PLINIUS A GÖRE BITHYNIA BÖLGESİNDE YAŞAMIŞ BİR BALIK TÜRÜNÜN ANALİZİ. Özet. Abstract

Transkript

1 Tarih Okulu Sonbahar 2009 Sayı V, PLINIUS A GÖRE BITHYNIA BÖLGESİNDE YAŞAMIŞ BİR BALIK TÜRÜNÜN ANALİZİ Olcay TURAN Özet Bu çalışmada, antikitenin önemli yazarlarından Plinius un Naturalis Historia isimli çok ciltli eserinde geçen kayıtlardan hareketle Bithynia bölgesinde yaşamış olan bir balık türünün incelemesi yapılacak, söz konusu balık türü ile ilgili saptamalarda bulunulmaya çalışılacaktır. Anahtar Kelimeler: Plinius, Naturalis Historia, Abiyogenesis, Dipnoi. Abstract In this paper will be analysed the species of fish that had lived in Bithynia in Antiquity. This analysing will be made through Naturalis Historia that had written by Plinius who is one of important narrators in Antiquity. Keywords: Plinius, Naturalis Historia, Abiogenesis, Dipnoi. Dünya da ilk canlıların ortaya çıkmasından, günümüze kadar olan zaman zarfında sayısı tam olarak tespit edilememiş yüz binlerce hatta milyonlarca canlı türünün nesli tükenmiştir. İnsanoğlunun ortaya çıkarak, doğal çevreyi kendi yaşam alanına uygun bir hale getirmeye başlamasına kadar olan dönemde yaşamış canlıların nesillerinin tükenmesinin ardındaki temel neden doğal faktörlerdir. İnsanoğlunun ortaya çıkması ve zaman içerisinde bilinç düzeyini arttırarak, çevresine şekil vermeye başlaması sonucunda canlı türlerinin ortadan kalmasına insan faktörü de eklenmiştir. Doğal afetler, yerküre değişimleri ve Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Tarih Anabilim Dalı Doktora Öğrencisi

2 Olcay Turan iklim tabii olarak doğal dengenin bir unsuruyken, insanoğlunun faaliyetleri bu canlı türlerinin birçoğunun neslinin tükenmesinde etkin rol oynamıştır. Şehirleşme ve sanayileşme gibi faaliyetler diğer canlıların doğal yaşam alanlarının tahribine yol açmıştır. Ayrıca doğrudan avlanma sonucunda da birçok canlı türünün nesli sona ermiştir. Tarih içerisinde Anadolu olarak adlandırılan yarımada üzerinde yaşayan pek çok canlı türü de ister doğal gerekçelerle isterse de insan etkisi ile olsun nesilleri tükenmiştir. Yeryüzünde ortaya çıkan ilk canlı türlerinden günümüze kadar olan zaman zarfında nesilleri tükenen canlılar hakkında en önemli bilgilere fosil buluntuları vasıtası ile ulaşmaktayız. Bununla beraber bu tür buluntular canlıların fizyolojik özelliklerine ek olarak yaşadıkları coğrafyanın yapısını tam olarak anlatamayacak kadar farklı alanlara dağılmışlardır ve nadiren tam bir fosil buluntusu ele geçmektedir. Fosil buluntularına ek olarak insanoğlunun ortaya çıkması ve zamanla yaşadıkları ortamda gördükleri canlıların özelliklerini görsel ve yazılı materyallere işlemesi sonucunda nesli tükenen hayvanlar hakkındaki bilgilerimize yeni yeni kaynaklar ve bakış açıları eklenmiştir 1. Antik çağlardan günümüze ulaşan görsel ve yazılı materyallerde önceki çağlarda bu topraklar üzerinde yaşamış olmasına karşın günümüzde varlıklarını sürdüremeyen pek çok canlı türünün izi sürülebilmektedir. Bu canlılardan bazıları: Hazar Kaplanı 2 (Panthera tigris virgata), Anadolu Panteri 3 (Panthera Pardus Tulliana), Anadolu Aslanı (en sonu 1890 yılında vurulmuştur), fil, gergedan ve Çizgili Sırtlan dır 4. Geçmişte Anadolu da yaşamış ancak varlığını 1 Metinde bahsedilen görsel materyaller paleolitik çağlardan itibaren insanların yaşadıkları barınaklara yapmış oldukları çizimlerdir. Bu çizimler vasıtasıyla o dönemin hayvan ve bitki türleri hakkında bazı bilgiler sağlamak mümkündür. Örneğin Konya ilinde yer alan Çatalhöyük de yürütülen kazılarda neolitik dönem Anadolu sunda yaşamış fakat günümüzde var olamayan pek çok canlı türü resmedilmiştir. Bu gibi kaynaklar vasıtası ile dönemin fauna ve florasını oluşturmak mümkün olabilmektedir. Daha ayrıntılı bilgi için bkz. Ian Hodder, Çatalhöyük-The Leapard s Tale, Thames and Hudson, London 2006 s , 32, 47 48, 82, 142, Shepard Krech, Encyclopedia of World Enviromental History, Routledge, London 2003 s Tom Breakfield, Big Cats, Voyageur Press, Osceola 1996 s Işın Yalçınkaya, 1999 Yılı Karain Kazıları, 22. Kazı Sonuçları Toplantısı, T.C. Kültür Bakanlığı Anıtlar ve Müzeler Genal Müdürlüğü, İzmir 2000 s

3 Plinius a Göre Bithynia Bölgesinde Yaşamış Bir Balık Türünün Analizi günümüze kadar koruyamamış canlı türlerinden bir diğerini ise Yaşlı Plinius 5, Naturalis Historia adlı eserinde oldukça canlı bir anlatımla tasvir etmektedir: Herakles ve Kromna yakınlarında bol bulunan ve nehirlerin ağızlarında kendilerine oyuklar açarak buralarda yaşayan bir tür canlı vardır. Bunların nehirler kuruduklarında sadece bu yerlerdeki hareketlerinden canlı olduklarını anlayabiliriz. Heraklea nın 6 aynı komşu bölgesinde Lykus 7 nehrinin denize döküldüğü bölgelerde, balıklar çamurun içinde yumurtadan çıkarlar ve yem için solungaçlarını oynatırlar. Bu nedenle sudan dışarıda uzun süre yaşayabilirler. Bu bilgiler ilginç olmasına rağmen, belli bir kuralı temsil etmemektedir. Bu çamur balığı su olmayan yerlerde derin çukurlar açarak, sürpriz bir şekilde eşsiz çoğalır ve bunun içlerindeki bir nem yardımıyla gerçekleşir. Bu onların bir köstebek gibi yaşamalarını sağlamıştır 8. Plinius tarafından yukarıda bahsedilen alan eskiçağlarda Bithynia olarak adlandırılan bölgenin sınırları içerisinde yer almaktadır. Burası günümüzde Batı Karadeniz ve Marmara Bölgesi nin büyük bir kısmına tekabül etmektedir. Antik çağlarda Bithynia bölgesi doğuda Paphlagonia, güneyde Phrygia ve Galatia, batıda ise Mysia bölgesi ile komşudur. Bithynia nın kuzeyinde Pontos Euksinos, kuzeyden güneye doğru, Bosporos Thrakios, Propontis ve Rhyndakos ile Olympos bölgeyi sınırlar 9. 5 Gius Plinius Secundus Maior ya da daha bilinen adıyla Yaşılı Pliniy yılları arasında yaşamıştır. Yazar ve doğa bilimci olmasına karşın gerçekte donanma ve ordu komutanı olup İmparator Vespasianus un yakın arkadaşıdır. Boş zamanlarını tabiat olayları ve canlıları araştırmakla geçirmiştir. En önemli eseri Naturalis Historia adlı andiklopedik çalışmasıdır. 79 yılındaki Vezüv yanardağının patlaması esnasında bir arkadaşını ve ailesini kurtarmaya çalışırken batlamadan doğan toksik gazlar sebebiyle zehirlenerek ölmüştür. Daha ayrıntılı bilig için bkz. Murphy Trevor, Pliniy the Elder s Natural History: The Empire in the Encyclopedia, Oxford University Press, Oxford M.Ö. VII. yüzyılın sonlarında ya da VI. yüzyılın başlarında Megaralı ve bunlara katılan Boiotialılar ın tarımsal amaçlarla kurdukları bir Yunan kolonisi. Daha ayrıntılı bilgi için bkz. Strabon, Geographika, çev., A. Pekman, Arkeoloji ve Sanat Yayınları, İstanbul ; Platon, Nomoı, VI. 776 C; Xenophon, Anabasis, çev., H. Örs, İstanbul, ; Ammianus Marcellinus, Rerum Gestarum Libri, ed., J. C. Rolfe, Loeb Classical Library, London 1963 XXII Günümüzde Gülüç Deresi olduğu sanılan akarsu için bkz. Apollonios Rhodios, Argonautika, ed., Peter Gren, University of California Press, 2008 II. 725; ayrıca Xenophon, Anabasis, Plinius, Naturalis Historia, ed., H. R. Rackham, Loeb Classical Library, London 1958 IX. LXXXIII Strabon, Geographika, ; ayrıca bölgenin daha ayrıntılı sınırları için bkz. Mariandynler in arkasında Bithyn Thrakları, Sangarios ırmağı, Artanes adında başka bir ırmak, Thynias adası ve Rhebas ırmağı bulunur; bundan sonra Olbia körfezi, Mariandyn lerden 147

4 Olcay Turan Plinius, bölgede yapmış olduğu gözlemler esnasında tarif ettiği balık ilk başta dipnoi (bakınız resim 1) sınıfından balıkları çağrıştırmaktadır. Bu türdeki balıklar solungaç solunumu yapmakla beraber ihtiyaç duyulduğunda hava solunumu da yapabilen tatlı su balıklarıdır 10. Bu balıkların genel özellikleri ise şu şekildedir: Vücutları genelde uzun yapılı ve oval şekillidir. Bazı türlerin vücudu büyük ve yuvarlak pullar ile örtülüyken, pulsuz gibi görünen diğer türlerde deri altında küçük yuvarlak pullar mevcuttur Sırt ve anal yüzgeçleri bulunmayan bu balıkların göğüs ve karın yüzgeçleri zeminde sürünmeye yarayacak biçimdedir. 11. İskelet yapıları kısmen kıkırdak, kısmen de kemikli olup, iki metre boya ve 40 kilo ağırlığa ulaşabilenleri saptanmıştır 12. Bu balıkları diğer balık türlerinden ayıran en büyük özellik ise solungaçları haricinde sahip oldukları bir veya iki adet akciğerleri vasıtasıyla hava solunumu da yapabilmeleridir. Bununla beraber bahsi geçen akciğerler gerçek manada akciğer olmayıp etrafı bol miktarda kılcal damarlar ile çevrelenmiş hava keseleridir. Bu hava keseleri istendiğinde akciğer vazifesi yapmaktadır 13. Dipnoi türü balıklar yaşadıkları doğal çevrede kuraklık baş gösterdiğinde ve sular kurumaya başladığında balçığa gömülerek akciğer solunumu yapabilmeleri sayesinde hayatta kalırlar 14 (bakınız resim 2). Bu türdeki balıkların çoğunun nesli tükenmiş olsa da Avustralya (Neoceratodus forsteri), Güney Amerika (Lepidosiren paradoxa) ve Batı Afrika nın (Protopterus aethiopicus) tatlı sularında yaşayan türleri halen varlıklarını korumaktadır. Dipnoi sınıfına ait olan balıklar gündüzleri çoğunlukla su diplerinde göğüs ve karın yüzgeçlerine dayanarak dinlenir, geceleri ise daha faaldirler. Balık, kurbağa ve tatlı su kabukluları gibi hayvanlarını avlayarak beslenirler 15. Kurak mevsimlerde sular çekilmeye başlamasıyla, akciğerli balıkların her biri kendine balçık içinde bir tünel kazarak içine yerleşir. Tünelin üzerinde havanın girişine yarayan gözenekli bir kapak bulunur. Balık, mukuslu bir sıvı Olbia körfezinin en uçtaki bölümüne değin yapılan bir kıyı seferi üç gün sürer Scylacis Caryandensis, Periplus. Geographi Graeci Minores I, ed., C. Müllerus, Hildesheim 1965 s Homer W. Smith, Metabolism of the Lung-Fish, Protopterus Aethiopicus, The Journal of Biological Chemistry, Vol. LXXXVIII, No. 1, 2009 s Homer W. Smith, a.g.m., s Jeffrey B. Graham, Air-Breathing Fishea, Academik Press, 1997 s Andreas Schmidt-Rhaesa, The Evalution of Organ Systems, Oxford University Press, Oxford 2007 s Homer W. Smith, a.g.m., s Peter Ax, Multicellular Animals, Springer, 2003 s

5 Plinius a Göre Bithynia Bölgesinde Yaşamış Bir Balık Türünün Analizi salgılayarak bir koza meydana getirmek suretiyle derisinin kuruması önlenmiş olur(bakınız resim 2). Kozasında derin bir uykuya dalan balık, vücut fonksiyonlarını da yavaşlatır. Akciğerli balıklar gerekli oksijeni yuvanın üstündeki delikten almaya devam ederler. Dipnoi türü balıklar yaz uykusu süresince gerekli enerji depoladığı yağ dokusunun bir kısmını eriterek sağlarlar. Bu suretle yağmurların tekrar başlayıp, akarsu ve göllerin canlanmasına kadar hayatlarını sürdürürler 16. Kas dokusunun besin olarak harcanması sonucu bir mevsim içinde 3 santimlik bir boy kaybı olur. Bazen uzun süren kuraklık dönemlerinde vücutlarının yarısını eritirler. Afrika akciğer balıklarının, çamur kozalarında dört yıldan fazla yaşadığı tespit edilmiştir 17. Yukarıda ana hatlarıyla karakteristik özellikleri aktarılan dipnoi sınıfı balıkların genel karakteristik özellikleri ile Plinius un anlatımında yer alan balık türü arasındaki benzerlikler dikkate değer boyuttadır. Zira Pilinius un tarif ettiği balık dipnoi türü balıklarda olduğu gibi suların kurumaya başladığı dönemlerde nehir ağızlarında yaşamak amacıyla oyuklar açmaktadır. Ayrıca Plinius, bu balığın hava soluduğunu da ifade etmiştir. Bununla beraber o dönemin bilim dünyasının sahip olduğu bilginin azlığına ek olarak yeni bir türle ilk kez karşılaşan çoğu insanın yapacağı gibi Plinius da bu türün bazı özelliklerini farklı yorumlamıştır. O bu canlının içlerinde sahip olduğu nem sayesinde eşsiz çoğalmakta olduğunu düşünmüştür. Oysa balığın salgıladığı mukus (nem) üremek amaçlı değil derisinin kurumasını engellemek ve bu mukus vasıtası ile oluşturduğu kese içinde bir miktar su tutarak hayatta kalmak içindir. Plinius dan dört yüzyıl önce yaşamış olan Aristo da yeni bir türle karşılaşmış ve Plinius gibi benzer bir hataya düşmüştür. Ama burada ilgin olan nokta her iki kişinin de karşılaştıkları canlıların dipnoi tarzı benzer canlılar olmasıdır. Abiogenesis 18 fikrinin kurucusu olan Aristo, Knidos 19 yakınlarındaki bir gölde bulunan balıkların suların kurumasıyla kaybolduklarını (öldüklerini), aylar sonra yağmur 16 Peter Ax, a.g.e., s John Arthur Thomson, The Study of Animal Life, BiblioLife Press, 2008 s Abiyogenez ya da günümüzdeki adıyla kendiliğinden oluş olarak bilinen kavrama göre karmaşık yapılı canlılar öz olarak adlandırılan bir yapıdan meydana gelirler. Bu kavrama göre bu öz yok olmaz yeni yapılar oluşturmak için ölen canlıların vücutlarından çıkarak tekrar bir araya gelir. Bu kavrama basit bir örnek vermek gerekirse fareler depolanmış tahıldan meydana gelirken, kurtçuklar ise kendiliğinden etin içinde oluşur. Ayrıntılı bilgi için bkz. John Augustine Zahm, Evolution and Dogma, Arno Press, 1978 s Karia bölgesinde kent. Ayrıntılı bilgi için bkz. Herdot, Herodot Tarihi, çev., Müntekim Ökmen, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul 2002 I , II. 178, III. 138, IV. 164; Strabon, Geographika,

6 Olcay Turan sularıyla tekrar dolan gölde, tatlı su kefallerine benzer balıkların yüzdüğünü gördü 20. Aristo karşılaştığı bu balık türünün yumurtadan çıkmadan çoğaldığını düşünmüş, sonuçta bu canlının gölde var olan çamur ve kumlardan meydana geldiğini düşünerek, cansız maddelerde canlıyı meydana getiren aktif bir özün var olduğu fikrine varmıştır. Aristo ve taraftarlarının abiogenesis fikirleri sonradan gelen bilim adamları tarafından deneylerle çürütüldü. Aristo'nun kuraklıktan sonra gölde gördüğü balıklar yukarıda bahsedilen çift solunumlu balıklardandı. Suların kurumasıyla balçığa gömülmüş ve akciğer solunumu yapmışlardı. Gölün yağmur sularıyla dolmasıyla balçıktan çıkarak solungaç solunumuna tekrar dönmüşlerdi. Tek bir balık türünün 19. yüzyıla kadar bilim dünyasını etkileyecek olan abiyogenesis fikrinin ortaya çıkmasının ardındaki neden olduğu ise başka bir ilginç ve araştırmaya değer olgudur. Dipnoi türü canlılardan biri Karia 21 bölgesinde yer alan Knidos kenti yakınlarında bir gölde yaşamış olduğuna dair bilgileri Aristo aktarmaktadır. Aristo dan 400 yıl sonra yaşamış olan Plinius ise dipnoi türü bir canlıya Bithynia da rastlamış olması bu türün Anadolu topraklarında bir zamanlar yaşamış olduğunu kesin olarak ispatlamaktadır. Daha önce aktarılan bilgilerden de anlaşıldığı üzere Anadolu nun farklı bölgelerinde yaşamış bu her iki türün oldukça benzer noktaları vardır. Bununla beraber akla şu soru gelmektedir; günümüzde farklı iklim kuşaklarına sahip olan bu bölgelerde bu türler nasıl olup da hayatta kalmıştır? Bu soruya verilebilecek en mantıklı açıklama ise bu iki bölgenin genel iklim karakteristiklerinin birbirine o kadar da yabancı olmadığıdır. Zira Xenophon, Anabasis adlı esrinde Herakleia ve çevresi hakkında bilgi verirken, bu bölgede arpa, buğday, her tür sebze, bol incir, güzel şarap veren pek çok asma yetiştiğini yalnız zeytin ağacının yetişmediğini ifade ederek bölge ikliminin ılıman olduğunu ifade etmiştir 22. Knidos da olduğu gibi Herakleia ve çevresinde de kışlar yağışlı geçmekle beraber yaz ayları oldukça kuraktır. Bu sebepten ötürü bahsi geçen Lykos (Güleç) gibi dereler zaten düzensiz bir rejime sahip olmaları sebebiyle kurumaktadırlar. Bu nedenden dolayı dipnoi türü canlılar bu kuraklığı atlatabilmek amacıyla yaz uykusuna yatmak zorunda kalmışlardır. Günümüzde olduğu gibi geçmiş çağlarda da çok önemli bir geçiş yeri olan bölge, bu önemi sebebiyle prehistorik çağlardan beri 20 Aristotle, History of Animals, Kessinger Publishing, 2004 VI Veli Sevin, Anadolu nun Tarihi Coğrafyası, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 2001 s Xenophon, Anabasis,

7 Plinius a Göre Bithynia Bölgesinde Yaşamış Bir Balık Türünün Analizi iskâna sahne olmuştur 23. Plinius un hakkında bilgi verdiği Herakleia ve çevresi Roma hâkimiyetine kadarki süre zarfında pek çok uygarlığa ev sahipliği yapmıştır 24. Bölgenin kesintisiz bir iskâna sahip olması sebebiyle zaman içerisinde adı geçen alanda insan etkisinin oldukça geniş boyutta olduğu söylenebilir. Plinius tarafından genel özellikleri aktarılan balık türünün ortadan kalkmasında insan etkisinin etkili olduğu sonucuna ulaşabiliriz. Zira Anadolu da son buzul çağı sonrasında canlı türlerinin yaşamını etkileyecek oranda iklimsel dönüşümler yaşanmamıştır. Antik metinlerde Anadolu nun eski dönemlerinde yaşamış pek çok canlı oldukça ayrıntılı bir şekilde tasvir edilmiştir. Bununla beraber bu tarz metinler bir takım sonuçlara ulaşabilmek için oldukça yararlı olsalar da farklı disiplinlerden bilim adamlarının bir araya gelerek, yapacakları ayrıntılı çalışmalar sonrasında Anadolu da yaşamış olan canlılar hakkında daha somut verilere ulaşmak mümkün olacaktır. Tarihi belgeler ve bulgular yalnızca tarihçilerin değerlendirmelerine tabi tutulamayacak kadar farklı bilgi düzeylerini içeren veriler ile doludur. Bu sebeple fen bilimleri ile uğraşan bilim adamlarının konuya yakın ilgi göstermelerinin bilim dünyası adına daha yararlı olacağı kanısındayız. Tüm bunlara ek olarak daha önce de ifade edildiği gibi canlı türlerinin neslinin tükenmesinde doğal faktörler kadar insanoğlunun etkisi de oldukça etkili olmuştur. Bu sebeple Bithynia bölgesi özelinde Anadolu üzerinde bir zamanlar yaşamış olan canlı türlerinin hangi etkenler sonucunda yok olduklarının saptanması günümüz ve gelecek açısından oldukça önemlidir. Zira bu tür araştırmalar sonucunda elde edilecek bilgi ve bulgular sayesinde var olan türlerin hayatta kalabilirliğinin arttırılacağı kanısındayız. KAYNAKÇA Ammianus Marcellinus, Rerum Gestarum Libri, ed., J. C. Rolfe, Loeb Classical Library, London Apollonios Rhodios, Argonautika, ed., Peter Gren, University of California Press, E. Bosch, Bitinya Tetkikleri, Belleten, c.x, sayı: s.38; ayrıca bkz. Kılıç Kökten, Anadolu da Prehistorik Yerleşme Yerleri ve Yıllarında Yapılan Tarih Öncesi Araştırmaları, IV. Türk Tarih Kongresi, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara 1952 s Bölgenin tarihi hakkında daha ayrıntılı bilgi için bkz. Veli Sevin, a.g.e., s. 30; Diodoros, Bibliotheke Historikhe, Loeb Classical Library, London 1983 XIX, 60, 3; A. H. M. Jones, Cities of The Eastern Roman Provinces, Oxford University Press, Oxford 1971 s

8 Olcay Turan Aristotle, History of Animals, Kessinger Publishing, Ax, Peter., Multicellular Animals, Springer, 2003 s Bosch, E., Bitinya Tetkikleri, Belleten, c.x, sayı: Breakfield, Tom., Big Cats, Voyageur Press, Osceola Diodoros, Bibliotheke Historikhe, Loeb Classical Library, London Graham, Jeffrey B., Air-Breathing Fishea, Academik Press, 1997 s. 21. Herodot, Herodot Tarihi, çev., Müntekim Ökmen, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul Hodder, Ian., Çatalhöyük-The Leapard s Tale, Thames and Hudson, London Jones, A. H. M., Cities of The Eastern Roman Provinces, Oxford University Press, Oxford Kökten, Kılıç., Anadolu da Prehistorik Yerleşme Yerleri ve Yıllarında Yapılan Tarih Öncesi Araştırmaları, IV. Türk Tarih Kongresi, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara Krech, Shepard., Encyclopedia of World Enviromental History, Routledge, London Plinius, Naturali Historia, ed., H. R. Rackham, Loeb Classical Library, London Schmidt-Rhaesa, Andreas., The Evalution of Organ Systems, Oxford University Press, Oxford 2007 s Scylacis Caryandensis, Periplus. Geographi Graeci Minores I, ed., C. Müllerus, Hildesheim Sevin, Veli., Anadolu nun Tarihi Coğrafyası, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara Smith, Homer W., Metabolism of the Lung-Fish, Protopterus Aethiopicus, The Journal of Biological Chemistry, Vol. LXXXVIII, No. 1, Strabon, Geographika, çev., A. Pekman, Arkeoloji ve Sanat Yayınları, İstanbul Thomson, John Arthur., The Study of Animal Life, BiblioLife Press, Trevor, Murphy., Pliny the Elder s Natural History: The Empire in the Encyclopedia, Oxford University Press, Oxford Xenophon, Anabasis, çev., H. Örs, İstanbul,

9 Plinius a Göre Bithynia Bölgesinde Yaşamış Bir Balık Türünün Analizi Yalçınkaya, Işın., 1999 Yılı Karain Kazıları, 22. Kazı Sonuçları Toplantısı, T.C. Kültür Bakanlığı Anıtlar ve Müzeler Genal Müdürlüğü, İzmir Zahm, John Augustine., Evolution and Dogma, Arno Press, RESİMLER Resim 1 Resim 2 153

10 Tarih Okulu Sonbahar 2009 Sayı V, فعاليتهای تجاری و زراعی تيموريان در نيمه نخست قرن 15 ميلادی نوشته: اسماعيل ا قا برگردان: احمد حسامی پور بع د از لشگرک شيهای ه راس انگي ز تيم ور فرم انروايی ميرزاي ان و امي ران لاي ق در من اطق مختلف کشور باعث تسريع درمان زخمهای گذشته گرديد. اينان دريافته بودند که ايج اد عم ران و ت امين رف اه در من اطق مربوط ه ش ان ب ستگی ب ه برق رار ب ودن حي ات اقت صادی ب ر پاي ه ه ای محک م و وج ود امنيت دارد. خود تيمور نيز عليرغم تمام تخريباتش می دانست که تجارت منبع درا م د بزرگ ی ب رای دول ت می باشد. بر اساس همين ط رز تفک رش ب ود ک ه در نام ه ای ک ه در س ال 1402 م ب ه پادش اه فران سه م ی فرستد به ا مد و شد دو جانبه بازرگانان و جلوگيری از ايج اد م شکلات ب رای ا نه ا اش اره ک رده توض يح 1 می دهد که دني ا در زي ر س ايه بازرگان ان ب ه ترق ی و رف اه م ی رس د. سياس ت حماي ت از بازرگان ان در زم ان پ سرش ش اهرخ ني ز ادام ه ياف ت. زي را م ا در نام ه ه ايی ک ه وی ب ه ب سياری از فرمانرواي ان م ی 2 فرس تاد ب ه اي ن ن وع م ضامين ب ر م ی خ وريم. عب د ال رزاق س مرقندی ض من اش اره ب ه ص حبتهايش ب ا بازرگانی که به وی تعري ف م ی ک رد ک ه چگون ه ب دفعات پارچ ه ه ايی را ک ه از چ ين خري ده ب ود را ب ه مصر و ا ناتولی و کالاهايی را که از ا نجا می خريد را به چين می برده م ی نوي سد ک ه ديگ ر در زم ان 3 شاهرخ راه مابين چين و مصر به رونق افتاده و در اصل اين مسافت بسيار دور نزديکتر شده است. رفت ار م سامحه کاران ه مغ ولان در قب ال م سيحيان و يهودي ان باع ث رش دهرچه بي شتر مناس بات تجاری ممالک تحت حاکميت مغولان و اروپ ا ش ده ب ود. ونيزيه ا و جنوايه ا دايم ا در تم اس ب ا ايلخاني ان بودند. راه ک اروانرويی ک ه از بن در اس کندرون س يواس - ارزنج ان - ارزروم ب ه تبري ز منته ی م ی ش د اهميت بسزايی برای جنوايها داشت. ازينرو جنوايها در س ال 1276 م در س يواس و در س ال 1304 م در İsmail Aka, XV. Yüzyılın İlk Yarısında Timurlular da Zirai ve Ticari Faaliyetler, İ.Ü. Edebiyat Fakültesi, Tarih Enstitüsü Dergisi, Cilt X-XI, İstanbul, , s Ahmad Hesamipour Khelejani, Ege Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Ortaçağ Tarihi Anabilim Dalı Doktora Öğrencisi. E-Posta: ahmad1975h@yahoo.com 1 محمد قزوينی نامه امير تيمور گورکان بيست مقاله قزوينی تهران 1332 ص 41 2 مثلا نگا. ع. سمرقندی مطلع السعدين بکوشش محمد شفيع لاهور م ص 227 مقريزی کتاب السلوک بکوشش سعيد ا شور قاهره 1972 م ج 4 ص همچنين در سال 1414 م شاهرخ بعد از تفويض همدان و لرستان به ميرزا بايقرا به او فرموده بود که رفتار خوبی با بازرگانان داشته باشد( حافظ ابرو زبدة التواريخ بايسنقری کتابخانه فاتح شماره 4370/1 ورق 513 b مطلع السعدين ص 283). و نيز نگا. به نامه های عربی و فارسی ارسالی به چين( زبدة التواريخ ورق 486a-487a مطلع السعدين ص ). 3 مطلع السعدين ص 831.

11 احمد حسامی پور تبريز کونسولگری تج اری تاس يس کردن د. از ط رف ديگ ر م ابين طراب زون و تبري ز تفاهمنام ه تج اری 4 برقرار بوده که باز ورود کلمه چک به زبانهای اروپايی ني ز م رتبط ب ه مناس بات تج اری در اي ن دوره 5 می باشد. در ش رق در ح ين اس تيلای مغ ولان بعل ت تخري ب مراک ز تج اری بزرگ ی مانن د م رو بل خ و نيشابور و ترک همانگونه ا نها کشورهای چين ترکستان شرقی و هند خواه ن اخواه مجب ور ش دند ب رای دس تيابی ب ه دري ای س ياه و مديتران ه ک ه ا خ رين م ستعمره ه ای جن وا و وني ز در ا ن ق رار داش تند ب ه شهرهرات که در ادامه راه تبريز- سلطانيه واقع بود روی بياورند. ايلخاني ان ب رای ض ربه زدن ب ه تج ارت دري ايی هن د ک ه در دس ت مملوکه ا ب ود ب ه اس تفاده از جنوايها اقدام کرده بودند. بدين منظور در زمان ارغون با فرستاده شدن استادان ونيزی به بغداد به ا نها ماموريت داده ش د ک ه ب رای م انع ش دن ب ه تج ارت هن د ک ه از ع دن م ی گذش ت اق دام ب ه س اخت ک شتی بکنند. از تمام اينها چنين استنباط می شود که ايلخانيان سعی داش تند ت ا راهه ای تج اری را از جن وب ب ه شمال يعنی بطرف تبريز و سلطانيه منحرف کنند. بعدها نيز در زمان تيموريان اهميت تج اری تبري ز و سلطانيه مانند گذشته دوام يافت. هر سال مخصوصا در ماههای تابستان کاروانهای بزرگی از شتران به سلطانيه می ا مدند. در ميان اينان کاروانهايی ک ه از هندوس تان م ی ا مدن د غالب ا ادوي ه ج ات م ی ا ورده و 6 اينها بعلت رقابت تجاری به سوريه فرستاده نمی شدند. ابريشمهايی را که از سواحل دريای خزر يعنی گيلان و شيروان ب ه اي ن مح ل م ی ا م د توس ط 7 تجار ونيزی و جنوايی به سوريه ا ناتولی و کفه برده می شد. پارچ ه ه ای پنب ه ای ابري شمی و اطل سی که از اطراف شيراز می ا مدند در کنار پارچه هايی که از ح والی خراس ان م ی ا م د ني ز ب ازار گرم ی در سلطانيه داشت. از هرم ز ني ز احج ار عتيق ه ای مانن د مرواري د و ص دف ب ه س لطانيه و تبري ز ا ورده شده و روی ا نها کار می شد و بعد از اينکه ب ه ص ورت انگ شتری و گوش واره در م ی ا م د ب ه ش هرهای مسيحی نشينی مانند کفه و طرابزون و نيز به بازرگانانی که از ممالک ديگر اسلامی می ا مدند فروخت ه 8 می شد. اما در جنوب چن ين درياف ت م ی ش ود ک ه هرم ز و جزاي ر اط رافش مرک ز تج ارت ب ين الملل ی بودن د. م ورخ عب دالرزاق س مرقندی ک ه در س ال 845 هج ری ( م) هم راه س فيران ب ه هن د فرستاده شده بود به هرمز نيز رفته بود. او می نويسد که بازرگان ان از هرج ای دني ا از م صر س وريه ا ن اتولی ا ذربايج ان ع راق ع رب و عج م خراس ان م اوراالنهر ترک ستان دش ت قپچ اق س رزمين قالموق چين و سرزمينهای دريا يعنی ممالک جنوبشرق ا سيا حبشه زنگب ار هن د و ش هرهای س احلی شبه جزيره عربستان و از دينهای گوناگون به اين مح ل ا م ده و ک الا ا ورده و م ی بردن د. مع املات خ ود را خواه با پول و خ واه ج نس ب ه ج نس انج ام مي داده م اموران ب ا هم ه ب ه ع دالت رفت ار م ی کردن د و از احمد ذکی وليدی " Vaziyeti " Moğollar Devrinde Anadolu'nun İktisadi از مجموعه THİT Tarihi) (Türkiye Halkının İktisadi ج 1 ص.17 بارتولد Orta Asya Türk Tarihi Hakkında Dersler ا نکارا 1975 م ص.176 کلاويخو, Embassy to Tamerlane ترجمه به انگليسی G.L.Strang لندن 1928 م ص 159 ترجمه بترکی عمرو رضا دوغرول Kadis'ten Semerkand'a Seyahat ج 1 ص 121. نام ايالتی در کريمه نام امروزيش ) Feodosiya ( می باشد. مترجم همان ترجمه انگليسی ص 159 ترجمه ترکی ج 1 ص 122 و ادامه ا ن.

12 فعاليتهای تجاری و زراعی تيموريان در نيمه نخست قرن 15 ميلادی 10 9 هرچي ز ب ه غي ر از ط لا و نق ره يک دهم درياف ت م ی کردن د. موس سه تع اونی تج اری - ک ه متک ی ب ر سرمايه دولت بوده و منشاش تا اويغورها می رسيد ولی در دوره مغول رونق گرفت - در اين دوره نيز بحيات خود ادامه می داد. به شرکايی ک ه از خزان ه دولت ی وام م ی گرفتن د امکان ات زي ادی داده م ی ش د حتی با دادن عنوان طرخانی به ا نان ا نها از هرگونه ماليات معاف شده و فرم ان داده م ی ش د ک ه ک سی 11 حق ايجاد مزاحمت خواستن رشوه و هديه و دست اندازی به احشام ا نها را ندارد. در اين موسسه تعاونی که فرمانروا ميرزاها و افراد با نفوذ ني ز در ا ن س هم داش تند روش وام بهرهداراجرا می شد. اين امر که از نظر شرعی خ لاف مح سوب م ی ش د بع ضا باع ث ايج اد ش کاف و عدم تفاهم ب ين فرمانرواي ان و علم ا ش ده و اعت راض ش ديد علم ا را ب دنبال م ی ا ورد. بنق ل از خوان دمير اولوغ بيگ به داد و ستد می پرداخته و يکبار به يکی از بازرگانان سنگی قيمتی بشرط اس ترداد ا ن بع د از بازگ شتنش داده ب ود ام ا بع د از س پری ش دن م دتی و ف وت بازرگ ان قب ل از دادن ام انتش مي رزا ب ا ا وردن ش هود خواس تار گ رفتن س همی از ام وال بازرگ ان ش د. ول ی قاض ی س مرقند ش مس ال دين محم د مسکين بعد از اطلاع از اين امر با خواندن شخصی از دربار او را پيش اولوغ بيگ فرس تاده ب ه پادش اه پيغام فرمود که " مرافعه و گذرانيدن گ واه در اي ن ق ضيه چن دان نفع ی ب شما نميرس اند. زي را ک ه حقيق ت حال بر من ظاهر است و اگرچنانچه البته می خواهيد که بر طب ق م دعای ش ما حک م ک نم در اينوق ت ک ه غايت برودت است مرا دست و پ ای ب سته در ا ب س رد چن دان غوط ه دهي د ک ه ب ی طاف ت گ شته اش ارت نمايم که جهات بازرگان را در عوض لعل معدوم بشما دهند" و ا ن ناي ب اي ن س خنان را بع رض مي رزا 12 اولوغ بيگ گورکان رسانيد. چنين استنباط می شود که شمس الدين محمد نام بازرگانی نيز از خزانه ميرزا عبداالله در شيراز مقداری وام گرفته ب ود. وی در اواي ل س ال 842 هج ری (1438 م) ب ا 10 ش تر امتع ه از ش يراز خ ارج شده با گذشتن از هرات و مرو به خوارزم رس يده و ت ا ش هرهای اورگ نج و س ارای پ يش رفت ه بع د از داد و ستد در اين مناطق از خراسان و يزد گذشته و در اوايل سال 844 هجری (1440 م) يعنی بع د از 725 روز به شيراز برگشته بود. او با ديناری ک ه ت امين ک رده ب ود م شغول ک ار ش ده ب ا خ رج ک ردن دين ار 2003 عدد مرواريد ريز و درشت عنبر درخت عود که از محصولات جاوه و کامبوج بودند درخ ت سفيد و س رخ س ندل فلف ل س ياه زنجفي ل نارگي ل دان ه قرنفي ل درخ ت ا بن وس و رن گ ني ل خري داری کرده بود. او با پرداخت دينار بصورت باج و طمغا بعنوان کرايه شتران تا ش هر س ارای جمع ا دينار سود کرده بود. درهرحال پول اضافی نيز شايد صرف احتياجات روزانه کاروانيان ش ده بود. در راهش در هرات و اورگ نج ق سمتی از کالاه ايش را فروخت ه ب ود ام ا معامل ه اص ليش در ش هر سارای صورت گرفت. شمس الدين محمد در سارای از محصولات چين ابريشم کمخا اطلس پارچ ه 9 مطلع السعدين ص در مورد اين موسسه نگا. ذ.ک. توغان, Umumi Türk Tarihine Giriş استانبول 1970 م ص 309 و ادامه ا ن ا.ی. ياکوبفسکی Altın Ordu ve İnhitatı استانبول 1955 م ص در مورد صورت اينچنين براتهای طرخانی نگا. Gottfried Herrmann, Der Historische Gehalt des Nama-yi Nami von Handamir, Göttingen 1968, no 20, حبيب السير بکوشش جلال الدين همايی تهران 1930 م ص ج 4 ص 37 بارتولد Uluğ Bey ve Zamanı استانبول 157

13 احمد حسامی پور های نيمه ابريشمی که به " اورمک " معروف بودند و ني ز کت ان روس ی و پارچ ه ه ای پ شمی خري ده و دين ار خ رج ک رده و ق سمتی از اينه ا را در بازگ شتش در ش هر ه رات فروخت ه ب ود. در س ر راهش در يزد نيز معاملاتی انجام داده و نهايتا بعد از فروش بقي ه اجناس ش در ش يراز دين ار ب ه غي ر از م صارفش بدس ت ا ورده ب ود. بع د از دادن دين ار از باب ت قرض ش در دستش می ماند که اين نزديک پنج برابر سرمايه مادر ب ود. بع د از م شخص ش دن و تق سيم س هم منفع ت بازرگانانی ک ه در س رمايه ش ريک بودن د و ني ز س هم س ود خزان ه مي رزا عب داالله ب ه خ ود بازرگ ان ني ز دينار مانده بود. هرات بعلت پايتخت بودنش مح ل جم ع ش دن درا م د تم ام امپراط وری ب ود. پوس ت ه رات مانن د 14 امروز در ا ن دوره نيز مشهور بود. از طرف ديگر اين شهر بعنوان مرکز تجارت ب رده ني ز ش ناخته می شد. هر س ال تع داد ب رده هن دی از راه ترک ستان و قن دهار ا ورده ش ده و اي ن بردگ ان ب دون 15 اينکه ارزان فروخته شوند قيمت اصلی خود را حفظ م ی کردن د. هي زم س وختی ه رات و ال وار را ک ه در س اختمان س ازی بک ار م ی رف ت را از ب ادغيس و پوش اک اکثري ت م ردم از کوه ستان و م رو ا ورده می شد. بافتنيهای پشمی جام ا نقدر مع روف ب ود ک ه کپنکه ايی ک ه در اي ن مح ل بافت ه م ی ش د از ال ی 300 دين ار خري دار يافت ه و ب ه ه ر ط رف فرس تاده م ی ش د. س مرقند ني ز بخ اطر مخمله ای 20 قرمزش مشهور بود در جنوب ايران شهر يزد نيز بخاطر توليد مقادير زيادی ش کر دارای کارخان ه ه ايی ب ود. بافتنيهای دارای کيفيت بالا در کشور از اين محل به هر طرف فرستاده می شد. خ صوصا پارچ ه ه ای ساتن و کتان (Muslin) يزد خواهان زيادی داشتند. حتی روپوش کعبه نيز ک ه ق رار ب ود از ط رف 25 شاهرخ به کعبه اهدا شود نيز در اينج ا بافت ه ش ده ب ود و ني ز م ی دان يم ک ه ب رای دس تگاههای بافن دگی مولانا فرج که بعنوان رييس بافندگان و مسي ول راه اندازی کاره ای مرب وط ب ه ابري شم در ش هر ب ود در 26 سال 1445 م يک کارخانه ساخته شده بود. W. Hinz, Ein Orientalisches Handelsunternhmen im 15. Jahrhundert, Die Welt des,(1949) Orients ج 1 متن ص ترجمه ا لمانی ص همان ص معين الدين محمد زمچی اسفزاری روضات الجنات فی اوصاف مدينة هرات بکوشش محمد کاظم امام تهران ج 1 ص 23 و ادامه ا ن. 16 همان ج 1 ص 133 و ادامه ا ن. 17 همان ج 1 ص همان ج 1 ص همان ج 1 ص Handelsunternehmen, W. Hinz, 20 بابر Vekayı, Babur'un Hatıratı ا نکارا 1943 ص اشتباه لپی نويسنده که بايستی " در مرکز ايران" نوشته می شد. مترجم 22 بعنوان مثال در کنار امير چقماق که در سال 830 هجری ساخت يک کارخانه شکر را بپايان رسانده بود( احمد بن حسين بن علی کاتب تاريخ جديد يزد بکوشش ايرج افشار تهران 1345 ص 99.) خواجه شهاب الدين که از افراد سرشناس شهر بود نيز يک کارخانه بزرگ شکر را ساخته بود ) همان ص 113 (. 23 نوعی پارچه کتانی محکم که برای ملافه و روکش متکا بکار ميرفته و اصل ا ن از شهر موصل عراق بود. مترجم 24 W. Hinz, Handelsunternehmungen, تاريخ جديد يزد ص همان ص 224. از طرف ديگر در سواحل جنوبی بحر خزر نيز مقادير زيادی ابريشم توليد می شده که اينها توسط بازرگانانی که از دريا و خشکی می ا مدند به مناطق گوناگونی برده می شد ) روضات الجنات ج 1 ص (

14 فعاليتهای تجاری و زراعی تيموريان در نيمه نخست قرن 15 ميلادی 27 در راس هديه هايی که توسط سفرا به کشورهای خارجی فرستاده ميشد فيروزه قرار داش ت. 28 از کاوشهای معدن في روزه در نزديک ی ش هر خجن د اط لاع داري م. ول ی در ا ن دوره ني ز مانن د ام روز 29 بهترين سنگ فيروزه از نيشابور استخراج می شد. در سواحل دريای خزر در گيلان نيز الماس ياف ت 30 می شد. از معادن روستای کوروه (Kuruh) در دامنه کوه شاکلان در نزديک ی ه رات ا ه ن و س رب 31 استخراج می شده و ا هن مصرفی هرات از اينجا تامين می گرديد. شهر کابل نيز بعنوان يکی از مراکز پر رونق تجاری محسوب می گشت. زيرا کاروانه ايی ک ه 32 از هند می ا مدند از کابل و بلخ عبور می کردند. از نظر ب ابر کاب ل ب ازار هن د ب وده از هن د ب ه اي ن مح ل پارچ ه ش کر ادوي ه و س الانه ح دود 15 ال ی 20 ه زار ک اروان م ی ا م د. از ط رف ديگ ر ني ز از شهرهای فرغانه ترکستان سمرقند بخارا بلخ حصار و بدخشان هم کاروانهايی ب ه اي ن مح ل ا م ده و 33 کالاهای خراسان عراق روم و چين را از اينجا تهيه می کردند. سغناق همان نقش را در شمال ايفا می کرد. اي ن ش هر ک ه در س ده 14 م يلادی ب ا اوجگي ری ا ق اردو رو به توسعه گذاشته بود در زمان اوروس خان و تقتمش نيز به پيشرفت خود ادامه داد. فضل االله روزبهان که در سال 914 هج ری ( م) هم راه محم دخان ش يبانی ب ه س فر پيوس ته ب ود ب ه اي ن محل لقب " بندر دشت قپچ ق"ا داده و می نويسد که در قديم ه ر روز 500 نف ر ش تر ب ه بازاره ای ش هر ا ورده می شده و ا نها در همان روز فروخته می شدند و از طرف ديگر از من اطق مختل ف دش ت قبچ اق و انديجان به سغناق پوستين س مور و س نجاب و پارچ ه ه ای ابري شمی ا ورده م ی ش د. او همچن ين داد و 34 ستد بازرگانانی را که از طرف ترکستان ماوراالنهر و کاشغر می ا مدند را می نويسد. در مورد کارهای زراعی بايد گفت که در زمان تيمور باغها و بناهايی ساخته ش د ک ه اينه ا ج ز فعاليتهای عمرانی محسوب می ش وند يعن ی زمانيک ه ش هرها س اخته م ی ش د زراع ت ني ز از نظ ر دور داشته نمی شد. بر طبق نوشته های شرف الدين علی يزدی تيمور راضی نم ی ش د ک ه در داخ ل ک شور 35 هيچ منقطه ای که استعداد کار بر رويش داشت عاطل و باطل رها شود. بدين منظ ور در ب سياری از مثلا سفيری که در سال 1434 م به قاهره رسيد 1000 عدد ) مقريزی ج 4 ص 927 ابن تنکری بيردی النجوم الزاهره بکوشش.W Popper ج 7 ص 113 ) و سفيری که در سال 1440 م ا مد 100 عدد ) مقريزی ج 4 ص 1208 ابن تنکری بيردی ج 7 ص 113 ) و ا نان که در سال 1444 م رسيدند در ميان هديه های زياد سنگهای فيروزه نيز ا ورده بودند ) ابن تنکری بيردی ج 7 ص 137 ). در سال 1422 م هيت سفرايی که از طرف اولوغ بيگ به چين فرستاده شده بود و غياث الدين نقاش نيز که مشاهدات خود را بقلم درا ورده بود نيز در ميا ا نها بود برای امپراطور چين اسب سياهی را که هر چهار پايش نيز سفيد بود را تقديم داشتند. در دربار ا ن دوران همانند سنقر اسب نيز بعنوان يک هديه مطلوب پذيرفته می شد. اسبهای ا ذربايجان مشهور بودند حتی شهرت ا نها تا به دربار چين نيز رسيده بودند. امپراطور چين به سفرای تيموری گفته بود که در فکر ارسال سفيرانی به قرايوسف برای خواستن اسب می باشد اما از وجود امنيت در راهها اطمينان ندارد ) زبدة التواريخ 584a مطلع السعدين ( 503. بابر Vekayi ص 3. روضات الجنات ج 1 ص 245. کلاويخو ترجمه انگليسی ص 162 ترجمه ترکی ج 1 ص 123. روضات الجنات ج 1 ص 105 جغرافيای حافظ ابرو قسمت ربع خراسان: هرات بکوشش مايل هروی تهران 1349 ص 31. بابر Vekayi ص 139. جاهای نشان داده شده. مهمان نامه بخارا بکوشش منوچهر ستوده تهران 1341 ص Altın Ordu ve İnhitatı ص 199. ظفرنامه بکوشش محمد عباسی تهران 1336 ج 2 ص 13.

15 احمد حسامی پور 36 مناطق کشور کانالهايی را حفر کرده بود. به ساخت دوباره شهر بيلقان قانع نشده و ب ا در نظ ر گ رفتن رف اه اه الی مح ل فرم ان کن دن کان الی را ص ادر ک رده و از ا ب رود ارس کان الی ب ه وس عت 10 گ ز و 37 درازای 6 فرسخ حفر کرده بود. تيمور بعد از ضبط خراسان در سال 1381 م ب رای رون ق بخ شی ب ه ک شاورزی اي ن مح ل ب ه رجال دولتی و افراد سرشناس دستور داده بود تا کانالهای از ا ب مرغاب حفر کنن د. اي ن کاناله ا ب ه ن ام 38 حفر کنندگانش ناميده شده و حافظ ابرو 20 عدد از ا نها را نامگذاری ک رده ب ود. احتم الا زن ان ني ز ب ه اين کار اقدام کرده بودند. زيرا يکی از کاناله ا ب ه ن ام قتل غ خ اتون م ی باش د ک ه اي ن زن باي د هم ان قتل غ ترکان ا غا خواهر تيمور- که در سال 1383 م درگذشت- باشد. احيا و کان ال ک شی ش هرها در زم ان ش اهرخ ني ز ادام ه ياف ت. ح اکم ه رات ک ه از زم ان م رگ تيمور و سالهای اوليه درگذشت او چندان از قلمرو تحت حاکميتش خراس ان خ ارج ن شده ب ود در س ال 1409 م بسوی باغيس توج ه نم وده در اي ن اثن ا دس تور ا ب ادانی تم ام خراس ان را داده ب ود. وی اول ب ه تهيه دوباره ا ب لازم برای هرچيز اقدام نمود و دستور داد تا به تعمير سدی که از ا ب مرو رود مرغاب تغذيه ميشد بپردازند. ب رای اينک ار اميرعليک ه کوکلت اش اميرموس ی و عل ی ش غانی م امور ش ده بودن د. درعرض مدت زمان کوت اهی بناه ای دين ی اقت صادی و اجتم اعيی ک ه لازم ه ي ک ش هر م سلمان ن شين 39 قرون وسطيی بود ساخته شده کانالی به دارازای 12 فرسخ حفر ش ده ب ود. ب ا تعمي ر س د ني ز جمعي ت 500 خ انوار در روی اراض ی ت ازه ا بي اری ش ده ب ه زراع ت م شغول ش دند. ام ا نم ی ت وانيم ب دانيم ک ه 40 تعمير دوباره سد چه تغييرات ديگری ب ر روی حي ات زراع ی منطق ه بوج ود ا ورد. اي ن ش هر ت ازه از 41 نظر وسعت از شهر مرو در قبل از تخريبات مغول خيلی کوچک بود. مي رزا ا ريغ ی ه م ک ه منطق ه سغد کلان در نزديکی سمرقند را ا بي اری م ی ک رد بگفت ه اه الی مح ل از ط رف اول وغ بي گ حف ر ش ده 42 بود. ش اهرخ در س ال 1435 م ب رای س ومين و ا خ رين ب ار بط رف قراقويونلوه ا ل شگر ک شيد. در رسيدن بقزوين بمنظور چاره ب ه تخريب ات ترکمنه ا دس تور ا ب ادی ا ذربايج ان و ع راق عج م را ص ادر کرده و از مردم برای احيای دوباره زمينهای خالی دعوت نم وده اع لان ک رده ب ود ک ه از رعاي ايی ک ه 43 در مزرعه و باغهايشان مشغول کار شوند بمدت 5 سال ماليات گرفته نخواهد شد. ق بلا اش اره ش ده ب ود ک ه اف راد سرش ناس دولت ی ني ز در کن دن قناته ا و احي ا زمينه ا ش رکت م ی کردن د. علاال دين کوکلت اش ک ه از اش خاص سرش ناس دوره ش اهرخ ب وده و گهگ اهی ه م ب ه اتاب ک نظام الدين شامی ظفرنامه بکوشش Felix Tauer پراگ 1937 ص 289 ش.يزدی ظفرنامه ج 2 ص 385 ن. شامی ص 291 ش. يزدی ج 2 ص 387. جغرافيای حافظ ابرو ص 34. زبدة التواريخ 451b مطلع السعدين ص 158 و ادامه ا ن. و. بارتولد ا بياری در ترکستان ترجمه بفارسی توسط کريم کشاورز تهران 1350 ص 84. ولی اسفزاری زمانيکه از زراعت در کناره های مرغاب صحبت می کند از محصولاتی چون پنبه برنج و حبوباتش با ستايش ياد کرده و اضافه می کند که پوشاک و خوراک مردم هرات از محصولات اين منطقه تهيه می شده از مزارع يک به صد محصول بعمل ا مده و خربزه اش خيلی معروف بود بطوريکه بعضی از افراد سر شناس نيز از ا نجا خربزه سفارش می دادند ) روضات الجنات ج 1 ص 172 و ادامه ا ن). و. بارتولد ا بياری ا. ياکوبفسکی داي رة المعارف اسلام( İA ) ماده مرو ص 776. و. بارتولد ا بياری ص 159. مقريزی ج 4 ص 955.

16 فعاليتهای تجاری و زراعی تيموريان در نيمه نخست قرن 15 ميلادی فرمانروا بودنش افتخار می کرد در کنار فعاليتهای عمرانيش علاقه زيادی نيز به فعاليتهای کشاورزی نشان ميداد بطوريکه بيش از 1000 بار تخم نشانده و حتی در نوشته ها ا مده است که وی در م صر ب ا خريد نقدی مال و ملک به فعاليتهای اي ن چنين يش ادام ه م ی داد. وقت ی ش اهرخ يکب ار از او عل ت خري د نقدی اراضيش در مصر را پرسيد او گفته بود که " اين را می کنم چ ون م ی خ واهم بع د از م ن بگوين د 44 که يکی از نوکران شاهرخ با خريد نقدی مال در مصر ا ن را ا باد کرد ". احمد بن حسين می نويسد که اهالی يزد زندگی مسعود و مرفه ی داش تند و رف اه در ا نج ا بدرج ه اعلاي ی ب ود بطوريک ه روس تايی ب ا ثروتمن د فاص له ای نداش ت. ا ن ان مح صولات تولي دی خ ود مانن د حبوبات پنبه و ميوه را با اسبها و شترها به بازار ا ورده ومی فروختند. لباسهای ابريشمی به ت ن ک رده برنج و مرغهای پرورده م ی خوردن د. جوانان شان ش راب خ ورده م ی زده و ميرق صيدند و از ش حنه و ع سس نترس يده از ا نه ا دوری نم ی کردن د. از نظ ر مح صولات زراع ی انگ ور و س يب س مرقند ا لوچه و خرب زه بخ ارا بعن وان ميوهه ای منطق ه گرم سيری پرتق ال ت رنج و ني شکر کاب ل رون اس غزنه انگور سياوشان در نزديکی هرات بادام زمين ی ب ادغيس خرب زه ش برقان ب رنج کن اره ه ای مرغ اب حبوب ات پنب ه و خرب زه م رو پرتق ال ليم و و ت رنج اس ترا باد و حبوب ات حوم ه باصفايش و نيز نيشکر يزد مشهور بودند. مطلع السعدين ص 746 و ادامه ا ن. تاريخ جديد يزد ص 198. بابر Vekayi ص 47. همان ص 51. همان ص 140. همان ص 149. روضات الجنات ج 1 ص 83. همان ج 1 ص 134. جلگه اين منطقه نيز با برکت بوده و يک بصد محصول می داد همان ج 1 ص مخصوصا خربزه خشک شده ای منطقه معروف بود. نگاه کنيد به پاورقی شماره 37. همان ج 1 ص 173. همان ج 1 ص 302. همان ج 1 ص 336. نگاه کنيد به پاورقی شماره 20. ) همان ج 1 ص 135 )