VAKIFLAR GENEL MÜDÜRLÜĞÜNÜN SORUMLULUĞUNDAKİ TARİHÎ ESERLERİN KORUNMASI HAKKINDA SAYIŞTAY RAPORU

Transkript

1 T.C. SAYIŞTAY BAŞKANLIĞI VAKIFLAR GENEL MÜDÜRLÜĞÜNÜN SORUMLULUĞUNDAKİ TARİHÎ ESERLERİN KORUNMASI HAKKINDA SAYIŞTAY RAPORU MAYIS

2 Vakıflar Genel Müdürlüğünün Sorumluluğundaki Tarihî Eserlerin Korunması Hakkında Sayıştay Raporu Sayıştay Genel Kurulunun tarih ve 5093/1 sayılı kararı ile bu Raporun 832 sayılı Sayıştay Kanununun ek 10 uncu maddesine istinaden Türkiye Büyük Millet Meclisine sunulması uygun bulunmuştur. T.C. Sayıştay Başkanlığı, Balgat/ANKARA Tel : Faks : sayistay@sayistay.gov.tr http// Kapaktaki fotoğraf : Ankara-Alâattin Camii ahşap minber kapısı

3 SUNUŞ Yurdumuzun her köşesinde bulunan ve sayıları on bini aşan, bütün dünyanın hayranlığını kazanan vakıf eserleri Türk ve Dünya kültürünün eşsiz örneklerini oluşturmaktadır. Tarihî ve mimarî değeri haiz eski eserlerin korunması, fonksiyon verilerek kullanılması, yaşatılması ve gelecek kuşaklara aktarılması özel ihtisas, büyük malî kaynaklar, iyi bir plânlama isteyen zor ve önemli bir görevdir. Türkiye miz tarihî ve kültürel mirası ile çevre değerleri bakımından dünyanın en zengin ülkelerinden birisidir. Buna karşın, aynı zenginliğin korunması, yaşatılması ve geleceğe aktarılması yönünde kullanılabilecek kaynaklar ise son derece kıt olduğu gibi, aynı kaynakları kullanmakla yetkili kurumlar arasında da eşgüdüm eksikliği yaşanmaktadır. Bu çalışmanın amacı; kültürel mirasımızın korunması çabalarını olumsuz yönde etkileyen unsurların belirlenerek, kaynakların belli bir öncelikler plânlaması içinde tutumlu, verimli ve etkin olarak kullanılmasının sağlanmasına yönelik öneriler geliştirilmesidir. Bu çalışma kapsamında; Vakıflar Genel Müdürlüğünün sorumluluğundaki tarihî eserlerin korunmasına yönelik tespit, tescil, envanter, bakım, onarım ve güvenlik ile ilgili faaliyetlerin yeterliliği, ayrıca bu faaliyetlerin başarılı bir şekilde yürütülmesi için gerekli olan yetki, görev ve sorumluluk sistemi ile malî kaynak ve insan gücü plânlaması incelenmiştir. Bu çalışma; konuya ait tüm yasal ve idarî düzenlemelerin irdelenmesi, ilgili her türlü belgenin incelenmesi, her düzeydeki sorumlu kişilerle görüşme yapılması ile Merkez ve taşrada gözlemde bulunulması yöntemiyle gerçekleştirilmiştir. Vakıflar Genel Müdürlüğü, Selçuklu ve Osmanlı Devletlerinde topluma her alanda en üst düzeyde yarar sağlayan ve Anadolu topraklarında bin yılı aşkın geçmişi bulunan vakıf kurumunun günümüzdeki temsilcisidir. Bu husus, özellikle anıtsal nitelikli birçok kültür varlığının korunması ve atalarımızdan aldığımız bu mirası geleceğe bırakma görevi ile daha da önem ve anlam kazanmaktadır. I

4 Vakıflar tarihimizin derinliklerinden gelen ve atalarımızla aramızdaki en sağlıklı köprüleri oluşturan kurumlarımızın başında gelenlerdendir sayılı Türk Medenî Kanununa göre, Vakıflar, gerçek veya tüzel kişilerin yeterli mal ve hakları belirli ve sürekli bir amaca özgülemeleriyle oluşan tüzel kişiliğe sahip mal topluluklarıdır yılında 424 sayılı Kanunla Şer iye ve Evkaf Vekâletinin kaldırılması üzerine bu kurumun yürüttüğü görevlerden dinî hizmetler Diyanet İşleri Başkanlığına, diğer hizmetler ise Vakıflar Genel Müdürlüğüne devredilmiştir tarih 227 sayılı Kanun Hükmünde Kararname ile Vakıflar Genel Müdürlüğü bugünkü yapı ve statüsüne kavuşmuştur. Bu Kanun Hükmünde Kararnamenin 1 inci maddesi ile mimarî veya tarihî değere sahip vakıf eski eserleri muhafaza ve imar etmek görevi Vakıflar Genel Müdürlüğüne verilmiştir sayılı Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Kanununun 7 nci maddesinde de; Vakıflar Genel Müdürlüğünün idaresinde veya denetiminde bulunan mazbut ve mülhak vakıflara ait taşınmaz kültür ve tabiat varlıkları, gerçek ve tüzel kişilerin mülkiyetinde bulunan cami, türbe, kervansaray, medrese, han, hamam, mescit, zaviye, sebil, mevlevihane, çeşme ve benzeri korunması gerekli taşınmaz kültür ve tabiat varlıklarının tespiti, envanterlenmesi görevinin Vakıflar Genel Müdürlüğünce yapılacağı belirtilmiştir. II

5 İÇİNDEKİLER SUNUŞ... I İÇİNDEKİLER... III TABLO VE GRAFİKLER...V KISALTMALAR...V EKLER...V Ö Z E T...1 BÖLÜM I : GENEL BİLGİLER VE METODOLOJİ DENETİMİN KONUSU DENETİMİN AMACI GENEL BİLGİLER VAKIFLAR GENEL MÜDÜRLÜĞÜNÜN AMAÇ VE HEDEFLERİ ÇALIŞMANIN METODOLOJİSİ...9 BÖLÜM II : YETKİ-GÖREV-SORUMLULUK YETKİ, GÖREV VE SORUMLULUK İLE İLGİLİ DÜZENLEMELER YÖNETİM BİLGİ SİSTEMİ KURUMUN AMAÇ, HEDEF VE PLÂNLARI...14 BÖLÜM III : İNSAN GÜCÜ VE MALÎ KAYNAK PLÂNLAMASI PERSONEL VE MALÎ KAYNAK PLÂNLAMASI ÇALIŞMALARI PERSONELİN UZMANLIĞI VE EĞİTİMİ...18 BÖLÜM IV : TESPİT-TESCİL-ENVANTER TESPİT ÇALIŞMALARI TESCİL ÇALIŞMALARI ENVANTER ÇALIŞMALARI ENVANTER STANDARTLARI ENVANTERİN GÜNCELLİĞİ VE ULAŞILABİLİRLİĞİ ENVANTER OLUŞTURULMASINDA DİĞER KURUMLARLA İŞBİRLİĞİ...26 III

6 BÖLÜM V : BAKIM-ONARIM BAKIM-ONARIM PROSEDÜRLERİ BAKIM-ONARIM GEREKSİNİMLERİNİN BELİRLENMESİ VE UYGULANMASI RESTORE ET-İŞLET-DEVRET, SPONSORLUK VE PROTOKOL MODELLERİ İZİNSİZ MÜDAHALELER USTA KİŞİLERİN YETİŞTİRİLMESİ VE ORİJİNAL MALZEME TEMİNİ ÇALIŞMALARI...38 BÖLÜM VI : GÜVENLİK TARİHÎ ESERLERİN GÜVENLİK YÖNÜNDEN SINIFLANDIRILMASI GÜVENLİK YÖNTEMLERİ GÜVENLİK SİSTEMLERİNİN DENETİMİ DİĞER KURUM VE KİŞİLERİN KULLANIMINDAKİ ESERLERİN GÜVENLİĞİ...46 EK-1 : GÖRÜŞME YAPILAN KURUM VE KİŞİLER...50 EK-2 : KURUM (VGM) GÖRÜŞÜ...52 IV

7 TABLO VE GRAFİKLER Grafik 1 Grafik 2 Tablo 1 : Türlerine Göre Taşınmaz Tarihî Eserler : Yerinde İncelenen Bölge Müdürlüklerine Bağlı İllerdeki Tarihî Eserlerin Toplam İçindeki Dağılımı : Talep Edilen ve Gerçekleşen Tarihî Eser Onarım Ödenekleri ile Toplam Yatırım Ödenekleri Tablosu KISALTMALAR ÇEKÜL DİB KHK KTB KTVKK ODTÜ TAÇDAM TTK TÜBA RİD VGM : Çevre ve Kültür Değerlerini Koruma ve Tanıtma Vakfı : Diyanet İşleri Başkanlığı : Kanun Hükmünde Kararname : Kültür ve Turizm Bakanlığı : Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Kurulu : Orta Doğu Teknik Üniversitesi : Tarihsel Çevre Değerlerini Araştırma Merkezi : Türk Tarih Kurumu : Türkiye Bilimler Akademisi : Restore Et - İşlet- Devret : Vakıflar Genel Müdürlüğü EKLER EK - 1 EK - 2 : Görüşme Yapılan Kurum ve Kişiler : Kurum (VGM) Görüşü V

8 Ö Z E T 1) Yapılan denetimin konusu, Vakıflar Genel Müdürlüğü (VGM) sorumluluğundaki tarihî eserlerin korunmasına yönelik tespit, tescil, envanter, bakım, onarım ve güvenlik ile ilgili faaliyetlerin yeterliliğinin, ayrıca bu faaliyetlerin başarılı bir şekilde yürütülmesi için gerekli olan yetki, görev ve sorumluluk sistemi ile malî kaynak ve insan gücü plânlamasının incelenmesidir. Denetimin amacı ise, VGM nin tarihî eser koruma faaliyetlerinin daha etkin ve verimli bir şekilde yürütülmesini engelleyen yasal ve idarî düzenlemeler ile uygulamada risk teşkil eden hususların tespit edilerek gerekli tedbirlerin alınmasını, bu faaliyetlerin açık ve gerçekçi hedeflere göre yürütülmesini ve sonuçta tarihî eserlerin daha etkin korunmasına yönelik verimli çalışmalar yapılmasını sağlamaktır. Denetimin yürütülmesi sırasında VGM nin sorumluluğundaki tarihî eserlere ilişkin Genel Müdürlük Merkez ve taşra teşkilâtı birimlerine ait genelge, talimat, kayıt, belge, yazışma, hakediş, rapor, bilgi notu ve her türlü dokümanlar incelenmiş; Kültür ve Turizm Bakanlığı (KTB), Türk Tarih Kurumu (TTK), Diyanet İşleri Başkanlığı (DİB), Türkiye Bilimler Akademisi (TÜBA) ve Koruma Kurulları gibi kamu kuruluşları ile diğer sivil toplum kuruluşlarının konuya ilişkin çalışmaları da değerlendirilmiştir. Kuruma ait yasal, idarî, malî ve personel düzenlemeleri, yönetim bilgi sistemine ve envanter kayıtlarına ilişkin bilgisayar donanım ve yazılımı, tarihî eserlerin korunmasına ilişkin olarak kurum dışı kaynakların kullanıldığı restore et-işletdevret (RİD) ve sponsorluk işlerine ilişkin protokol, sözleşme ve uygulamalar incelenmiştir. Tarihî eserlerin yaklaşık yarısının korunmasından sorumlu olan bölge müdürlüklerinde yerinde inceleme, gözlem ve görüşmeler yapılmıştır. (Bölüm I) 2) Taşınmaz tarihî eserlere ilişkin yasal düzenlemelerdeki görev, yetki ve sorumluluklar çok sayıda kamu kurum ve kuruluşunun koordineli çalışmasını gerektirecek şekildedir ve bu koordinasyon da tam olarak sağlanamamaktadır. Özellikle tekke ve zaviyelerle türbelerin kapatılmasına dair 677 sayılı Kanun ile 2863 sayılı Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Kanunu hükümlerinin 1

9 çelişmesinden dolayı türbelerin korunması konusunda VGM ile KTB arasında görev ve yetki karmaşası yaşanmaktadır. Yönetmeliklerle taşınır tarihî eserlerin korunması konusunda bazı görevler VGM ce üstlenilmiş olmasına rağmen temel yetki KTB de bulunduğundan bu alanda tam bir yetki, görev ve sorumluluk sistemi oluşturulamamıştır. Kanun ve yönetmeliklerde belirtilen yetki, görev ve sorumlulukların ne şekilde ve kimler tarafından yerine getirileceğine dair kurum içi idarî düzenlemeler yeterli ve açık değildir. Yönetmeliklerle birden çok birime benzer görevler verilmiştir. Faaliyetler, kurumun amaç ve hedefleri belirlenmeden plânsız olarak yürütülmekte olup, yararlanılan bilgilerin elde edilmesini ve güncellenmesini sağlayan çağdaş bir yönetim bilgi sistemi ile tüm birimleri kapsayan standart bir dosyalama sistemi bulunmamaktadır. Taşınmaz tarihî eserlerin korunmasında, birden çok kurumu ilgilendiren alanlarda koordinasyon sağlanmalı, yönetmeliklerle kurum içi yetki, görev ve sorumluluk çakışmalarını engelleyecek düzenlemeler yapılmalı, taşınır tarihî eserlerin korunması ve sergilenmesi konusunda VGM nin sorumlulukları netleştirilmeli, işlemleri ayrıntılı olarak düzenleyen ve değişen koşullara uygun olarak güncellenen rehberler oluşturulmalı, faaliyetler, kurumun beş yıllık amaç ve hedeflerinin belirlendiği plânlar ve bu hedeflerin yıllık hedeflere dönüştürüldüğü programlar çerçevesinde yürütülmeli, ayrıca yönetimin doğru kararlar almasına, uygulamasına ve gerektiğinde düzeltici müdahalede bulunmasına olanak veren çağdaş bir yönetim bilgi sistemi kurulmalıdır. (Bölüm II) 3) Faaliyetlerin başarıyla yürütülebilmesi için etkili bir malî kaynak ve personel plânlaması yapılmamaktadır. Personel, eğitim durumu itibariyle genellikle hizmetin gerektirdiği niteliklere sahip olmakla birlikte, hizmet içi eğitime gereken önem verilmemekte, yıllar itibariyle teknik personel sayısı azalmaktadır. Eldeki insan gücü ve malî kaynakların etkin plânlaması yapılmalı, korumanın gerektirdiği nitelikte ve sayıda personel uygun birimlerde görevlendirilmeli, hizmet içi eğitim programları nicelik ve nitelik olarak geliştirilmelidir. (Bölüm III) 4) Taşınır ve taşınmaz tüm tarihî eserlerin tespit edilmesi amacıyla kurumsal bazda, yok olma riski taşıyan eserlerin önceliklendirildiği sistemli bir çalışma yapılmamaktadır. Yapılan tespitin tam ve sağlıklı olması için kullanılması 2

10 gereken teknolojik araçlardan yeterince yararlanılmamaktadır. Tescil çalışmaları ise tespit edilen eserleri kapsayacak şekilde ilgili koruma kurullarınca yapılmakta, tespiti yapılmamış tarihî eserler ise tescilsiz kalmaktadır. Ayrıca taşınır tarihî eserlerin tesciline ilişkin özel bir onay sistemi bulunmamaktadır. Bunun yanında ilgili kişi ve kurumların tescil kararlarının gereklerine uyup uymadıkları yönünden VGM ce takibi yapılmamakta ve bunun sonucunda tarihî eserlere izinsiz müdahaleler olabilmektedir. Taşınmaz eserlerin envanteri için elektronik ortamda oluşturulan Modül, ulusal ve uluslar arası standartlara uygun olmakla birlikte öngörülen tüm veriler henüz Modüle aktarılmamıştır. Taşınır ve taşınmaz tarihî eserlerin tespit ve tescil çalışmaları tüm eserleri kapsayacak şekilde, eserlerin ayrıntılarını ortaya koyabilecek uzmanlığa sahip personel tarafından ve gelişmiş teknik araç ve gereçlerden yararlanılarak yapılmalı, özellikle taşınmaz eserlerin ayrılmaz parçaları olan minber, kapı, pencere kanadı, vitray ve çini benzeri eserlerin tespit ve tesciline ilişkin mevzuat ile usul ve esaslar ayrıntılı şekilde düzenlenmeli, tescil kararlarına tüm kamu kurum ve kuruluşları ile kişilerin uyması sağlanmalıdır. Envanter ulusal ve uluslar arası standartların gerektirdiği verileri içerecek ve tüm taşınır, taşınmaz tarihî eserleri kapsayacak şekilde, elektronik ortamda, test edilmiş ve yedeklenmiş olmalı, periyodik olarak güncellenmeli ve denetlenmelidir. (Bölüm IV) 5) VGM tarafından eserlerin bakım ve onarım gereksinimleri için sistemli ve periyodik incelemeler yapılmamakta, bazı tarihî eserler bu nedenle yok olma riski taşımaktadır. Eserler bakım ve onarım ihtiyaçlarına göre sınıflandırılmamakta ve önceliklendirilmemektedir. Öte yandan restorasyon uygulaması sırasında kullanılacak teknikler ile bunların kontrolüne ilişkin özel prosedürler bulunmamaktadır. Ayrıca restorasyonu aslına uygun olarak yapabilecek usta kişiler yetiştirilmemekte, orijinal malzeme temini konusunda çalışmalar yapılmamaktadır. Bazı onarımlar yeterli uzmanlığı ve bilgi birikimi olmayan firmalara yaptırılmaktadır. Tarihî eser onarımında alternatif model olarak uygulanan RİD ve sponsorluk modellerinde, ihale öncesi fizibilite çalışmaları, uzman kişilerce ayrıntılı olarak hazırlanmamakta, firmalarla yapılan sözleşmelerde, yapının özelliğini korumaya yönelik teknik ve sanatsal hükümlere yer verilmemektedir. Buna ek olarak başka kurum, kuruluş ve kişilerin kullanımına verilmiş olan eserler VGM tarafından etkin olarak kontrol 3

11 edilmediğinden eserlere, kullanıcılar tarafından, çeşitli amaçlarla izinsiz müdahaleler olabilmekte ve bunun sonucunda da eserin korunmasında geç kalınmaktadır. Taşınır ve taşınmaz tarihî eserlerin bakım ve onarım çalışmalarında uyulması gereken prosedürler ayrıntılı olarak belirlenmeli, uygulamalar yeterli bilgi birikimi ile deneyimi olan firmalara yaptırılmalıdır. RİD, protokol ve sponsorluk modellerinde, ihale öncesi fizibilite çalışmaları, uzman kişilerce yapılmalıdır. Eserlerin bakım ve onarımında gerekli olan doğramacı, sedefkâr, taşçı, çinici, kurşuncu, ahşap ustası gibi kişilerin yetiştirilmesi için kurslar düzenlenmeli, yapının orijinalliğini bozmayacak malzemelerin belirlenmesi ve temini konusunda çalışmalar yapılmalıdır. Bunun yanında eserlerin başka kurum, kuruluş veya kişilerce kullanımına dair sözleşmelere, VGM nin izni olmadan hiçbir müdahalenin yapılamayacağına dair açık hükümler ve yaptırımlar konulmalıdır. (Bölüm V) 6) Taşınır ve taşınmaz tüm tarihî eserler için güvenlik hassasiyeti yönünden bir sınıflama yapılmamakta, genellikle iptidaî metotlarla koruma sağlanmaya çalışılmaktadır. Taşınır eserlerin depolandığı, sergilendiği müze ve kütüphanelerde güvenlik ve yangın alârm sistemi kurulmakla birlikte bunlar gelişmiş sistemler değildir. Tarihî han, kervansaray ve türbelerden bazıları ise kişilerin ve doğanın tahribine açık durumdadır. Camilerin tamamına yakını sadece mekanik kilit ve parmaklıklarla korunmaya çalışılmaktadır. Onarım sürecindeki eserlerin korunmasına ilişkin düzenlemeler bulunmamaktadır. Buna ek olarak tarihî eserlerin özel eğitimli personel tarafından korunmasına ilişkin mevzuatta açık hükümler bulunmasına rağmen personel temin edilmemiştir. Müze, depo ve kütüphane korumasında görev almak üzere işe alınan güvenlik personeli amaç dışı çalıştırılmakta, buralara giriş ve çıkış tutanakları düzenli olarak tutulmamaktadır. Ayrıca güvenlik sisteminin baştan sona gözden geçirildiği periyodik test ve denetimler yapılmamaktadır. Eserler tahribe, hırsızlığa ve yangına karşı etkili güvenlik sistemleri yanında gereken yerlerde özel eğitimli personelle de korunmalıdır. Depo, müze ve kütüphanelere giriş ve çıkışlarda kullanılan tutanaklar düzenli olarak tutulmalı, buraların güvenliği için alınan güvenlik personeli alınış amacına uygun olarak çalıştırılmalıdır. Onarım sözleşmelerine, güvenliğe ilişkin hükümler konularak bunların uygulanması titizlikle denetlenmelidir. (Bölüm VI) 4

12 BÖLÜM I : GENEL BİLGİLER VE METODOLOJİ 1.1. DENETİMİN KONUSU VGM nin sorumluluğundaki tarihî eserlerin korunmasına yönelik tespit, tescil, envanter, bakım, onarım ve güvenlik ile ilgili faaliyetlerin yeterliliğinin, ayrıca bu faaliyetlerin başarılı bir şekilde yürütülmesi için gerekli olan yetki, görev ve sorumluluk sistemi ile malî kaynak ve insan gücü plânlamasının incelenmesi DENETİMİN AMACI VGM nin tarihî eser koruma faaliyetlerinin daha etkin ve verimli bir şekilde yürütülmesini engelleyen yasal ve idarî düzenlemeler ile uygulamada risk teşkil eden hususların tespit edilerek gerekli tedbirlerin alınmasını, bu faaliyetlerin açık ve gerçekçi hedeflere göre yürütülmesini ve sonuçta tarihî eserlerin daha etkin korunmasına yönelik verimli çalışmalar yapılmasını sağlamak GENEL BİLGİLER Medeni Kanunumuza göre (madde 101), Vakıflar, gerçek veya tüzel kişilerin yeterli mal ve hakları belirli ve sürekli bir amaca özgülemeleriyle oluşan tüzel kişiliğe sahip mal topluluklarıdır. Mazbut Vakıflar; 2762 sayılı Kanuna göre VGM tarafından vakfiye (vakfın hangi şartlarda yürütüleceğini belirten yazılı belge) hükümleri gereği idare ve temsil edilmekte olup sayıları dir. Mülhak Vakıflar; Yeni Vakıflar ve Cemaat ve Esnafa Mahsus Vakıflar ise kendi mütevellileri tarafından idare ve temsil edilen, VGM nin denetimine tabi vakıflardır yılında 424 sayılı Kanunla Şeriye ve Evkaf Vekâletinin kaldırılması üzerine, bu kurumun yürüttüğü görevlerden, dinî hizmetler DİB e diğer hizmetler ise VGM ye devredilmiştir. 5

13 tarih 2762 sayılı Kanunla; VGM ye mazbut vakıfları yönetme, mülhak ve yeni vakıflarla cemaat ve esnaf vakıflarını Devlet adına teftiş ve denetleme görevi verilmiştir tarih 6760 sayılı Kanunla taşrada müdürlükler oluşturulmuştur tarih 227 sayılı KHK ile VGM bugünkü yapı ve statüsüne kavuşmuştur Vakıflar Genel Müdürlüğünün Teşkilât ve Görevleri Hakkında 227 sayılı KHK nin 1 inci maddesinde; Vakıf mallarını ekonomik bir şekilde işletmek, Mimarî veya tarihî değere sahip vakıf eski eserleri muhafaza ve imar etmek, Vakfa ait müesseseleri gayelerine göre yaşatmak, VGM nin görevleri arasında belirtilmiştir sayılı Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Kanununun 7 nci maddesi ile de Vakıflar Genel Müdürlüğünün idaresinde veya denetiminde bulunan mazbut ve mülhak vakıflara ait taşınmaz kültür ve tabiat varlıkları, gerçek ve tüzel kişilerin mülkiyetinde bulunan cami, türbe, kervansaray, medrese, han, hamam, mescit, zaviye, sebil, mevlevihane, çeşme ve benzeri korunması gerekli taşınmaz kültür ve tabiat varlıklarının tespiti, envanterlenmesi görevinin VGM ce yapılacağı hüküm altına alınmıştır Taşınır tarihî eserlerin korunması konusunda kanunlarla VGM ye verilmiş açık bir görev bulunmamaktadır. Diyanet İşleri Başkanlığınca İdare Olunan Cami ve Mescitlerdeki Teberrükât Eşyası Hakkında Yönetmelik e göre, taşınır kültür varlıklarının tescili yapılmaktadır. VGM Merkez Teşkilâtı Görev, Çalışma Usul ve Esasları Hakkında Yönetmelik te Abide ve Yapı İşleri, Hayır İşleri ve Sosyal Hizmetler ile Kültür ve Tescil Daireleri Başkanlıklarına da bu konularda bazı görevler verilmiştir Camilerin Bakım, Onarım, Temizlik ve Çevre Tanzimi Yönetmeliği ile Diyanet İşleri Başkanlığınca İdare Olunan Cami ve Mescitlerdeki Teberrükât Eşyası Hakkında Yönetmelik te güvenliğe ilişkin bazı düzenlemeler bulunmakta, bunun dışında mevzuatta güvenliğe ilişkin herhangi bir hüküm bulunmamaktadır Vakıflar Genel Müdürlüğü; Merkezde Genel Müdür, 4 Vakıflar Meclisi üyesi, 5 genel müdür yardımcısı, Teftiş Kurulu, Hukuk Müşavirliği, Sivil Savunma Uzmanlığı, 9 daire başkanlığı ve bunlara bağlı 36 şube müdürlüğünden, taşra teşkilâtı ise 24 adet bölge müdürlüğü, bölgelere bağlı 16 şube müdürlüğü, 1 adet şube şefliği ve 3 adet de işletme müdürlüğünden oluşmaktadır. 6

14 VGM NİN KONUYLA İLGİLİ BİRİMLERİ Abide ve Yapı İşleri Dairesi Başkanlığı : Etüt Proje Şube Müdürlüğü Plân ve Program Şube Müdürlüğü İnşaat ve Abide Şube Müdürlüğü Takip ve Kesinhesap Şube Müdürlüğü Gayrimenkul Değerlendirme Şube Müdürlüğü (Örgüt yapısında bulunmadığı halde fiilen envanter çalışmalarından sorumlu Şube Müdürü ve personeli) Hayır İşleri ve Sosyal Hizmetler Dairesi Başkanlığı : Hayır İşleri Şube Müdürlüğü Kültür ve Tescil Dairesi Başkanlığı : Kültür Şube Müdürlüğü sayılı KHK nin 10 uncu maddesine göre Abide ve Yapı İşleri Dairesi Başkanlığı, Genel Müdürlüğün yönetiminde bulunan eski eser yapıların yapıldıkları devrin özelliklerine zarar vermeden onarılmasını sağlamak, vakıf eski eserlerin tespiti, tescil ve değerlendirilmesini yapmak, arşivlemek, röleve, restorasyon ve restitüsyon projelerini hazırlayıp onaylamak, yıllık ve beş yıllık eski eser onarım programlarını hazırlatmak, eski eser birim fiyat analizlerinin hazırlanmasını ve yayımlanmasını temin etmek, bu eserlerin proje ve dosyalarının Gayrimenkul Eski Eserler ve Anıtlar Kurulunca (Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Kurulu) onaylanması için gerekli işlemleri yapmak ve hali hazır durumlarını röleve ve fotoğraflarla tespit etmek, gerektiğinde kamulaştırma işlemlerini yürütmek, keşif ve rapor dosyalarını hazırlatıp ihale işlemlerini yürütmek, onarımları için gerekli malzemelerin satın alınmasını sağlamak ve gerekli görülen yerlerde şantiye kurmak ve şantiyelerini kontrol etmekle görevlidir Hayır İşleri ve Sosyal Hizmetler Dairesi Başkanlığına bağlı Hayır İşleri Şube Müdürlüğünün görevleri arasında mazbut ve mülhak cami ve mescitlerdeki teberrükât eşyasının sayımını yapmak da yer almaktadır Kültür ve Tescil Dairesi Başkanlığına bağlı Kültür Şube Müdürlüğünün görevleri arasında, Genel Müdürlüğe bağlı beş adet müze ve üç adet kütüphanenin çalışmalarını koordine ederek yürütmek, VGM ye ait taşınır kültür varlıklarının korunmalarının sağlanması ile kaçakçılığının önlenmesi konusunda gerekli tedbirleri almak ve aldırmak bulunmaktadır. 7

15 1.4. VAKIFLAR GENEL MÜDÜRLÜĞÜNÜN AMAÇ VE HEDEFLERİ VGM NİN KONUYA İLİŞKİN AMAÇLARI Ülkemiz ve dünya kültürel mirasının eşsiz örneklerini oluşturan Selçuklu ve Osmanlı dönemlerine ait tarihî ve mimarî değeri bulunan eserleri koruyarak gelecek kuşaklara aktarmaktır VGM NİN KONUYA İLİŞKİN HEDEFLERİ VGM den sorumlu Devlet Bakanlarının ve Vakıflar Genel Müdürlerinin bütçe görüşmelerindeki ve brifing notlarındaki görüşlerinde ifade ettikleri biçimiyle; Eski eserlerin envanterinin çıkarılması, onarımı ve restorasyonu, restore et-işletdevret ve diğer modeller çerçevesinde vakıf taşınmazlarının değerlendirilmesi, eski eserlerin çevresinin açılması için kamulaştırma, bu işlerin denetim, kontrollük, proje, fizibilite, etüt ile korunmanın gerektirdiği diğer tüm çalışmaları yapmak tır VGM nin korumakla yükümlü olduğu tarihî eserlere ilişkin envanter çalışmaları henüz tamamlanmamış olmakla birlikte tarihi itibariyle eski esere ilişkin kayıtlar elektronik ortama aktarılmıştır. Bu eserlerin Grafik 1 de de görüleceği üzere 5837 adedi cami ve eklentisi yapılardır ve bunların yönetimi DİB dedir. Ayrıca ne kadarının tarihî değer taşıdığı bilinmemekle birlikte vakıf cami ve mescitlerde teberrükât listelerine bağlanmış yaklaşık 365 bin taşınır eşya bulunmaktadır. Grafik 1 : Türlerine göre taşınmaz tarihî eserler Cami Çeşme Türbe Hamam Köprü Mescit Kilise Han Medrese Kervansaray Diğer 8

16 1.5. ÇALIŞMANIN METODOLOJİSİ VGM nin sorumluluğundaki tarihî eserlere ilişkin Genel Müdürlük Merkez ve taşra teşkilâtı birimlerine ait genelge, talimat, kayıt, belge, yazışma, hakediş, rapor, bilgi notu ve her türlü dokümanlar incelenmiştir. KTB, TTK, DİB, TÜBA ve Koruma Kurulları gibi kamu kuruluşları ile diğer sivil toplum kuruluşlarının konuya ilişkin çalışmaları da değerlendirilmiştir Denetimin gerektirdiği, tarihî eserlerin korunmasına ilişkin doğrudan veya dolaylı faaliyetlerde bulunan, Merkez ve taşradaki görevlilerle, diğer kurum, kuruluş, sivil toplum örgütleri ve kişilerle görüşülmüştür Kuruma ait yasal, idarî, malî ve personel düzenlemeleri, yönetim bilgi sistemine ve envanter kayıtlarına ilişkin bilgisayar donanım ve yazılımı, tarihî eserlerin korunmasına ilişkin olarak kurum dışı kaynakların kullanıldığı RİD ve sponsorluk işlerine ilişkin protokol, sözleşme ve uygulamalar incelenmiştir Geneli temsil etmek üzere, denetlenecek bölge ve il teşkilâtlarının belirlenmesi ve bu belirlemeye esas teşkil edecek kriterlerin oluşturulması kurum üst yönetimiyle yapılan görüşmeler ve varılan mutabakat ile gerçekleştirilmiştir. Aşağıdaki Grafik 2 de görüleceği üzere tarihî eserlerin yaklaşık yarısının korunmasından sorumlu olan bölge müdürlüklerinde yerinde inceleme, gözlem ve görüşmeler yapılmıştır. Grafik 2 : Yerinde incelenen bölge müdürlükleri ve bunlara bağlı illerdeki tarihî eserlerin toplam içindeki dağılımı Ankara İstanbul Edirne Bursa İzmir Konya Diğer 9

17 BÖLÜM II : YETKİ-GÖREV- SORUMLULUK Bu bölümde; faaliyetlerin başarılı bir şekilde yürütülmesi için, açık yetki, görev ve sorumluluklar ile nitelikli bir plânlamanın bulunup bulunmadığı incelenmiştir YETKİ, GÖREV VE SORUMLULUK İLE İLGİLİ DÜZENLEMELER KRİTER Yetki görev ve sorumluluklar ile prosedür ve kontroller açık ve anlaşılır biçimde güncellenmiş rehberlerle belirlenmiş olmalı, birimler arasında yetki ve görev çakışması olmamalıdır BULGU Türbeler konusunda 677 ve 2863 sayılı kanunların hükümleri çelişmektedir. 677 sayılı Kanunda Türk büyüklerine ait türbelerin KTB ce korunacağı belirtildiği halde, 2863 sayılı Kanunda türbelerin VGM ce korunacağı hüküm altına alınmıştır. Ayrıca 677 sayılı Kanunda Türk büyüklerinin kimler olduğu ve bunlara ait türbelerin hangileri olduğu belirtilmemiştir. Uygulamada KTB ce korunan türbelerin yanında VGM ce korunan türbeler de bulunmaktadır Türbeler ve mülkiyeti VGM de olmayan taşınmaz tarihî eserlerin korunmasına ilişkin görev ve sorumluluklar konusunda kurum personeli yeterince bilgi sahibi değildir. Konuyla ilgili sorumlulukları bulunan diğer kurumlarla zaman zaman bu yönde problemler yaşanmaktadır. Örneğin; Bursa Bölge Müdürlüğünce mülkiyeti VGM de bulunmayan bir cami ile ilgili olarak, Bölge Müdürlüğünün bir sorumluluğunun bulunmadığı yönünde yazı yazılmış, Bursa Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Kurulunca da Bölgeye bu konuda yazılan cevabî yazıda; sorumluluk için 2863 sayılı Kanunda mülkiyet zorunluluğunun bulunmadığı belirtilmiştir sayılı Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Kanunu uyarınca taşınır tarihî eserlerin korunmasında temel yetki KTB de bulunmaktadır. Taşınır tarihî 10

18 eserlerin korunmasına ilişkin kanunlarla VGM ye açık yetki ve sorumluk verilmemiştir, yönetmeliklerle oluşturulan yetki, görev ve sorumlulukların ise tam olarak bilinmediği ve benimsenmediği gözlemlenmiştir VGM Merkez Teşkilâtı Görev Çalışma Usul ve Esasları Hakkında Yönetmelik ile taşınır tarihî eserlerin korunmasına yönelik olarak üç ayrı daire başkanlığına bağlı üç şube müdürlüğüne benzer görevler verilmiştir. Abide ve Yapı İşleri Daire Başkanlığı Etüt Proje Şube Müdürlüğüne, taşınır tarihî eserlerin tespit, tescil ve tasnifini yapma görevi verildiği halde bu görev Şube Müdürlüğünce yapılmamakta ve benimsenmemektedir. Hayır İşleri Şube Müdürlüğü ise sadece teberrükât eşyası sayım listeleri ile ilgilenmektedir yılında tarihî eser kaçakçılığı ile mücadele birimi oluşturma görevi verilmiş olan Kültür Şube Müdürlüğünün, taşınır tarihî eserlerin korunmasına yönelik yetersiz donanım, bilgi birikimi ve personel nedeniyle yeni yeni bir şeyler yapmaya çalıştığı belirlenmiştir. Daha ayrıntılı düzenlemeler içeren eski VGM Merkez ve Taşra Teşkilâtı Görev Yetki ve Sorumluluk Yönetmeliği 1998 yılında yürürlükten kaldırılmış, taşra ve Merkeze ait konular iki ayrı yönetmelik halinde daha genel hatlarla düzenlenmiştir. İşlerin nasıl yürütüleceğini ayrıntılı olarak düzenleyen güncellenmiş rehberler bulunmamaktadır KTB, DİB ile VGM arasında Diyanet İşleri Başkanlığınca İdare Olunan Cami ve Mescitlerdeki Teberrükât Eşyası Hakkında Yönetmelik hükümleri nedeniyle bazı görev ve yetki çakışmaları mevcuttur. Yönetmeliğe göre kurulacak teberrükât eşyası sayım komisyonlarında KTB nin o yöredeki müzesinde görevli bir uzman, iki DİB görevlisi ve bir VGM görevlisi bulunması gerekmektedir. Camilerin Bakım Onarım Temizlik ve Çevre Tanzimi Hakkında Yönetmelik hükümleri uyarınca, VGM ye camilerin onarım ve her türlü restorasyonu; DİB e camilerin bakım, temizlik ve güvenliği; KTB ye camilerin çevre tanzimi projelerinin hazırlanması ve onaylanması; belediyelere camilerin çevre tanzimi projelerinin hazırlanması, ağaçlandırma ve çiçek tanzimi; valiliklere camilerin genel güvenliğinin sağlanması; elektrik dağıtım şirketlerine de camilerin trafo tesislerini kurma ve bedelsiz elektrik sağlama görevleri verilmiştir VGM Merkez ve Taşra Teşkilâtı Görev Çalışma Usul ve Esasları Hakkında Yönetmeliklerle 1998 yılında bölgelere bazı yetkiler devredilmiştir. Genelgelerle de yetki devredildiği belirlenmiştir. Ancak yetkiyi devralan bölge ve kişilere bu yetkileri kullanabilecekleri personel ve malî kaynaklar ile bilgi birikimi aktarılmamıştır. Birçok bölgede ihale, kontrollük, hakediş tanzimi ve kesin kabulleri yapabilecek nitelikte personel bulunmamaktadır. 11

19 SONUÇ VE ÖNERİ Türbeler dışındaki taşınmaz tarihî eserlere ilişkin yasal düzenlemelerdeki görev, yetki, rol ve sorumluluklar açıkça belirlenmiş ve yeterlidir. Ancak söz konusu düzenlemeler çok sayıda kamu kurum ve kuruluşunun koordineli çalışması gerektirecek şekilde olup, bu koordinasyon da tam olarak sağlanamamaktadır Daha ayrıntılı düzenlemeler içeren eski VGM Merkez ve Taşra Teşkilâtı Görev Yetki ve Sorumluluk Yönetmeliğinin yürürlükten kaldırılmasıyla oluşan boşluk yapılan yeni düzenlemelerle tam olarak doldurulmamıştır. Yeni yönetmeliklerle bu alanda tam bir yetki, görev ve sorumluluk sistemi oluşturulamamıştır. Birden çok birime benzer görevler verilmiş, bu durum da etkin korumayı engellemiştir. Koruma faaliyetleri güncellenmiş rehberlerle yürütülmemektedir Taşınır tarihî eserlerin korunmasında temel yetki KTB ye aittir. VGM ye taşınır tarihî eserlerin tespit, tescil, envanter, bakım, onarım ve güvenliği konusunda açık yasal görev verilmemiş, sadece yönetmeliklerle, taşınır eserlerin sahibi olmaktan kaynaklanan bazı görevler üstlenilmiştir Mülkiyeti VGM ye ait olmadığı halde 2863 sayılı Kanun ile koruma yükümlülüğü VGM ye verilen taşınmaz tarihî eserler ve türbelere ilişkin görevler personelce tam olarak bilinmemekte ve benimsenmemektedir Yetersiz olmakla birlikte yetki devri konusunda düzenlemeler bulunmaktadır, ancak yetkiyi devretmek tek başına yeterli değildir. Devredilen yetkiler; personel yetersizliği, devralınan yetkilerin iyi bilinememesi, eski alışkanlıkların devam etmesi, Merkezin her şeye hakim olma isteğinin sürmesi ve yetkilere ilişkin sorumluluk üstlenilmesinden kaçınmak gibi nedenlerle tam olarak kullanılamamaktadır Taşınmaz tarihî eserlerin korunmasında, birden çok kurumu ilgilendiren alanlarda koordinasyonun sağlanmasına yönelik işbirliği ortamını yaratacak girişimler geliştirilmeli ve teşvik edilmeli, yönetmeliklerle kurum içi yetki, görev ve sorumluluk çakışmalarını engelleyecek düzenlemeler yapılmalıdır Taşınır ve taşınmaz tüm tarihî eserlerin korunması için gerekli olan bütün prosedür ve işlemleri ayrıntılı olarak düzenleyen ve değişen koşullara uygun olarak güncellenen rehberler oluşturulmalı, bu prosedürlere uyulmasını güvence altına alan iç kontroller geliştirilmelidir Taşınır tarihî eserlerin korunması ve sergilenmesi konusunda VGM nin sorumlulukları netleştirilmelidir. 12

20 2.2. YÖNETİM BİLGİ SİSTEMİ KRİTER Doğru kararlar almaya ve gerektiğinde düzeltici müdahalede bulunmaya yardımcı olan bir yönetim bilgi sistemi olmalıdır BULGU Bilgilerin elde edilmesi ve güncellenmesini sağlayan çağdaş bir yönetim bilgi sistemi bulunmamaktadır. İşlemler klâsik dosyalama sistemi içinde yürütülmektedir. Bu dosyalama sistemi de VGM nin tüm birimlerinde standart olmayıp, sorumlu kişilerin anlayışına göre sürdürülmektedir. Genel olarak dosyalama yıllara ve işlere göre yapılmakta, dosyalardaki belgelerin listesi klasör kapaklarında bulunmamaktadır. Birden çok nüsha hazırlanan tüm yazı ve raporlar aynı dosyaya peş peşe takılabilmektedir. Dosyalardaki bilgilerin ve belgelerin kaybolmasını engelleyecek bir dosya alma-verme düzeni bulunmamakta, dosyalar ilgililere zimmetsiz verilip alınmaktadır. Dosyalardaki bilgilerin güncellenmesi tamamen dosyalardan sorumlu kişilere bağlıdır. Bilgilerin tamlık ve doğruluğunu güvence altına alan iç kontrol sistemi ast üst arasındaki denetimle sınırlıdır. Merkez ve taşra birimlerinden gelen birçok bilginin tamlık ve doğruluğunu test edebilecek bir sistem bulunmamaktadır. VGM de arşiv uzmanı bulunmamakta, arşivler genellikle açık ve kontrolsüz durumdadır. Her mimarın kendi sorumlu olduğu bölgede bulunan tarihî eserlere ilişkin klasörleri kendisinin düzenleyip sakladığı görülmüştür. Vakıflar Genel Müdürlüğü Arşiv Yönetmeliği değişikliği tarihinde Resmî Gazetede yayımlanarak yürürlüğe girmiştir. Bu durum genelge ile tüm birimlere duyurulmuştur. Ayrıca Başbakanlığın dosyalama ve arşiv düzeni hakkındaki genelgelerini açıklayıcı bir genelge daha tüm Merkez ve taşra teşkilâtına gönderilmiştir. Buna rağmen çalışmalar bir yıl sonra bile bitirilememiştir Kararların alınmasında ve faaliyetlerin yürütülmesinde iptidaî şekilde arşivlenen bilgi ve belgelerden, tüm klasörü tarama yöntemiyle yararlanılmaya çalışılmaktadır. Genel Müdürlükte ve bölgelerde bulunan bilgisayarlar genellikle modern daktilo olarak kullanılmakta, sınırlı olarak hafızalarında saklanan bilgilerden yararlanılmaktadır. Çok değerli eski eser projelerinin, fotoğraflarının ve plânların bulunduğu Merkez ve İstanbul Bölge Müdürlüğündeki arşivlerin yeterince kullanılamadığı anlaşılmıştır. Elektronik ortamda oluşturulmaya çalışılan eski eser envanterinde şu anda sadece eserlerin künyeleri diyebileceğimiz bilgiler bulunmaktadır. 13

21 SONUÇ VE ÖNERİ Faaliyetlerin yürütülmesinde yararlanılan bilgilerin elde edilmesi ve güncellenmesini sağlayan, kolay erişilebilir çağdaş bir yönetim bilgi sistemi ile tüm birimleri kapsayan standart bir dosyalama sistemi bulunmamaktadır. Dosyaların zimmetsiz verilip alınması ve arşivlerin genellikle açık ve dağınık bulunması nedeniyle dosyalardaki bilgilerin kaybolma riski bulunmaktadır Yönetimin doğru kararlar almasına, uygulamasına ve gerektiğinde düzeltici müdahalede bulunmasına olanak veren bilgi ve veriye dayanan çağdaş bir yönetim bilgi sistemi kurulmalıdır KURUMUN AMAÇ, HEDEF VE PLÂNLARI KRİTER Faaliyetler, kurumun amaç ve hedefleri belirlenerek bir plân çerçevesinde yürütülmeli, hedeflere ne ölçüde ulaşıldığı değerlendirilmeli, sonuçlar periyodik olarak raporlanmalıdır BULGU VGM teşkilât yapısı içinde tüm kurumu kapsayan plân ve program yapmakla görevli bir birim bulunmamakta, sadece Abide ve Yapı İşleri Daire Başkanlığına bağlı Plân ve Program Şube Müdürlüğünce bakım ve onarım ödeneklerinin talep ve tahsisine ilişkin plân ve programlar oluşturulmaya çalışılmaktadır. Ancak bu plânların gerçek anlamda plânlar oldukları söylenemez. Oluşturulan plân ve programlar gerçekçi, hedefleri ve öncelikleri belirlenmiş, gerekli insan gücü ve malî kaynaklarla desteklenmiş, belli bir takvime bağlanmış değildir. Taşınır ve taşınmaz tarihî eser tespit, tescil, envanter ve güvenlik faaliyetlerinin yürütülmesine ilişkin plânlar ve programlar yapılmamaktadır. Beş yıllık eski eser onarım programlarının yıllardır onarımları bitirilemeyen eserler listesinden ibaret olduğu saptanmıştır RİD veya protokolle yapılabilecek işlere ilişkin öneriler Bölge Müdürlüğünce daha çok taliplilerin isteklerine göre Merkeze iletilmektedir. Sürdürülen görüşme ve pazarlıkların sonuçlarına göre de eserlerin bu modellere göre ihalesi yapılmaya çalışılmaktadır. Camilerin bakım ve onarımları genellikle Cami Koruma Dernek veya Vakıflarınca yapılmaktadır. Bunların ne zaman bu işlere talip olabilecekleri bilinemediğinden bu konularda da plânlama yapılmamaktadır. Taşınır tarihî eserlerin korunması faaliyetleri konusunda, özellikle 14

22 onları tehdit eden yoğun hırsızlık olaylarına karşı ilgili kurumlar arasında etkin bir işbirliği yapılmamaktadır Tarihî eser koruma faaliyetleri gerçekçi bir plân ve program çerçevesinde, hedefleri belirlenmiş olarak sürdürülmediğinden, hedeflere ne ölçüde ulaşıldığının değerlendirilmesi, sapmalara ilişkin revize plânlar ve programların yapılması da söz konusu değildir. Taşra teşkilâtlarından üç ayda bir gönderilen bilgi ve taleplerin de Merkezde nasıl değerlendirileceği ve sorunların nasıl çözüleceği tam olarak belirlenmemiştir. Gelen bilgilerin ve sorunların değerlendirildiği ve sonuçların periyodik olarak raporlandığı bir çalışma yapılmamaktadır. Taşradan gönderilen bu bilgiler genellikle brifing çalışmalarında kullanılmaktadır SONUÇ VE ÖNERİ Tarihî eser koruma faaliyetleri belli kriterlere göre önceden belirlenmiş bir plân çerçevesinde yürütülmemektedir. Plânlamaya ilişkin bazı görevleri yapmakla görevlendirilen İşletmeler ve İştirakler Daire Başkanlığı, plânlamaya ilişkin yetişmiş personelinin bulunmaması ve bilgi birikimi eksikliği gibi nedenlerle denetim alanımıza ilişkin herhangi bir plân ve program üretememiştir. Plân ve Program Şube Müdürlüğünce üretilmekte olan plânlar daha çok ödenek talebine uygun olarak eser adı ve talep edilen ödenek tutarlarını gösteren listelerden ibarettir. Bakım ve onarım faaliyetlerine ilişkin iş programları plânlama açısından işlevsel değildir. Bakım ve onarım dışındaki diğer tarihî eser koruma faaliyetleri ise plân ve programlara bağlanmadan yürütülmektedir Taşradan gönderilen üçer aylık bilgi formlarında işin ulaştığı seviye gösterilmekte, ancak bu seviyeye hangi koşullarda nasıl bir çalışma yapılarak ulaşıldığı belirtilmemektedir. Gelen bilgilerin ve iletilen sorunların Merkezde nasıl değerlendirileceği tam olarak bilinmemekte, bu nedenle de değerlendirme sonuçları periyodik olarak raporlanamamaktadır. Raporların öneri bölümlerinde genellikle personel ve malî kaynak ihtiyacı mütemadiyen tekrarlandığı halde, bu duruma Merkezce bir çözüm getirilmemektedir Tarihî eser koruma faaliyetleri, kurumun beş yıllık amaç ve hedeflerinin belirlendiği plânlar ve bu hedeflerin yıllık hedeflere dönüştürüldüğü programlar çerçevesinde yürütülmeli, hedeflere ne ölçüde ulaşıldığı değerlendirilmeli, olumlu ve olumsuz sonuçların nedenleri araştırılarak sonuçlar periyodik olarak raporlanmalı ve programdan sapmaların olması durumunda revize programlar yapılmalıdır. 15

23 BÖLÜM III : İNSAN GÜCÜ VE MALÎ KAYNAK PLÂNLAMASI Bu bölümde, faaliyetlerin başarılı bir şekilde yürütülmesi için insan gücü ve malî kaynakların ne kadar iyi kullanıldığı incelenmiştir PERSONEL VE MALÎ KAYNAK PLÂNLAMASI ÇALIŞMALARI KRİTER Faaliyetlerin başarıyla yürütülmesi için etkin bir personel ve malî kaynak plânlaması yapılmalıdır BULGU yılı verilerine göre Merkezde 79, taşrada 114 teknik personelin görev yaptığı görülmüştür. Genel Müdürlüğün 2003 tarihli dokümanına göre de Merkezde 66 teknik personel çalışmaktadır. Sayının beş yıl kadar önce yaklaşık 120 olduğu, emekli olan veya kurum değiştiren personelin yerine yeni atamaların yapılmaması sonucunda, Merkez ve taşradaki sayının sürekli azaldığı belirlenmiştir. Çok sayıda tarihî eserin bulunduğu Edirne Bölge Müdürlüğü Abide Şube Müdürlüğünde müdür dışında teknik eleman bulunmamaktadır. Bu nedenle bölge sorumluluğundaki eserlerin bakım ve onarım faaliyetleri İstanbul Bölge Müdürlüğü elemanlarınca yürütülmektedir Tarihî eser koruması konusunda genel olarak işe uygun personel görevlendirilmekle beraber bölgelerde buna aykırı bazı uygulamalara da rastlanılmıştır. VGM Personeli Görevde Yükselme ve Atama Yönetmeliğine göre, Abide Şube Müdürünün en az dört yıllık Mimarlık veya İnşaat Mühendisliği bölümlerinden mezun olması gerekmektedir. Bu vasıflarda personel bulunmasına rağmen Ankara Bölge Müdürlüğü Abide Şube Müdürlüğü görevi, vekâleten bir inşaat teknikerince, İzmir Abide Şube Müdürlüğü görevi de vekâleten işletme mezunu bir personel tarafından yürütülmektedir. İstanbul Hat Sanatları Müzesinde eski Bölge Müdür Yardımcısı (İnş.Müh.), İ.Hakkı Konyalı Kütüphanesinde de eski personel müdürü görevlendirilmiştir. 16

24 Toplam yatırım ödenekleri içinde eski eser onarımına ayrılan tutar aşağıdaki Tablo 1 in incelenmesinden de görüleceği üzere son altı yıl içinde sürekli artarak % 15 oranından % 67 oranına çıkmasına rağmen, bu artış son beş yıl içinde çok az artan yatırım ödenekleri nedeniyle yine de yetersiz kalmıştır. Nitekim aynı Tablo incelendiğinde, son beş yıl içinde talep edilen tarihî eser onarım ödeneklerinin, yaklaşık onda bir dolayında gerçekleştiği (2002 yılı hariç) görülecektir. (Bütçe çağrısına göre 2002 yılında 2001 yılı ödeneği en fazla % 45 arttırılarak teklif edilebildiğinden bu durum gerçekleşmiştir.) İstanbul-Marmara ve Bolu-Düzce Depremlerinde zarar gören toplam 243 adet eski eserin onarımı için yaklaşık 25 trilyon liraya, Afyon Sultandağı depreminde zarar gören toplam 35 adet eski eserin onarımı için de yaklaşık 4.1 trilyon liraya ihtiyaç duyulduğu belirlenmiş olmasına rağmen Tablodaki miktarlar bunları gerçekleştirmekten çok uzaktır. Tablo 1 : Talep Edilen ve Gerçekleşen Tarihî Eser Onarım Ödenekleri ile Toplam Yatırım Ödenekleri Trilyon TL Yıllar Toplam Yatırım Ödeneği 2,59 4 7,9 7,6 12,5 12,9 Gerçekleşen Tarihî Eser Onarım Ödeneği 0,39 1,562 2,634 3,947 6,25 8,74 Talep Edilen Tarihî Eser Onarım Ödeneği 2, ,5 6, Yıllardır devam eden işler ve bunlara ayrılan ödenekler incelendiğinde, ödeneklerin etkin bir şekilde plânlanmadığı, küçük miktarlarda değişik işlere paylaştırıldığı bu yüzden de işlerin senelerdir bitirilmediği görülmüştür. Malî kaynakların iyi plânlanmadığına ilişkin Devlet Plânlama Teşkilâtının 3 Nisan 2000 tarihli yazısı da bu görüşü güçlendirmektedir. Yazıda proje tutarı milyar TL. olan proje kapsamına 890 adet onarım işinin alındığı, eski eser onarım projesi detay programının incelenmesiyle söz konusu onarımların tahsis edilen ödeneklerle plânlanan sürelerde tamamlanmasının mümkün görülmediği, adı geçen proje detay programının öncelikler ve tahsis edilen ödenekler göz önünde tutularak yeniden değerlendirilmesi gerekliliği belirtilmiştir. Türkiye deki yapım işlerinin yetersiz 17

25 ödenek ve uzayan sürelerine ilişkin genel yapısı tarihî eser onarımlarında da yaşanmaktadır. Yeni ihale kanununa bu durumu engellemeye yönelik hükümler konulmuştur. Eserlerin onarım ihtiyaçları karşılanırken fon hesabından da aktarma yapılabilmektedir. Ancak böyle bir olanak olduğu halde, buradan sağlanan paraların önemli bir finansman kaynağı olmadığı, 1999 yılından beri de eski eser onarımları için fondan para aktarılmadığı belirlenmiştir. Bütçe imkânları yeterli olmadığından, her türlü kontrollük ve teknik desteği Genel Müdürlüğe ait olmak üzere, RİD, sponsorluk veya protokol düzenlemek suretiyle de eski eserlerin korunmasına çalışılmaktadır SONUÇ VE ÖNERİ Bölgelerde görevlendirilen bazı personel işin gerektirdiği niteliklere sahip olmadığından bu tür atamalar eski eser koruma faaliyetlerini zaafa uğratmaktadır. Koruma konusunda görev yapan teknik personel sayısında ise son yıllarda gözle görülür bir azalma görülmektedir Malî kaynakların etkin plânlaması yapılmamakta, ödenekler çok fazla proje için küçük miktarlarda paylaştırılmakta, bu da işlerin uzamasına ve restorasyondan beklenen sonucun alınamamasına neden olmaktadır. Durumun yeni ihale kanunu ile düzelebileceği beklenmektedir Marmara ve Düzce depremleri sonucunda tarihî eserlerde oluşan hasarların giderilmesi için yaklaşık 25 trilyon TL ye ihtiyaç bulunmakta oysa son beş yıllık tüm tarihî eser onarım ödenekleri toplamının 23 trilyon TL civarında olması nedeniyle bu tutar sadece deprem zararlarının karşılanmasına dahi yetmemektedir. RİD, sponsorluk veya protokol düzenlemek suretiyle eski eserlerin onarılması modelleri de bu malî yetersizliklerin giderilmesini sağlayacak etkinlikte kullanılmamaktadır Eldeki insan gücü ve malî kaynakların etkin plânlaması yapılmalı, korumanın gerektirdiği nitelikte ve sayıda personel uygun birimlerde görevlendirilmeli, ödenekler çok sayıda işe bölüştürülmek yerine az sayıdaki işin tamamlanmasına tahsis edilmelidir PERSONELİN UZMANLIĞI VE EĞİTİMİ KRİTER Personel, konusunda uzman olmalı ve belli periyotlarda hizmet içi eğitim görmelidir. 18

26 BULGU Tarihî eser korumasında görevli personelin; mimar, mühendis (inşaat, elektrik, makine), tekniker, teknisyen, uzman veya araştırmacı kadrosunda görevlendirilmiş sanat tarihçi, kimyager, arkeolog ve diğer yardımcı personelden oluştuğu, bu personelin unvanlarına uygun fakültelerden mezun oldukları anlaşılmıştır. Görevli personelin büyük bölümünün 10 yılın üstünde hizmet süresine sahip oldukları görülmüştür VGM Hizmet İçi Eğitim Yönetmeliğine göre hizmet içi eğitimin hedefi; personelin bilgilerini ve verimliliklerini artırarak yetişmelerini sağlamak, personele görev ve sorumluluklarını öğretmek, yönetimde ve uygulamada etkinliği artırmak ve hizmet içi eğitimin sürekli ve VGM nin ihtiyaçlarına uygun olarak bir plân ve program dahilinde yapılmasını sağlamaktır. Hizmet içi eğitim programları ve katılımcı listeleri incelendiğinde; 1998, 1999, 2000 yıllarına ilişkin tarihî eser korumasına yönelik hizmet içi eğitimlerin yılda bir kez beşer gün süreyle Didim dinlenme tesisleri ya da Ankara da gerçekleştirildiği, katılımcıların değişik bölgelerden mimar, mühendis, tekniker gibi teknik elemanlardan seçildiği görülmüştür. Yapılan görüşmelerde de personelin daha çok hizmet içi eğitim talebinin bulunduğu belirtilmiştir. Hizmet içi eğitim programlarında 2863, 3194, 2886 sayılı Kanunlar ve bunlara ilişkin sorunlar, Yüksek Kurul ilke kararları, eski eser korumasına ilişkin statik sorunlar, malzeme bozulma teşhisi, restorasyon uygulamaları, eski eser kaçakçılığının önlenmesi, proje düzenleme esasları, RİD gibi konuların ele alındığı ve genellikle Merkez teşkilâtında görevli daire başkanı ve şube müdürlerinin eğitici olarak görev yaptıkları tespit edilmiştir SONUÇ VE ÖNERİ Tarihî eser koruması konusunda görev yapan personel, eğitim durumları itibariyle genellikle hizmetin gerektirdiği niteliklere sahiptir. Görev sürelerinin 10 yılın üzerinde olmasından dolayı mesleki tecrübeleri de yeterlidir. Ancak hizmet içi eğitimlerin yılda bir kez, beş gün süreyle ve sınırlı sayıda katılımcıyla yapılması nedeniyle kurum personelinin taleplerini karşılamamaktadır. Hizmet içi eğitimde üniversitelerden ve diğer ilgili kurumlardan da yararlanılmamaktadır Hizmet içi eğitim programları nicelik ve nitelik olarak geliştirilmeli, gereken konularda üniversite ve diğer kurumlardaki uzman eğiticilerden de yararlanılmalıdır. 19

27 BÖLÜM IV : TESPİT-TESCİL- ENVANTER Bu bölümde; tespit, tescil ve envanter çalışmalarının, koruma faaliyetlerinin iyi bir şekilde yürütülmesini sağlayacak yeterlilikte olup olmadığı incelenmiştir TESPİT ÇALIŞMALARI KRİTER Tespit çalışmaları korunacak taşınır ve taşınmaz tarihî eserler konusunda uzman personel tarafından ve gelişmiş teknolojik araçlar kullanılarak yapılmalıdır BULGU Taşınır tarihî eserlerin VGM tarafından tespit edileceğine dair gerek 227 sayılı VGM nin Teşkilât ve Görevleri Hakkındaki Kanun Hükmündeki Kararnamede, gerekse 2863 sayılı Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Kanununda hüküm mevcut değildir. Bu konu VGM Merkez Teşkilâtı Görev, Çalışma Usul ve Esasları Hakkında Yönetmelik ve Diyanet İşleri Başkanlığınca İdare Olunan Cami ve Mescitlerdeki Teberrükât Eşyası Hakkında Yönetmelik ile düzenlenmiştir. Uygulamada bazı bölgelerde sağlıklı tespit çalışmaları yapılırken bazı bölgelerde ise bilgili ve nitelikli uzman kullanılmaması nedeniyle tespitler yetersiz kalmıştır. Envanter fişlerinin Kültür Şube Müdürlüğünce incelenmesi sonucu belirlenen eksikliklerin, adı geçen Müdürlüğün tarihli yazısı ile ilgili illere bildirildiği görülmüştür. Bölgelerden gelen ve gelişigüzel doldurulmuş fişlerde belirtilmiş olan taşınır tarihî eserlerin bazılarının Ankara Bölge Müdürlüğünde toplanarak yeniden tasnif edildiği, tarihî eser olarak tespiti yapılan eşyanın resimleri çekilmek, tanımı yapılmak ve sıra numarası verilmek suretiyle kayıt altına alınmaya çalışıldığı belirlenmiştir VGM nin mülkiyetinde ve sorumluluğunda bulunan tarihî eserlerin tespit çalışmaları görevli uzman personel tarafından yapılmaktadır. Tespit çalışmaları, hazırlanmış bir program çerçevesinde tüm bölgelerin taranması şeklinde sistematik olarak yapılmayıp, mahallinden kişi, kurum ve bölge müdürlüklerinden yapılan tespite yönelik başvuruların Genel Müdürlükçe değerlendirilerek görevlendirme 20

28 yapılması şeklinde olmaktadır. Bu uygulama herhangi bir şekilde bir başka kurum kuruluş veya kişi tarafından tespiti yapılmamış, herhangi bir şekilde kayıt altına alınmamış ve tarihî eser olduğundan şüphelenilen yapılar için uygulanmaktadır Taşınmaz tarihî eserlerin ayrılmaz parçaları olan ahşap kapı kanatları, yazma ahşap veya taş levhalar ile çini ve benzeri eserlerin nasıl kayıt altına alınacağına dair kriter ve yöntemler belirlenmemiştir Taşınır veya taşınmaz tüm tarihî eserlerin tespitine yönelik çalışmalarda, yok olma riski taşıyan eserlerin öncelikle tespitinin yapılmasını sağlayacak bir sistem geliştirilmemiştir. Tespit çalışmalarının daha sağlıklı ve güvenilir olmasını sağlayacak lasermetre, digitalmetrik kamera vb. teknolojik araçların kurum envanterinde mevcut olmadığı ve tespit çalışmalarında bu gibi araçlardan faydalanılmadığı, daha önce var olan fotoğrafhane ve laboratuarın da kapatıldığı belirlenmiştir SONUÇ VE ÖNERİ Taşınır tarihî eser tespit çalışmalarında bütünlük sağlanamamakta, bazı bölgelerde, Yönetmelikte öngörülen şekilde tespit çalışmaları yapılırken, bazı bölgelerde ise bilgili ve nitelikli uzman kullanılmaması nedeniyle yeterli tespitler yapılamamaktadır Taşınmaz tarihî eserlerin ayrılmaz parçaları olan ve günümüzde sıkça hırsızlığa maruz kalan ahşap kapı kanatları, yazma ahşap veya taş levhalar ile çini ve benzeri eserlerin ne şekilde tespitinin yapılacağına ve kayıt altına alınacağına dair prosedürler oluşturulmamıştır Tespitin tam ve sağlıklı olması için kullanılması gereken teknolojik araçlardan fotoğraf makinesi dışındakiler VGM de bulunmamakta, ayrıca laboratuar ve fotoğrafhanenin halen kapalı olması nedeniyle sağlıklı tespitler yapılamamaktadır Genel Müdürlük tarafından tüm taşınır ve taşınmaz tarihî eserlerin tespitine yönelik, bölgelerin tamamını kapsayan, yok olma riski taşıyan eserlere öncelik veren sistemli bir çalışma bulunmamaktadır Taşınır ve taşınmaz tarihî eserlerin tespit ve tescil çalışmaları tüm eserleri kapsayacak şekilde, belirlenmiş esaslara ve önceliklere dayalı olarak gerçekleştirilmelidir Tespit çalışmaları korunacak eserin tüm ayrıntılarını ortaya koyabilecek uzmanlığa sahip personel tarafından ve gelişmiş teknik araç ve gereçler ile laboratuar ve fotoğrafhaneden yararlanılarak yapılmalıdır. 21