AKUT HASTALIKLI ÇOCUKLARDA EBEVEYNLERIN SORUNLARI VE ETKİLİ FAKTÖRLERİN DEĞERLENDİRİLMESİ

Transkript

1 T. C. İSTANBUL BİLİM ÜNİVERSİTESİ SAĞLIK BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ HEMŞİRELİK YÜKSEK LİSANS PROGRAMI AKUT HASTALIKLI ÇOCUKLARDA EBEVEYNLERIN SORUNLARI VE ETKİLİ FAKTÖRLERİN DEĞERLENDİRİLMESİ Hemşire Cemile KESGİN TOKA YÜKSEK LİSANS TEZİ İSTANBUL, 2012

2 T. C. İSTANBUL BİLİM ÜNİVERSİTESİ SAĞLIK BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ HEMŞİRELİK YÜKSEK LİSANS PROGRAMI AKUT HASTALIKLI ÇOCUKLARDA EBEVEYNLERIN SORUNLARI VE ETKİLİ FAKTÖRLERİN DEĞERLENDİRİLMESİ Hemşire Cemile KESGİN TOKA Tez Danışmanı Yard. Doç. Dr. Semiha AKIN YÜKSEK LİSANS TEZİ İSTANBUL, 2012

3 BEYAN Bu tez çalışmasının kendi çalışmam olduğunu, tezin planlanmasından yazımına kadar tüm aşamalarda etik dışı hiçbir davranışımın olmadığını, tezimdeki bütün bilgileri akademik ve etik kurallar içinde elde ettiğimi, bu tez çalışması sonucu elde edilen bütün bilgi ve yorumlar için kaynak gösterdiğimi ve bu kaynakları da kaynaklar listesine aldığımı, yine bu tezin çalışılması ve yazımı sırasında patent ve telif haklarını ihlal edici bir davranışımın olmadığını beyan ederim. Cemile KESGİN TOKA

4 İÇİNDEKİLER Sayfa No 1. ÖZET SUMMARY GİRİŞ VE AMAÇ GENEL BİLGİLER ÇOCUK VE ÇOCUKLUK ÇAĞI ÇOCUKLUK ÇAĞI HASTALIKLARI VE HASTANEYE YATIŞ ÇOCUKLUK ÇAĞI HASTALIKLARINDA AİLE BİREYLERİNİN 13 ETKİLENME DÜZEYİ AKUT ÇOCUK HASTALIKLARINDA HEMŞİRENİN ROL VE 17 SORUMLULUKLARI MATERYAL.. VE YÖNTEM ARAŞTIRMANIN AMACI VE TİPİ ARAŞTIRMADA YANITLARI ARANAN SORUNLAR ARAŞTIRMANIN YERİ ARAŞTIRMA EVRENİ VE ÖRNEKLEMİ VERİLERİN TOPLANMASI VERİ TOPLAMA ARAÇLARI VERİLERİN DEĞERLENDİRİLMESİ BULGULAR EBEVEYNLERİN KİŞİSEL ÖZELLİKLERİNE İLİŞKİN BULGULAR EBEVEYNLERİN SAĞLIK DURUMU VE SAĞLIK 34 ALIŞKANLIKLARINA İLİŞKİN BULGULAR HASTA ÇOCUKLARIN KİŞİSEL ÖZELLİKLERİNE İLİŞKİN 36 BULGULAR..

5 6.4. HASTA ÇOCUKLARIN HASTALIK TANISI VE HASTANE YATIŞI İLE İLGİLİ ÖZELLİKLERE İLİŞKİN BULGULAR AKUT HASTALIĞI OLAN ÇOCUKLARIN EBEVEYNLERİNİN 41 KARŞILAŞTIKLARI SORUNLARI DEĞERLENDİRME FORMU PUANLARININ DAĞILIMI AKUT HASTALIĞI OLAN ÇOCUKLARIN EBEVEYNLERİNİN 47 KARŞILAŞTIKLARI SORUNLARI DEĞERLENDİRME FORMU PUANLARININ DEĞİŞKENLERE GÖRE KARŞILAŞTIRILMASI. 7. TARTIŞMA EBEVEYNLERİN KİŞİSEL ÖZELLİKLERİNE İLİŞKİN BULGULARIN 73 TARTIŞILMASI EBEVEYNLERİN SAĞLIK DURUMU VE SAĞLIK 73 ALIŞKANLIKLARINA İLİŞKİN BULGULARIN TARTIŞILMASI HASTANE YATIŞI İLE İLŞKİLİ BULGULARIN TARTIŞILMASI HASTA ÇOCUKLARIN KİŞİSEL ÖZELLİKLERİNE VE HASTALIK 74 TANISINA İLİŞKİN BULGULARIN TARTIŞILMASI AKUT HASTALIĞI OLAN ÇOCUKLARIN EBEVEYNLERİNİN 74 KARŞILAŞTIKLARI SORUNLARA İLİŞKİN BULGULARIN TARTIŞILMASI AKUT HASTALIĞI OLAN ÇOCUKLARIN EBEVEYNLERİNİN 76 KARŞILAŞTIKLARI SORUNLARI İLE İLİŞKİLİ DEĞİŞKENLERİN TARTIŞILMASI.. 8.SONUÇ TEŞEKKÜR KAYNAKLAR EKLER 5

6 SİMGE VE KISALTMALAR AGE: Akut Gastroenterit Araştırma Proje Numarası: HEM/

7 TABLOLAR LİSTESİ Tablo No Tablo Adı Sayfa No Tablo Akut Hastalığı Olan Çocukların Ebeveynlerinin Karşılaştıkları Sorunları Değerlendirme Formu Madde-Toplam Puan Korelasyon Katsayıları ve Cronbach Alfa Değerleri (N=100) 28 Tablo Verilerin Analizinde Kullanılan Testler 29 Tablo Örneklemin Kişisel Özellikleri (N=100).. 32 Tablo Ebeveynlerin Sağlık Durumu ve Sağlık Alışkanlıkları İle İlişkili Özellikler (N=100) 35 Tablo Ebeveynlerin Sağlık Durum Algısı ve Sağlık Alışkanlıklarına İlişkin Verilerin Dağılımı (N=100).. 35 Tablo Hastane Yatışı İle İlgili Özellikler (N=100). 36 Tablo Hasta Çocukların Kişisel Özellikleri (N=100). 38 Tablo Hasta Çocuk Örnekleminin Hastalık Tanısı İle İlişkili Özellikleri (N=100) 40 Tablo Akut Hastalığı Olan Çocukların Ebeveynlerinin Karşılaştıkları Sorunları Değerlendirme Formu Puanlarının Dağılımı (N=100). 42 Tablo Akut Hastalığı Olan Çocukların Ebeveynlerinin Karşılaştıkları Sorunları Değerlendirme Formu Puanlarının Dağılımı (N=100).. 44 Tablo Akut Hastalığı Olan Çocukların Ebeveynlerinin Karşılaştıkları Sorunları Değerlendirme Formu Toplam Puanı İle Alt Boyut Puan Ortalamaları Arasındaki İlişkisi (N=100) 45 Tablo Ebeveynlerin Kişisel Özelliklerine Göre Akut Hastalığı Olan Çocukların Ebeveynlerinin Karşılaştıkları Sorunları Değerlendirme Formu Alt Boyutları Arasındaki İlişki (N=100). 46 Tablo Ebeveynlerin Kişisel Özelliklerine Göre Akut Hastalığı Olan Çocukların Ebeveynlerinin Karşılaştıkları Sorunları Değerlendirme Formu Genel Puan Ortalamaları (N=100). 48 Tablo Ebeveynlerin Kişisel Özelliklerine Göre Akut Hastalığı Olan Çocukların Ebeveynlerinin Karşılaştıkları Sorunları Değerlendirme Formu Alt Boyut Puan Ortalamaları (N=100).. 51

8 Tablo Ebeveynlerin Sağlık Durum Algısı ve Sağlık Alışkanlıklarınca Göre Akut Hastalığı Olan Çocukların Ebeveynlerinin Karşılaştıkları Sorunları Değerlendirme Formu Genel Puan Ortalamaları (N=100) 53 Tablo Ebeveynlerin Sağlık Durum Algısı ve Sağlık Alışkanlıklarınca Göre Akut Hastalığı Olan Çocukların Ebeveynlerinin Karşılaştıkları Sorunları Değerlendirme Formu Alt Boyut Puan Ortalamaları (N=100). 55 Tablo Ebeveynlerin Hastane Yatışına İlişkin Özelliklere Göre Akut Hastalığı Olan Çocukların Ebeveynlerinin Karşılaştıkları Sorunları Değerlendirme Formu Genel Puan Ortalamaları (N=100). 57 Tablo Ebeveynlerin Hastane Yatışına İlişkin Özelliklere Göre Akut Hastalığı Olan Çocukların Ebeveynlerinin Karşılaştıkları Sorunları Değerlendirme Formu Alt Boyut Puan Ortalamaları (N=100) 60 Tablo Çocukların Kişisel Özelliklerine Göre Akut Hastalığı Olan Çocukların Ebeveynlerinin Karşılaştıkları Sorunları Değerlendirme Formu Genel Puan Ortalamaları (N=100).. 62 Tablo Çocukların Kişisel Özelliklerine Göre Akut Hastalığı Olan Çocukların Ebeveynlerinin Karşılaştıkları Sorunları Değerlendirme Formu Alt Boyut Puan Ortalamaları (N=100).. 65 Tablo Çocukların Hastalık Tanısı İle İlişkili Özelliklere Göre Akut Hastalığı Olan Çocukların Ebeveynlerinin Karşılaştıkları Sorunları Değerlendirme Formu Genel Puan Ortalamaları (N=100) 67 Tablo Çocukların Hastalık Tanısı İle İlişkili Özelliklerine Göre Akut Hastalığı Olan Çocukların Ebeveynlerinin Karşılaştıkları Sorunları Değerlendirme Formu Alt Boyut Puan Ortalamaları (N=100) 70 1

9 1. ÖZET Hastalık ve hastaneye yatış aile bireyleri için sıkıntı ve anksiyete oluşturacak durumlar meydana getirir. Ebeveynin hastanede yatış süresince çocuğun yanında bulunması, bakımda katkı sağlaması ve tedavi planın bir parçası olmaktadır. Ancak çoğu zaman ebeveynin bedensel, psikososyal gereksinimleri göz ardı edilmektedir. Bu çalışma akut sağlık sorunu ile hastanede yatarak tedavi gören çocukların ebeveynlerinin hastaneye yatışı süresince karşılaştıkları bedensel, psikolojik ve sosyal sorunları saptamak amacıyla tanımlayıcı-kesitsel olarak planlandı. Bu çalışma bir vakıf üniversitesi hastanesinin çocuk hastalıkları servisinde dört aylık süre içinde tedavi gören 100 çocuk hastanın ebeveynleri üzerinde gerçekleştirildi. Veriler Hasta Çocuk Tanılama Formu, Ebeveyn Tanılama Formu ve Akut Hastalığı Olan Çocukların Ebeveynlerin Karşılaştıkları Sorunları Değerlendirme Formu kullanılarak elde edildi. Bu form Bedensel Etkilenme alt boyutu, Psikolojik Etkilenme alt boyutu, Sosyal Etkilenme alt boyutu ve Ekonomik Etkilenme alt boyuttan olmak üzere toplam yirmi altı sorudan oluşmaktadır. Verilerin istatsitiksel analizi SPSS programında yapıldı. Çalışmaya katılan ebeveynlerin %97 sini anneler oluşturmaktadır. Annelerin yaş grupları, %32 si yaş arasında bulundu. Akut Hastalığı Olan Çocukların Ebeveynlerinin Karşılaştıkları Sorunları Değerlendirme Formu puan ortalamaları ebeveynlerin çocuklarının hastaneye yatışı sırasında yaşadıkları bedensel, psikososyal ve ekonomik güçlük ve sıkıntıların orta düzeyde olduğunu göstermektedir (32,03 ± 9,33, dağılımı: 10-66). Çalışmada Akut Hastalığı Olan Çocukların Ebeveynlerinin Karşılaştıkları Sorunları Değerlendirme Formu Çocuğumun tanı ve tedavi girişimleri nedeniyle canı acıdığı için üzülüyorum ifadesinin en yüksek puan aldığı bulundu. Çalışma bulguları sağlık personellerinin akut hastalık nedeniyle çocukları hastaneye yatarak tedavi gören ebevenlerin hasta çocuğa yapılacak girişimler hakkında bilgilendirilmesi psikososyal açıdan desteklenmesi gerektiğini göstermektedir. Anahtar Kelimeler: hasta, çocuk, ebeveyn, sorunlar 1

10 2. SUMMARY Illness trajectory and hospitalization threaten the family s sense of integrity and cause distress and anxiety in family members. Presence and active involvement of parents in treatment and hospitalization and parents support facilitate the treatment and hospitalization process. Nevertheless, the physical and psychicosocial needs of parents with sick children have been often neglected. The aim of the study was to assess the parents physical, psychological, social dimension and economic related problems or difficulties and associated factors with their child s hospitalization due to acute illness. The study sample comprised of 100 parents whom child was hospitalized due to acute illness. This study was conducted at a paediatric clinic of a private hospital affiliated to a Foundation University in Istanbul. Data collection took four months and three data collection tools were used: Parents' Experiences Questionnaire, and Child Information Questionnaire and Parent Information Questionnaire. Parents' Experiences Questionnaire is composed of 26 questions and four dimensions; physical dimension, psychological dimension, social dimension and economic dimension. The statistical analysis was performed using SPSS software. Ninety seven percent of sample comprised of mothers and 32% of mothers were between age group. Mean score of Parents' Experiences Questionnaire indicated that the sample experienced physical, psychological, social and economic difficulties and the level of problems were at moderate level (32.03 ± 9.33, range: 10-66). Study found that the parents were more distressed about suffering of their children due to treatment or diagnostic procedure. Study results indicate the need for educational and social support of parents who have had a child who were hospitalized due to acute illness. Key Words: Patient, child, parent, problems 2

11 3. GİRİŞ VE AMAÇ Tüm toplumlarda çocuklar, geleceğin yetişkini olarak özenle yetiştirilen, eğitilen ve eldeki olanakları en üst düzeyde kullanarak, tüm gereksinimleri karşılanan değerli bireylerdir. Çocuk doğduğu andan itibaren karnının doyurulması, altının temizlenmesi ve uyku ihtiyacının giderilmesine ek olarak sevgi, ilgi ve oyun gibi yaş dönemlerine özgü gereksinimleri vardır (1, 2, 3). Hastalık gelişmekte olan her çocuğun başına gelebilecek en yaygın ve en genel stres kaynaklarından biridir. Çocukları hastaneye kabul etmek de stresli bir olaydır. Çocuğun hastalığa karşı gösterdiği tepkilerin bazıları genel bazıları ise hastalığa özgüdür. Çocuk hastaneye yatışının nedenini kavrayacak kapasitede değildir. Hem çocuklar, hem de ebeveynler bu duruma psikolojik reaksiyonlarla tepki verebilmektedir. Stres sadece çocuklar için değil ebeveynler için de geçerlidir. Çocuk, hastaneye yatışının nedenini kavrayacak kapasitede değildir (2, 4). Çocuğun büyümesiyle değişmeyen tek konu ise sağlık hizmetlerinden yararlanma gereksinimidir. Herhangi bir nedenle sağlık sorunu yaşayıpa tedavilerini hastanede yatarak almak zorunda kalabilirler. Bu değişim sürecinde sağlık personeli tarafından verilen sağlık hizmetleri çocuk ve ailesi tarafından kabullenilmesi ve alınmasını kolaylaştıracak sosyal, psikolojik ve eğitim destekli hizmetler ile birlikte verilmektedir. Bu hizmetler, hasta çocuk ve ailesi için yaşanan sağlık sorununun beraberinde getirdiği psikolojik, sosyal ve eğitsel dezavantajların ortadan kaldırılmasında çok önemlidir (1, 2, 3). Çocukların ebeveynleri hastalığının olumsuz etkileriyle başa çıkmaları bir çok faktörden etkilenir. Çocukların gelişim dönemleri, cinsiyetleri, hastalık hakkındaki bilgileri, ailenin ekonomik durumu, hastalığın seyri, hasta ebeveynin cinsiyeti, arkadaş ve ailelerinden aldıkları destek bu faktörler arasında sayılabilir. Çocuğun ebeveynin hastalığı ile etkili şekilde baş etmesi, aile üyelerinin birbirlerini duygusal yönden destekleme yetenekleri ve aile üyeleri arasında açık bir iletişimin olması ile ilişkilidir (1, 5). Ailelerin ve çocukların profesyonel rehberliğe ve desteğe gereksinimleri vardır. Yaşanan sorunların saptanması ve giderilmesi amacıyla planlanacak olan girişimlerin uygulanmasında hemşirenin sorumluluğu önemlidir. Çocuklar hakkında edinilen bilgiler hemşirelere, hastalıkla ilgili olarak çocuklarına nasıl destek olacakları konusunda ebeveynlere rehberlik etme ve aile üyeleri ile işbirliği yapma fırsatı verir (4, 6). 3

12 Çocuğun reaksiyonları bazı faktörler tarafından belirlenir. Bu faktörlerin belirlenmesinde anne ve babanın rolü büyüktür. Çocuğun yanında ebeveynin olması, bakıma katılması, tedavi planına katkıda bulunması, hastaya verilen bakımın içeriğini oluşturur. Bu durum karşısında ebeveynler de sağlık ekibinin kendilerini yeterli bilgilendirmediklerinden yakınırlar. Çoğu zaman sağlık ekibi tarafından ebeveynlerin ihtiyaçları göz ardı edilir. Çalışmalar, hastanede hastalara hasta yakınlarının refakat etmesinin ve bakıma katılmasının hastayı olumlu yönde etkilediğini, hastanın uyum ve iyileşme sürecini hızlandırdığını belirtmektedirler. Elibol ve Doğan (1997) hasta refakatçilerinin hastanede yaptıkları uygulamalar ve hastane ortamından etkilenme durumları ile ilgili yaptıkları çalışmada refakatçilerin birçok sorunlarının, ihtiyaçlarının ve beklentilerinin olduğunu tespit etmişlerdir. Bu durumda hemşirelerin hastalara olduğu kadar refakatçilerin sorunlarına ve ihtiyaçlarına duyarlı olmaları verilen hemşirelik bakımının kalitesini etkilemesi açısından önemlidir (5, 7, 8). Bu çalışmada; akut hastalık tanısı ile hastaneye yatarak tedavi gören çocukların ebeveynlerinin hastane yatışı süresince fiziksel, psikolojik, sosyal sorunların ve ilişkili faktörlerin saptanması amacıyla gerçekleştirildi. 4

13 4. GENEL BİLGİLER 4.1. ÇOCUK VE ÇOCUKLUK ÇAĞI İnsanlık tarihinin başlangıcından beri çocuk; anne ve babanın en değerli varlığı olarak gözetilmiş, korunmuş, sevilmiş ve en iyi şekilde büyütülmeye çalışılmıştır. Annenin gebeliğinin anlaşılması ile aileye yeni gelecek olan birey için hazırlıklar başlamaktadır. Tüm toplumlarda farklı alışkanlıklar olmakla birlikte, ortak nokta çocuğun sağlıklı doğması için anneye gösterilen özendir (3, 9, 10). Çocuk doğduğu andan itibaren gereksinimleri her gün artacak ve değişmektedir. Önceleri karnının doyurulması, altının temizlenmesi ve uyku ihtiyacı olan çocuk, zamanla sevgi, ilgi, oyun isteyecek, bu istekler ve gereksinimler yaşı ile birlikte değişerek artmaktadır. Ailenin en küçük bireyi olan çocuklara, toplumların geleceği gözüyle bakılmış, çocukların sağlık ve eğitim sorunlarıyla ilgilenilmeye özen gösterilmiştir (8, 11). Çocuğun büyümesi ile birlikte değişmeyen tek konu, sağlık hizmetlerinden yararlanma gereksinimidir. Çocuk doğduğu andan itibaren bu hizmetlerden düzenli olarak yararlanmalıdır. Herhangi bir nedenle sağlık sorunu yaşayan, hatta tedavilerini hastanede yatarak almak zorunda olan çocuklar için verilecek olan hizmetler konusunda dünyadaki gelişmelerle birlikte ülkemizde de bazı gelişmeler olduğu görülmektedir (1, 2, 3). Çocuğun hastalığı aile düzeninde önemli değişikliklere yol açmaktadır. Ailenin çocuğun hastalığından önceki dönemindeki yaşantısı tamamen değişecek, maddi giderlerin artması, tedavi sürecinin yarattığı gerginlik gibi sebeplerle hasta olan çocuk ile birlikte, çocuğun anne ve babası, kardeşleri ve yakın çevresi de hastalıktan olumsuz olarak etkileneceklerdir (8, 9). Herhangi bir nedenle sağlık sorunu yaşayan, hatta tedavilerini hastanede yatarak almak zorunda olan çocuklar için verilecek olan hizmetler konusunda çeşitli gelişmelerden söz etmek mümkündür. Bu değişim sürecinde verilen sağlık hizmetleri çocuk ve ailesi tarafından kabullenilmesi ve alınmasını kolaylaştıracak sosyal, psikolojik ve eğitim destekli hizmetler ile birlikte verilmektedir. Bu hizmetler, hasta çocuk ve ailesi için 5

14 yaşanan sağlık sorununun beraberinde getirdiği psikolojik, sosyal ve eğitsel dezavantajların ortadan kaldırılmasında çok önemlidir (2). Çocuğun hastalığı aile düzeninde önemli değişikliklere yol açmaktadır. Ailenin çocuğun hastalığından önceki dönemindeki yaşantısı tamamen değişecek, maddi giderlerin artması, tedavi sürecinin yarattığı gerginlik gibi sebeplerle hasta olan çocuk ile birlikte, çocuğun anne ve babası, kardeşleri ve yakın çevresi de hastalıktan olumsuz olarak etkileneceklerdir (2, 8). Çocuğun Gelişimsel Dönemlerine Göre Tepkileri: Kaygı, gerileme, duygu durum değişiklikleri ve bedensel işlevlerdeki değişiklikler (örneğin, uyku ve iştah) gibi hastalığa ve hastaneye yatışa olan bazı tepkiler erişkin yaş grubunda tipik gibi görünse de çocuk ve ergenlerin gelişimsel düzeyine göre değişir. Bu yüzden farklı yaşlardaki çocuklar, olayların algılanmalarını etkileyen farklı kaygılara, algılara ya da yapılara sahip olabilirler. Çocuğun gelişimsel düzeyi görüşme, öykü alımı ve gözlem sırasında belirlenebilir. Çocuğun, bilişsel ve gelişimsel düzeyine uygun biçimde tasarlanmış bilgiler, çocuğun daha etkin bir biçimde güveninin sağlanması ve tıbbi bakımı ile ilgili kaygılarının azalması açısından çok önemlidir (2, 6, 8). Okul Öncesi Dönem: 3 yaş ve öncesi çocuklar için birincil bağlanmaların ve güven ilişkisinin kurulması gerekmektedir. Beden işlevlerini düzenlemeyi öğrenirler. Çevreyi araştırma ve öğrenme için fırsatları artmıştır. Ancak ağrı ve sıkıntıdan korunmak için neredeyse tamamen bakım vericilerine bağımlıdırlar. Uyku ve beslenme ile ilgili sorunlar oluşabilir. Bunun sonucunda çocuklarda huzursuzluk ve ajitasyonda artış gözlenmektedir (10, 12). 3-6 yaş arası çocuklarda, ebeveynlerden ayrılmayı ve bireyselleşmeyi öğrenme, sembolleri ve dili kullanmaya başlama en önemli özelliklerdir. Terk edilme ve bedensel zarar görme ile ilgili kaygılar bu dönemde çok fazla görülmektedir. Benmerkezcilik ön plandadır ve hastalığı, hastaneye yatışı ya da yapılan ağrılı işlemleri kötü davranışın bir sonucu olarak görebilir. Çocuk, hastalığı kendi içinde bir şeylerin olup bitmesi olarak algılamaktadır. Hastalık, sadece dıştan gelen işaretler yoluyla tanımlanır. Sağlam bir bedene odaklanır, gerçekçi olmayan korkularla birleşen sınırlı içerik anksiyete ve kafa karışıklığını arttırabilir (12). Daha uzun süreli ayrılıkların üstesinden gelebilirler ancak hala birincil bağlanma figürüne ihtiyaçları devam eder. Beş yaşın altında çocukların, hastalığı kendilerine yönelik bir ceza algılandığı, dolayısıyla bu çocuklar için hastalığın adı ve niteliğinden çok, anne 6

15 babanın sevgisini kaybedip kaybetmedikleri, onlardan ayrı kalıp kalmayacakları ve hastanede anne babaları yanlarında yokken, onları acı veren bir işlem yapılıp yapılmayacağı ile ilgili kaygılar önde gelir. Hastalanmanın getirdiği sıkıntı ve endişe, çocukta regresyona sebep olabilir. Çocuğun o güne dek kazanmış olduğu becerilerinde gerileme görülebilir. Anne babalar hastalığın alevlenmesini veya relapsı önleyeceklerini zannederek çocukların aktivitelerini sınırlandırabilirler. Bu durum ise onları korkak, pasif ve bakım veren kişilere ve doktorlarına daha bağımlı yapar. Küçük çocukların duygu ve düşünceyle ilgili kavramları konuşma diline dönüştürme yetenekleri gelişmemiştir. Bu nedenle duygularını kelimelere dökerek ifade edemeyebilirler, ancak davranış, oyun veya çizdiği resimlerle duygularını açığa vurabilirler (8, 12). Okul Dönemi: 7-13 yaş dönemi çocuklarda deneyimleri düzenleme ve sıraya koyma ihtiyacı ve kurallar öncelik kazanır. Kontrolü kaybetme ve ölüm korkusu bu dönemde gelişir. Hastalığı anlamada artış ile gerekli işlemleri ya da hastaneye yatış ihtiyacını kabul edebilirler. Ancak hala hastalığının yanlış bir şey yapmaktan kaynaklandığını düşünür, hastalığı bulaşma sonucu edindiklerine inanırlar. Hasta çocukta en çok dikkat edilmesi gereken nokta sadece çocuğun hastalık durumuna odaklanmaktan ziyade çocuğun gereksinimlerine yönelmek ve bu alanı desteklemektir (2, 12). Bu yaştaki çocuklar hastalıkları ile ilgili daha çok şey anlatabilir, anlayabilirler ve tedavilerinde daha aktif katılabilirler. Hastalıklarını somut yakınmalarla tanımlayabilirler. Hastalık uygun bakımla düzelebilir seklinde anlaşılır. Bu dönemde yaşam, hareketle eş tutulduğundan, hastalıklarına ilişkin suskunluk ve bu konuda konuşmama, bu yaş çocuklarında şaşırtıcı bir biçimde, hastalıklarının ölümcül olduğu algısının doğmasına yol açar (10, 12). Hastalık ve hastaneye yatma okul çağı çocuğu için çok değerli olan bağımsızlığını, arkadaşlarıyla olan ilişkilerini, okul ve oyun aktivitelerini engellemektedir. Okul çağı çocuğu hastane ortamında çok önem verdiği arkadaşlarını ve sosyal aktivitelerini özler, aynı zamanda ebeveynlerinin yanında olmasını ister, fakat bağımlı görünmekten korktuğu için ebeveynlerinin yanında istemek onu rahatsız eder (6). Okul yaşındaki hasta çocuklarda teşhis ve tedavinin başlangıç dönemlerinde, okul öncesi çocuklardakine benzer korkular görülebilir. Aileden ayrılık, yabancı insanlar ve tanımadıkları bir hastanede terk edilme korkusu, okul çağındaki çocukların en büyük endişesidir. Okul öncesi çocuklara oranla, okul çağındaki çocukların hastalığa ilişkin bilgileri artmıştır. Tıbbi incelemeler ve yapılacaklar hakkında bilgi edinmek isterler. Okul 7

16 yaş dönemindeki çocuklar, hastalıktan, yapılan tedaviden ve hastalığın kendi vücuduna zarar vereceğinden korkarlar (12). Ergenlik Dönemi: Ergenlik döneminde hastaneye yatan hasta çocuklar için ayrılma, bireyselleşme ve öğrenme gerçekleşir. Akranlarına bağlıdır ve onlardan epeyce etkilenmiştir. Gençler, cinsel gelişimleri ile ilişkili konulara da duyarlıdır ve tıbbi bakım sağlayanların üreme sistemini etkileyen tıbbi durumları olan gençlere karşı daha duyarlı olması gerekir. Diğer gelişim dönemlerine kıyasla ergenlik, risk alma davranışıyla daha fazla ilişkilidir. Hastalığı anlamada erişkin düzeye kademeli ulaşma, hastalığın oluşmasında konak ya da ajan gibi etkenlerin karmaşık ve çoklu etkileşiminin farkında olma bu dönemde gerçekleşmektedir. Hastalığı kendi suçuna bağlama devam eder, fakat bu yaşla azalır. Ergenler için hastalığın kendisi temel sorundur (12). Hastalık, bağımsızlığın kaybolması ve gelecekle ilgi planların bozulması şeklinde algılanır. Bunların yanı sıra, hastalık nedeniyle okul yaşantıları da bozulmuş olabilir. İçe çekilme ve/veya fiziksel görünümlerindeki değişiklikler okula dönmeleri zorlaştıran etmenler arasındadır. Her ergen hastalığa farklı tepkiler verir. Bağımsızlığın kazanma döneminde olan bazı ergenlere hastalığın getirdiği kısıtlamalar, yoğun ilaç kullanımı, doktor ziyaretleri, anne babanın yoğun müdahalesi huzursuzluk verebilir (8, 12). Bunun yanı sıra depresyon, ajitasyon sık görülür. Bazı ergenler sözel olarak, bazıları da davranışlarıyla tepkilerini gösterir. Ergenlerin hastalık ve tedavi hakkında bilgilendirilmeleri, anne babaların hem birbiriyle hem de çocuklarıyla hastalık hakkında konuşabilmeleri, duygu ve düşüncelerini paylaşabilmeleri onların daha kolay uyum sağlamalarına yol açmaktadır (10, 12) ÇOCUKLUK ÇAĞINDA HASTALIK VE HASTANEYE YATIŞ Çocuklar normal gelişim aşamalarını sırasıyla yaşarken, çeşitli kazalar veya hastalıklar nedeniyle sonradan da hasta olabilirler. Yaşamları normal gidişinde olan çocuklar aniden kendilerini hiç tanımadıkları, bilmedikleri ve ağrılı işlemlerin olduğu bir ortamda bulurlar (1, 2). Hastalık; gelişen her çocuğun basına gelebilecek en yaygın, en genel stres kaynaklarından biridir. Çocuğun hastalığa karsı gösterdiği tepkilerin bazıları genel, bazıları 8

17 ise hastalığa özgüdür. Çocukların hastalığa gösterdiği genel tepkiler, bazı faktörlere bağlıdır. Bu tepkiler; Çocuğun duygusal ve bilişsel gelişim sürecine, Daha önceki uyum yeteneğine, hastalık öncesi kişiliğine ve ayrılıklara gösterdiği psikolojik tepkilere, Ağrının ve sakatlığın derecesine, Hastalığın çocuk ve ailesi için taşıdığı anlama, ebeveyn-çocuk ilişkisine, çocuğun ebeveynin tepkilerini yanıtlama biçimine, Hastalandığı yerin koşullarına, Hastalığın çocuğun tüm fiziksel ve psikolojik işlevlerine getirdiği kısıtlamalara göre değişebilmektedir (8, 9, 10). Hastalığa özgü tepkiler ise o hastalığın nitelik ve şiddetine bağlıdır. Çocuğun ihtiyaçları ve kapasitesi, içinde bulunduğu gelişimsel devreye bağlı olduğundan, çocuğun tepkileri ve sorunları da içinde bulunduğu döneme göre farklılıklar göstermektedir (9). Bebeğin Hastaneye Yatıştan Etkilenmesi: Bebek hastaneye yatırıldığında o güne kadar güven duyduğu bakılıp büyütüldüğü ortamdan, birden bire yabancıların yasadığı ve onların kontrolündeki bir ortama geçmektedir. Yedi ayın altındaki bebeklerin, annelerinden ayrılmaya daha az tepki gösterdikleri, yabancı olan ve anne yerine geçen birini kolaylıkla kabullendiklerini gözlenmiştir. Yedi aylıktan itibaren, yeni ve tanımadığı kişiler, hastane ortamı, doktor ve hemşire, yeni girişimler çocuğu korkutur, ayrıca anneden ayrılmaya büyük tepki gösterir. Hastaneden taburcu olduktan sonra da aşırı bağımlılık sendromu gösterir. Her çocuğun yaşamında ilk korku anneden ayrılma korkusudur. Olumsuz koşullarda anneden ayrılma anksiyetesi çocuğun ileriki yaşantısında kalıcı izler bırakan bir travma oluşturabilir (3, 8, 10). Küçük bebeklerin hastanede gösterdiği davranış değişiklikleri olarak; titizlik, huysuzluk, uyku bozukluğu yanında kusma, kabızlık, beslenmede bozukluk ve vücut ağırlığın artmaması gibi reaksiyonlar gözlenebilmektedir. Küçük bebekler duyarlı ve tutarlı bakıcılarla yeni ilişki kurarlar. Aynı şekilde ayrılma kısa süreli ise ayrılık bittiğinde ebeveynle de yeni ve çabuk ilişki kurabilirler (13). 9

18 Çocuğun Hastaneye Yatıştan Etkilenmesi: Fiziksel hastalıkların çocukların psikolojik yapılarını ve sosyal uyumlarını belirgin derecede etkilediği bilinmektedir. Çocuğun hastaneye yatmaya karşı gösterdiği tepkilerin bir kısmı hastalığa özgü olmasına karşın bir kısmı da geneldir (14). Hastaneye yatış, çocuğun yaşına ve yatış nedenine bağlı olarak değişik ölçülerde rahatsız edici olabilen bir durumdur. Her şeyden önce çocuk evinden, güven içinde olduğu bir ortamdan uzaklaşmaktadır. Anne-baba desteğinden yoksun kalmak onu tedirgin etmeye yeter. Ayrıca çocuk için gittiği yer bilinmeyenlerle dolu, ürkütücü bir yerdir. İğneler, acı veren işlemler, tanımadığı hekimler ve hemşireler ile hiç alışık olmadığı bir ortamda karşı karşıya kalırlar (3). Çocuğun hastaneye yatması, çocukta çeşitli davranış değişikliklerine neden olduğu gibi, çocuğun büyüme ve gelişmesi üzerine de olumsuz etkisi vardır. Hastaneye yatmanın neden olduğu stres, çocuklarda yaş grubuna özgü olmayan davranışlara neden olabilir. Bu davranışlar anksiyete, depresyon, regresyon, mutsuzluk, apati, hiperaktivite, agresyon ve uyku bozuklukları olarak tanımlanmaktadır (8). Hasta olma ve hastanede yatma, gelişiminin en karmaşık döneminde adolesanı etkileyen, rol değişikliği ve yeni yaşantısına uyum yapmasını gerektiren güç bir deneyimdir. Bu deneyimi yaşayan adolesanlar için beden imgesinin değişmesi, bağımlı olma, hastalık ve hastane ortamı ile ilgili yeterli bilginin olmaması, ebeveynleri ve akranlarının davranışlarındaki değişiklikler ise kaygı yaratıcı etmenler arasında yer almaktadır. Kaygılı adolesanın kaygısı ile başetmesi için profesyonel bir bireyin yardımına gereksinimi vardır. Hastane ortamında bu yardımı sağlıyacak kişi ise hasta ile yakın ilişkisi nedeniyle hemşiredir. Adolesan hasta ile güven verici bir ilişki kuran, adolesanın hastane ortamında olabildiğince bağımsız olmasını ve kararlara katılımını sağlayan, durumuna ilişkin bilgilendiren, akranları ve ebeveynleri ile iletişiminin sürdürülmesini destekleyen hemşire, adolesanın bu güç yaşantıdan olabildiğince az etkilenmesine yardım edebilir (15). Çocuklar normal gelişim aşamalarını sırasıyla yaşarken, çeşitli kazalar veya hastalıklar nedeniyle sonradan da hasta olabilirler. Yaşamları normal gidişinde olan çocuklar aniden kendilerini hiç tanımadıkları, bilmedikleri ve ağrılı işlemlerin olduğu bir ortamda bulurlar (2). Akut hastalıkların genelde çocuğun gelişimi ve davranışları üzerinde önemli bir etkisi olmadığı biliniyor olsa da, bunların travmatik olmadığını düşünmek hatalıdır (14). 10

19 Hastaneye yatırılan bir çocukta, annesinden, çevresinden, evinden ayrılma ve hastaneye yatma korkusu vardır. Psikolojik bir yıkımda olan çocuk, içinde bulunduğu bu durumu davranışlarıyla belirtmeye çalışır. Hastaneye yatmış bir çocuğun taburcu olup eve döndükten sonra da huysuzluk, inatçılık, anneye aşırı bağlılık, uyku bozuklukları ve gece yatağını ıslatma gibi tepkileri devam edebilir. Bu nedenle hastaneye yatan çocukların aile ile ilişkilerinin kesilmemesi önemlidir (8, 9). Çocukta hastalığın akut veya kronik olması veya tedavisinin uzun sürmesi gibi durumlarda hastalık süresince gelişimlerinde regresyon görülmekte ve çeşitli davranış problemleri ortaya çıkmaktadır. Çocuğun ebeveynlere olan bağlılığı artmakta ve ebevenden ayrılmak istemeyerek ansiyete göstermekte, kendi yaşından daha küçük yaşlara ait davranışlar sergilemeye başlamaktadır (2). Hastaneye yatırılan çocukların hastalıklarına ve hastaneye karşı tepkileri genellikle olumsuz olmakla birlikte, farklı düzeyde tepkilerdir. Hastaneye yatırılan çocukların yaşadıkları deneyimleri etkileyen üç genel faktörün etkilendiği belirtilmektedir. Bu faktörler, çocuğun kişisel özellikleri, anne-babaların reaksiyonları ve hastaneye yatırılma koşullarıdır. Bu etmenler arasında, çocuğun hastalığı ve tıbbi müdahaleler konusunda bilgilendirilmesi de çok önemlidir. Yapılan bir araştırmada ülkemizde ailelerin çeşitli nedenlerle çocuklarını tedavi ve hastaneye yatma konusunda bilgilendirmekten kaçındıkları belirlenmiş, durumu çocuklarından gizledikleri, eksik veya yanlış bilgiler verdikleri saptanmıştır (1). Bir başka araştırmada ise çocukların tıbbi müdahaleden korkmalarının nedeninin ailelerinin, müdahale hakkında çocuklarına az bilgi vermiş olmalarından kaynaklandığı belirtilmektedir (1, 2). Hastaneye yatma ile çocuk evinden günlük yaşantısından, kardeşlerinden ve arkadaşlarından ayrılmış, güven içinde olduğu ortamdan uzaklaşmıştır. Yabancılarla ilişki kurmak zorundadır ve ağrılı olaylar yaşamaktadır. Anne-baba desteğinden yoksun olmak onun stresini daha da arttırır. Bu nedenle aile çocuğun yanında olmalıdır ve ailenin çocuğun yanında kalmasına izin verilmelidir. Yapılan çalışmalarda ailenin varlığının destekleyici olduğu görülmüştür (1, 8). Hastaneye ve kliniğe yatışta çocuklara uygun hemşirelik girişimlerinde bulunabilmek için çocuğun yaş dönemi, psikososyal özellikleri, bilişsel gelişim özellikleri, beklentileri, korkuları ve tepkileri bilinmelidir. Bakım verecek olan hemşirenin çocuğun güvenini sağlaması oldukça önemlidir. Çocuğun, bilişsel ve gelişimsel düzeyine uygun 11

20 biçimde tasarlanmış bilgiler, çocuğun daha etkin bir biçimde güveninin sağlanması ve tıbbi bakımı ile ilgili kaygılarının azalması açısından çok önemlidir (1, 2). Akut hastalığı olan çocuğun hastaneye yatmaya hazırlanması için çok az zamanı vardır. Eğer hastalık yaşamı tehdit edici nitelikte ise ebeveynlerin ve çocuğun anksiyete düzeyleri önemli ölçüde yüksektir. Ailenin anksiyetesini azaltmak için, ebeveynlere ve çocuğa bir birey olarak davranılmalıdır. Hemşire, iletişimi açık tutmalı ve sık aralarla çocuğun durumu hakkında ebeveynlere bilgi vermelidir. Çocukların da yapılacak işlem hakkında bilgi alma hakkı vardır, ancak bu hak sıklıkla unutulmakta ya da ihmal edilmektedir. Yapılacak tedavi ve işlemler konusunda çocuklara bilgi verilmemesi, onların korku ve anksiyetelerini arttırmaktadır. Hemşirenin, çocuğu işlemlere hazırlayabilmesi için, her yaş grubundaki çocuğun bilişsel gelişim özelliklerini, endişelerini ve beklentilerini bilmesi gereklidir (9, 16). Çocuğun neden hasta olduğu ya da hastaneye yattığı konusunda çok az bilgisi vardır ve sormaya korkabilir. İgneler, acı verici işlemler, tanımadığı hekimler ve hemşireler ile hiç alışık olmadıkları bir ortamla karşı karşıya kalırlar. Çocuk gelişimsel özelliği gereği hastalığı ile ilgili her şeyi tam olarak anlamadığı için zihnindeki boşlukları fantezilerle doldurabilir (1, 8). Bu dönemde çocukların; düşünme ve algılamaları henüz tam olarak gelişemediği, hayal ve gerçeği tam ayıramadıkları için, rüyalarında veya hayallerinde isledikleri bazı suçların ya da anne babalarının hastalığı yarattığı, böylece ağrı ve rahatsızlıkları kendilerine verilmiş bir ceza gibi algıladıkları belirlenmektedir (3). Ayrıca hastalığın yol açtığı yoksunluklar, hareketlerin kısıtlanması veya engellenmesi de çocuklarda olumsuz davranış ve duyguların gelişmesine neden olabilmektedir (3, 16). Sağlık personeli, hastalığın yönetiminden doğacak rahatsızlıkları, travma ya da sınırlamaları göz önünde tutup, çocuğun ilgi ve kaygılarını dinleyip, dürüst ve destekleyici yanıtlar vererek, sıkıntısını azaltmaya yardımcı olmalıdır. Hastalık deneyimi bazen de çocuğun psikolojik gelişimi için bir fırsat olabilmektedir. Çocuk hastalığı öğrenerek rahatsızlık duygusunu hoş karşılama yolunu bulmakta, aile ve doktorların yardımıyla sorunları yenmeyi denemektedir. Fiziksel ya da kişisel yetmezlik duygusundan kaçabilmektedir (2, 16). Çocuklar hastalandıklarında kendilerini farklı hissederler. Yetersiz olduklarını düşünürler. Hastalıkla ilgili her şeyi tam anlayamadığı için de bilgideki boşlukları 12

21 fantezilerle doldururlar. Altı-on iki yaş grubundaki çocuklar; belirli işlemlerin nasıl yapılacağını, anatomi ve fizyolojiye ilişkin gerçekleri, hastalığın doğasını, hastane personelinin çeşitli rollerini öğrenebilecek bilişsel düzeyde oldukları için onlara yapılan eğitimden yeterince yararlanabilirler. Bu nedenle çocuklar hastaneye yatacakları kararlaştırıldığında, hastaneye yatışta, hastane ve hastalık konusuna hazırlanmalıdır (8) ÇOCUKLUK ÇAĞI HASTALIKLARINDA AİLE BİREYLERİNİN ETKİLENME DÜZEYİ Hastaneler birer sosyal kurumdur ve toplumun her kesiminden bireyler başvurabilmektedir. Hastaneye başvuran bireylerin fiziksel ve psikolojik yapıları ile beklentileri diğer kurumlara başvuranlardan farklıdır. Hastaneye gelen hasta ve ailesi kendilerine yabancı olan hastaneye ilişkin korku ve endişe yaşarlar, bilinmeyenden ürkerler. Böyle durumlarda sağlık bakım ekibinin tutumu hastanın ve ailesinin tüm hastane deneyimini büyük ölçüde etkiler. Hemşirelik bireyin, ailenin ve toplumun sağlığını ve esenliğini koruma, geliştirme ve hastalık halinde iyileştirmeye yönelik bir meslektir. Hemşirelik bu yönüyle aynı zamanda bireylerin sağlık ve sağlık hizmetlerinden yararlanma hakkını da sağlamış olmaktadır (17). Anne ve Babanın Etkilenme Durumu: Çocukluk çağı hastalıkları ve hastaneye yatma ailede stres durumu oluşturur. Travmanın bu dönemde küçük olması sağlık çalışanlarının hedefi olmaktadır. Çocuğunun hasta olduğunu öğrenen ebeveyn ve hasta olduğunu öğrenen çocukların değişik koşullardan etkilenmelerine karşı, geçirilen evreler benzerdir. İlk evre şaşkınlıktır, tanıyı öğrenen çocuk ve aile o zamana kadar hiç tanımadıkları, fakat uzun bir süre birlikte yasamalarını ve mücadele etmelerini gerektirecek bir durumla karşı karşıya kalmışlardır. Bu dönemde en sık kullanılan savunma mekanizması inkardır. Çocuk ve aile tanının yanlış olduğunu ileri sürebileceği gibi, hastalığı ve ciddiyetini anlamamış gibi davranabileceklerdir. Bu ilk evre hastalığın kabullenilmesi ve hastalığın tanınması aşamasıdır ve tedavisi ile birlikte hastalığın gidişini önemli ölçüde etkileyecektir. İkinci evre kızgınlık ve içerleme evresidir. Bu dönemde görülen kızgınlığın önemli bir kısmı tedavi ekibine yansıtılır. Bu evreyi kendini suçlu hissetme izlemektedir. Hastalığı kendilerine verilmiş bir ceza olarak algılayabilirler. Hastalık, genetik geçişli ise, suçluluk duygusu artar. Tüm bu dönemlerin sonunda 13

22 hastalığın kabulü beklenir. Bu kabul, tedavinin etkinliğini ve sürekliliğini olumlu yönde etkileyecektir (2, 8, 14, 18). Ailenin gereksinimleri, hastalığın ilk etkileri sırasında ve fiziksel semptomlar arttığında önemli ölçüde büyümektedir. İlk etkiler, tanı öncesinde ortaya çıkabileceği gibi, ailenin bir şeylerin ters gittiğinin farkına varması ile de oluşabilir. İlk etkiyle oluşan huzursuzluklar, tanı sonrasında da aylarca devam edebilir. Fiziksel semptomlardaki herhangi bir şiddetlenme veya ailedeki mevcut dengeyi bozarak ailenin gereksinimlerini arttıracaktır. Hasta çocuğa sahip ailelerde bakım işleri daha çok anneye düşmekte, baba ise yardımcı bir rol üstlenmektedir. Hasta çocuğu olmayan ailelerde de rollerin dağılımı bu şekildedir. Hasta veya özürlü çocuğu alan ailelerde bu durum daha belirgindir. Hem ebeveynlerden her ikisininde çalıştığı ailelerde annenin çalışmasının çocuk bakımı ve ev işleri gibi sorumluluklarının azalmasına veya ortadan kalkmasına yol açmadığı gözlenmektedir (2, 14). Sosyoekonomik gruplar arasındaki rollerde de farklar olabilmektedir. Sosyoekonomik düzeyi orta sınıftaki anneler, bilgi edinmekle yükümlüdür. Genellikle çocuk ile aile ve aile ile hekimler arasında aracı rolü üstlenirler. Sosyo-ekonomik düzeyi düşük sınıftaki anneler daha fazla stres ve sorumluluk altındadırlar; bu da onların çocuğun durumuna daha fazla toleranslı yaklaşmalarına neden olur. Bu aileler sorunla yüzleşmekten çok, sorunla yaşamayı öğrenirler (2, 3). Aile; öncelikle hastalık nedeniyle çocukta oluşan fizik ve davranış bozukluğunun yarattığı sıkıntı ile karşı karşıyadır. Aileler korku, anksiyete, suçluluk, öfke, depresyon, çarpık düşünceler ve yanlış kavramlar geliştirme gibi değişik duygular içinde olabilirler. Oysa, bu dönemde ailelerden beklenen bu duygularının üstüne çıkabilmeleri ve çocuğun gereksinimlerini giderebilmeleridir. Aileler çocuklarının hastaneye yatışında yanlış kavram geliştirmede ısrar eder ya da aşırı bireysel hırpalanma belirtileri gösterebilirler (3). Kardeşlerin Etkilenme Durumu: Akut dönemde görülen bu sorunlar zamanla sağlıklı kardeşlerin üzerinde çeşitli etkiler bırakabilmektedir. Kardeşler özellikle hastalık durumuna uyum konusunda duyarlıdırlar ve hasta çocukla benzer stres yaşarlar. Sağlıklı olan kardeşte bu dönemde yemek yeme ve uyumada belirgin problemler oluşmaya başlamaktadır. Kardeşler hastalık durumuna karşı depresyon, kızgınlık, kaygı, suçluluk duygusu ve sosyal izolasyon yaşarlar (2, 3). 14

23 Sağlıklı çocukların hasta kardeşlerini ne ölçüde etkilediği ve ne ölçüde etkilendiği konusunun henüz açıklığa kavuşmadığı belirtilmektedir. Bunun nedeninin hasta çocuğun ailenin fonksiyonlarını karmaşık bir şekilde etkilemesi ve bu durumun da sağlıklı çocuğu etkilemesi olduğu düşünülmektedir. Kardeşin hastalığı durumunda, diğer çocuklarda içe kapanıklık, huzursuzluk ve uyum problemleri gözlenebilen başlıca tepkilerdir (14). Kardeşler ciddi hastalık döneminde aile üyelerinin en mutsuz ve duygusal olarak en ihmal edilmiş bireyleridirler. Tüm ilgi ve alâka ciddi hastalığı olan kardeşe yöneltildiğinden sağlıklı olan kardeşin duygusal gereksinimleri göz ardı edilebilir olarak düşünülür ve ilgi ve gereksinimleri önemsenmeyebilir. Sağlıklı kardeş bu dönemde yalnızlık, üzüntü ve anne-babaya ulaşamama duygularını yaşayabilir, anne-babanın sağlıklı çocuktan beklentilerinin artması, anne-babanın ona karşı toleransının azalması gibi durumlar sağlıklı kardeşlerde olumsuz davranışlara neden olabileceği gibi sağlıklı kardeşin duyarlılığın artması, hastalar ve diğerlerine karşı empati kurabilme, sabırlı olabilme ve yaşamın değerini bilme gibi olumlu davranışlar da geliştirmesi mümkün olabilir (2, 3). Bu dönemde sağlıklı kardeş yanlızlık, üzüntü, anne ve babaya ulaşmama duyguları yaşayabilir. Kardeşler, anne-babalarının kardeşlerinin hastalığı ile ilgilenmeleri gerektiğini düşündükleri için kendi isteklerinde kısıtlama yapabilirler. Hasta kardeşin sorumluluğunu alma, ailenin hasta kardeşe olan ilgisini kıskanma, ailenin hastalık sebebi ile evde daha az vakit geçirmesine bağlı olarak daha az ilgilenme gibi problemleri olacaktır. Kardeşinin hastalığından veya fiziksel görünüşünden rahatsız olması, sağlıklı olan kardeşte suçluluk duygusunu yaşatabilecektir (2, 14). Kardeşlerin bu durumdan etkilenmelerinin hastalığın türüne, cinsiyete, yasa göre değişebileceği vurgulanmaktadır. Küçük kız kardeşler ve ağabeyler, abla ve küçük erkek kardeşlerden daha iyi uyum sağlamaktadırlar. Ailenin, kardeşleri çocuğun hastalığı ve tedavisi konusunda bilgilendirilmesi, bu konudaki uyumlarını olumlu yönde etkileyecektir. Sağlıklı kardeşler sosyal açıdan yalıtılmış olabilirler ve ebeveynlerin kendileri ile daha az ilgilenmelerine gücenebilirler (14). Ailenin Hastalığa Verdiği Tepki: Çocuğunun hasta olduğunu öğrenen ebeveyn ve hasta olduğunu öğrenen çocukların değişik koşullardan etkilenmelerine karşın, geçirilen evreler benzerdir (8, 14). İlk evre şaşkınlık tır; tanıyı öğrenen çocuk ve aile o zamana kadar hiç tanımadıkları, fakat çok uzun bir süre birlikte yaşamalarını ve mücadele etmelerini gerektirecek bir durumla karşı karşıya kalmışlardır. Anne-baba için krizin 15

24 başlangıcıdır. Şaşkınlık, tanı aşamasında ortaya çıkar. Olay ailenin olaylarla başa çıkma sınırını zorladığından endişe ve aile düzeninin bozulmasıyla sonuçlanır. Bu evre çok kısa sürer ve çocuğun problemine tanı konulmasından kısa bir süre sonra ikinci evre başlamaktadır. Bu dönemde inkâr bir savunma mekanizması olarak ortaya çıkar. İnkâr davranışı anne-babaların gerçek tanının yanlış olduğu ümidiyle, ikinci bir yol arama ve dileklerin gerçekleşmesi hayali, savunma olarak adlandırılabilir. Anne-babalar inkâr etme davranışı içine girerler; çünkü bu onlara durumun gerçekliği ile yüzleşmede zaman kazandıracaktır. Çocuk ve aile tanının yanlış olduğunu ileri sürebileceği gibi, hastalığı ve ciddiyetini anlamamış gibi de davranabilecektir. Bu ilk evre hastalığın kabullenilmesi ve hastalığın tanınması aşamasıdır ve tedavisi ile birlikte hastalığın gidişini önemli ölçüde etkileyecektir (2, 8, 14). İkinci evre kızgınlık ve içerleme evresidir. Bu dönemde görülen kızgınlığın önemli bir kısmı tedavi ekibine yansıtılır. Bu evreyi kendini suçlu hissetme izler, niçin ben?, niçin biz? sorularının sorulduğu dönemdir. Hastalığı kendilerine verilmiş bir ceza olarak algılayabilirler. Hastalık, genetik geçişli ise, sorumluluk duygusu artmaktadır. Bazen çocuğa konulan tanı nedeniyle, başkalarını suçlama da söz konusu olabilir. Başa çıkma yöntemleri yeterince kavrandığında keder evresi sona ermektedir. Tüm bu dönemlerin sonunda hastalığın kabulü beklenir. Bu kabul, tedavinin etkinliğini ve sürekliliğini olumlu yönde etkileyecektir Anne-babaların durumlarına uygun başa çıkma yöntemlerini keşfettikleri evredir. Aile bireyleri dışarıdan yardım kabul edebilir ve hayatlarını gerçekçi bir şekilde duruma uyarlayabilirler (2, 8, 14). Son evre kapanış evresidir ve bu evrede anne-babalar çocukların tanısının normal aile yaşantısını bozduğu ve bozmaya devam edeceği gerçeğini kabul eder. Aile, çocuğun aile hayatına uyum sağlaması için yöntemler geliştirir. Şaşkınlık evresi ile başlayan kriz tehlikesi sona ermiştir. Çocuk ve aile, bu evreleri yaşarken çeşitli sebeplerle evrelerden birinde kalabilir ya da bir önceki evreye tekrar dönebilirler. Bu gibi durumlarda profesyonel yardıma gereksinim duyulmaktadır (8, 14). Aile Bireylerinin Gereksinimleri: Çocuk ve aile için hastalık ve hastaneye yatma stresli bir deneyimdir. Çocuğun hastaneye yatmaya verdiği tepkiler yaşı, daha önceki hastane deneyimleri, hastaneye yatmaya hazırlanma, ebeveynlerin anksiyete düzeyi, ebeveynlerle olan ilişkilerle doğrudan ilişkilidir. Çocuğun hastane ortamına, tedaviye uyum sağlamasında ailenin rolü büyüktür. Çocuk, tanıdığı birilerinin yanındayken, 16

25 kendinin daha çok güvende hissetmekte ve emosyonel stresi azalmaktadır. Bu nedenle hastalık boyunca mümkün ise çocuğun aileden ayrılmasını engellemek ya da en aza indirmek önemlidir (11, 18). Çocuğun hastaneye yatması gerektiğinde, tüm ailenin yaşam tarzında önemli değişiklikler meydana gelir. Çocuklar, hastaneye yatırılınca, ebeveynlerin çoğunda korku ve anksiyete görülür. Bu duruma neden olan faktörler arasında çocuğun iyileşmesine yönelik endişelerinin olması, hastane ortamının yabancı olması, çocuğun bakımında kendilerini önemsiz hissetmeleri, suçluluk sayılabilir. Bu nedenle hastanede yatan çocukların bakımında aile merkezli bakım kullanarak, çocuk ve ailesinin bir bütün olarak ele alınması, ailelerin bakıma katılmasının sağlanması, ailenin çocuğun yanında kalabileceği rahat bir ortamın sağlanması çocuk ve aile için önem taşımaktadır (2, 8). Hastalıkla ilgilenme yönünde uygun davranış modeli geliştiremeyen aile, tedavi planını paylaşmakta da yetersiz kalabilmektedir. Buna ek olarak, daha fazla sorumluluk hissi, aile üyelerinin iş düzenlerinin bozulması, uyku ve diğer ihtiyaçlar için daha az zaman kalması da önemli sıkıntı kaynaklarıdır. Sosyal güvencesi olmayan ailelerde ekonomik problemler en önemli sıkıntı kaynağıdır (3). Hastanede iki ile altı yaşları arasında çocukları yatan ailelerin gereksinimleri; (a) hekim ve hemşirelerin olabildiğince dürüst olmaları ihtiyacı, (b) bilgilendirilme ihtiyacı, (c) diğer aile üyelerini bilgilendirme ihtiyacı, (d) personelin dürüstlüğüne güvenme ihtiyacı, (e) desteklenme ve rehberlik edilme ihtiyacı olarak belirtilmektedir (2) AKUT ÇOCUK HASTALIKLARINDA HEMŞİRENİN ROL VE SORUMLULUKLARI Akut hastalığı olan çocuğun hastaneye yatmaya hazırlanması için çok az zamanı vardır. Eğer hastalık yaşamı tehdit edici nitelikte ise ebeveynlerin ve çocuğun anksiyete düzeyleri önemli ölçüde yüksektir. Ailenin anksiyetesini azaltmak için, ebeveynlere ve çocuğa bir birey olarak davranılmalıdır. Hemşire, iletişimi açık tutmalı ve sık aralarla çocuğun durumu hakkında ebeveynlere bilgi vermelidir. Çocukların da yapılacak işlem hakkında bilgi alma hakkı vardır, ancak bu hak sıklıkla unutulmakta ya da ihmal edilmektedir. Yapılacak tedavi ve işlemler konusunda çocuklara bilgi verilmemesi, onların korku ve anksiyetelerini arttırmaktadır. Hemşirenin, çocuğu işlemlere hazırlayabilmesi 17

26 için, her yaş grubundaki çocuğun bilişsel gelişim özelliklerini, endişelerini ve beklentilerini bilmesi gereklidir (1, 8). İletişimdeki yabancılık ve sorunları aşabilmek için hemşire çocuk, aile ve hekim arasında bir köprü niteliğinde sorumluluklara sahip olup hastaneye yatmanın çocuk ve aile üzerindeki olumsuz etkilerini azaltabilir (19). Çocuğu ve aileyi psikolojik olarak rahatlatmak en önemli hemşirelik yaklaşımlarından birisidir. Huland ve Donaldson (1989) psikolojik bakımın, psikolojik gereksinimlerini dinleme, gözlem, empati ve iletişim becerileri ile ilgili yaklaşım gösterme olduğunu ifade eder. Gürültülü, mahremiyeti olamayan, rahat olmayan, uyarıların fazla olduğu bir ortam, olumsuz çevre koşullarını gösterir. Dinleyenin gergin, kaygılı, sıkıntılı olması, algılama farklılıkları, iletişim kurmada isteksizlik, duyu organlarındaki bozukluklar iletişimi engelleyen bireysel faktörlerdir. İletişimde bireysel ve çevresel engelleri aşabilme ve iletilenlerin anlaşabilmesi için yüz yüze iletişim kurulmalı, doğrudan, basit ifadelerle anlaşılır bir iletişim sağlanmalıdır. Hemşire vereceği mesaj hakkında bilgi sahibi olmalı, mesaj çift anlam taşımamalı, hemşire verdiği mesajın anlaşılıp anlaşılmadığını kontrol etmelidir (20). Çocuk hemşireliğinde amaç; aile ve toplum içinde çocuğun fiziksel, zihinsel, ruhsal ve sosyal yönden sağlık ve esenliğini koruma, geliştirme, hastalık durumunda ise iyileştirmeye yönelik kapsamlı hemşirelik bakımı vermektir. Çocuk hemşiresi; çocuğun erişkinden farklı fiziksel, fizyolojik ve psikolojik özellikleri bulunduğunu, algılama sürecinin henüz tam gelişmemiş olduğunu fakat devamlı bir gelişme gösterdiğini, hastalığı algılama ve hastalığa tepkisinin, kronolojik yaş ve gelişimsel özelliklerine göre farklılık gösterdiğini bilmelidir. Çocuğa aile merkezli bakım verilmesi gerektiğini bilmeli, yaş ve gelişim düzeyine göre sözel ve sözel olamayan iletişim tekniklerini kullanabilmelidir (6). Hemşirenin Hasta Çocuğa Karşı Sorumlulukları: Hastaneye yatış tüm çocuklar için endişe yaratan, olumsuz bir deneyimdir. Bu olumsuz deneyimi çocuk için en az stresli hale getirmek amacıyla hastalık ve hastane yatışa yönelik bilinçli bir hazırlık yapılması gerekir (8, 11). Bu nedenle çocuğa açıklamalar yapılmalı, açıklamalar sırasında soru sormasına ortam hazırlanarak, sorduğu sorulara doğru ve anlayacağı biçimde yanıtlar verilmelidir. Çocuklara hasta olduğu ve iyileşinceye kadar, bir süre hastanede yatması gerektiği, hastanede kendisiyle ilgilenecek çok sayıda sağlık personeli olduğu anlatılmalıdır. Servise giderken oyuncak, yastık, çarşaf ya da battaniye gibi sevdiği bir eşyayı yanına alabileceği söylenmeli, servis hemşiresiyle tanıştırılarak ünitesine götürülmelidir (1). 18

27 Çocuğun hastaneye kabulü öncesinde yatısın uzunluğuna tanısının ciddiyetine gelişim yasına dayanarak en uygun oda ve yatak çocuk için hazırlanmalıdır. Hemşire önceden çocuğun adını öğrenmeli ve çocuğa adıyla hitap ederek kendini tanıtmalıdır. Böylece çocuklar kendisinin hemşire tarafından kabul edildiğini düşünerek ilişkileri daha olumlu olmaktadır. Kabul aşamasında çocukla ilk görüşmeler aile ile birlikte yapılmalı, hemşire çocuk ve ailesiyle tanışmalıdır (21). Kabul işleminin başlangıcında muayene ve kan alma gibi bir ilsem varsa hemşirenin çocuğa ismiyle hitap ederek kendini tanıtması çocuğa birey olarak değer verdiğini gösterir. Aile ile konuşurken, çocuğun çevre ile ilgilenmesine fırsat verilmeli, çocuğa direkt sorular sorulmamalı, önce oyuncağı aracılığı ile çocukla konuşulmalı ve çocuk için güvenli bir ortam yaratılmalıdır. Kabul sırasında oyun oynama ve hikaye anlatma yöntemi ile tedaviyi açıklamalıdır. İyi bir karşılama hasta çocukta hemşirenin kendine değer verdiği, saygı duyduğu duygusunu oluşturacak ve hemşireden kabul gördüğünü düşündürecektir. Bakımın ve uyumun sağlanmasında hemşire aileye yardımcı olacak olan sağlık profesyonellerinin önemli bir üyesidir. Aile üyelerinden birinin hastaneye kabulü durumunda diğer üyelerin desteklenmesinde hemşireler bir anahtar pozisyonundadır (7, 9, 22). Çocuklar; hastalıkları ve hastaneye yatışlarına karşı yanlış tepkiler verebilirler. Sağlık personeli, çocukların yanlış olan bu tepkilerini bilerek düzeltici yaklaşımlarda bulunmalıdır. Çocuğun hastaneye yatışında hazırlıkla ilgili hemşirelik eğitiminin devam etmesi gerekir. Yapılan eğitimin yararlı olması için çocuğu iyi anlamak gerekir. Bunun için de her çocuğun ayrı bir birey olduğu, farklı algılama düzeyi ve deneyimlere sahip olduğu göz önüne alınmalıdır (11). Hemşirenin Aile Bireyine Karşı Sorumlulukları: Hastaneye yatma durumu hastanın olduğu kadar hasta yakınlarını etkileyen bir olaydır. Çünkü çocuğun hastaneye kabulü ile aile bütünlüğü bozulmaktadır (20, 23). Hemşire, aileye tanı anından başlayarak anlayabileceği bir şekilde bilgi vermelidir. Bu bilgi çocuğun hastalığı ve tedavisi, komplikasyonları, şu anki durumu, yapılacak uygulamalar ve hizmetleri içermelidir (24). Sağlık personelinin özel durumu olan çocuğa ve ailesine yaklaşımlarında, empati çok önemli bir ayrıntıdır. Hemşireler, genellikle aileyle en sık etkileşimde bulunan sağlık personeli grubudur. Hekim ve diğer sağlık personelinin aile içi ilişkileri son derece iyi kavraması gerekir. Ebeveynlerin aynı durumdaki diğer ebeveynlerle ilişkide olmaları onlara yardımcı olacaktır. Ortak duygu ve düşünceler paylaşılacak, ortak sorunlarla birlikte 19