme duruma silah kullanmadan hakim olabileceğini düşünen Asteğmen Kubilay ile Hasan ve Şevki isimli iki bekçinin şehit edilmeleridir. Ünite 3 Teşekkürler Okutman Ahmet AKŞAR Menemen Olayı (23 Aralık 1930) İsyancıların kafaları o kadar kinle doluydu ki Kubilay ın başını kesmek suretiyle bu kini ortaya dökmüşlerdi. Çevre bölgelerden gelen askeri yardım ile isyan kısa sürede bastırılmıştı. Durumun nedenlerinin ve sorumlularının bulunabilmesi için çok yönlü soruşturma yürütülmüş, olayla ilgisinin olduğu sanılan kişilerin bir kısmı serbest bırakılmış, 41 kişi çeşitli sürelerle hapse mahkum edilmiş, 34 kişi de idam edilmiştir. Bu sebeple Cumhuriyete karşı yönelen tehditler bir bir ortadan kaldırılmıştır. 19