KÜRESEL DÜNYADA KENTİN YENİ ROLÜ VE ANA AKSLAR DIŞINDA KALAN KENTLERDE DÖNÜŞÜMLER: BURDUR ÖRNEĞİ

Transkript

1 I.BURDUR SEMPOZYUMU 1375 KÜRESEL DÜNYADA KENTİN YENİ ROLÜ VE ANA AKSLAR DIŞINDA KALAN KENTLERDE DÖNÜŞÜMLER: BURDUR ÖRNEĞİ Levin ÖZGEN * ÖZET Küreselleşmiş dünya tüm alanlarda yeni olgular ve kavramlar getirirken, temellendiği dayanaklar ve yarattığı sonuçlar ile bağlantılı olarak kent olgusunun da önemli değişmeler içine girmesine yol açtı. Kent bir yandan küreselleşmiş dünyanın kendini yerel üzerinden gerçekleştirmesinde ağların düğüm noktasını oluştururken, bir yandan da önceki dönemin bölge olgusuna denk düşen bir konum kazandı. Dönüşümlerin çeşitli aşamaları kentin ekonomik, sosyal, politik, kültürel ve fiziki tüm düzeylerinde yeni olgular ve mekanizmalar yaratır durumdadır. Ortaya çıkan yeni kentsel oluşum megakent, dünya kenti, küresel kent ve toplamında kent bölgesi ya da bölge kent gibi açıklamalarla yüz yüzedir. Dönüşümler farklı zaman dilimlerinde ve mekânlarda birbirine göre farklılıklar gösterir. Türkiye gibi ülkelerin büyük, sanayileşmiş ve merkezi konumdaki kentleri yeni oluşumları bir şekilde yaşamaya başlarken, henüz tarımsal kent olma niteliğini terk etmemiş ara kentler hem sınaî kent olarak gelişme olgusunun sorunlarını yaşamaktadır. Hem de yeni küreselleşmiş dünyanın kentsel dönüşümlerinin bazı etkileri ile karşı karşıyadır. Burdur böyle bir kenttir. Gelişmesine katkıda bulunacak şekilde mevcut durumunun gözlenmesi geleceği için öngörüler yapılabilmesine ortam hazırlar. 1. Sunuş Küresel dünyada her şey bir önceki dönemden köklü bir şekilde farklı hale geldi. Kent olgusu da küresel dünyada yeni bir konuma ve role sahip durumdadır. Bu konumun ve rolün farklı zaman ve mekân boyutlarında birbirinden de önemli farklılıklara sahip olacağı açıktır. Merkez konumda bulunan kentler çeşitli süreçleri bir arada ve iç içe yaşarken, özellikle merkezi alanlardan ve ana ulaşım akslarından uzakta yer alan coğrafyaların kentleri değişik olgularla yüz yüzedir. Bunların başında çevrelerinde yer alan bölgenin merkezi konumunda bulunan, ya da kentsel bölge içinde kalmış olan kentler gelir. Küresel dünyada kenti etkileyen süreçler üretim organizasyonu değişikliği, sektörel öncelik veya önem kademelenmesi değişikliği, kapital birikim süreçlerinin değişmesi ve tüm bunların mekânsal yerseçim ve dağılım kompozisyonlarının değişmesi olarak sayılabilir. Bunlar da bir başka düzlemde yeni olgu ve oluşumlarla etkileşim içindedir. Dünya çapında ülkeler arası işbölümünün değişmesi, zaman ve mekân boyutunu aşabilen iletişim ve ulaşım, bunlardan yükselen bir ağ oluşumu ve küresel-yerel etkileşimi, dünya pazarlarının mekân, rekabet ve kapasite olarak yeni özellikleri gibi başlıklar bunlarla bağlantılı olarak sıralanabilir. Açıktırki bu süreçler içinde yer alan sosyal aktörler de önceki döneme göre farklılaşacaktır. Yeni sosyal gruplaşmaların ve ilişkiler ağının oluşması kaçınılmazdır. Bütün bu oluşumlar içinden özelde merkezi alanlardan uzak coğrafyalarda yer alan kentlerin önünde önemli riskler, olasılıklar ve olanaklar vardır. Doğru seçimler yapılması ise kent sakinlerinin karar süreçlerine katılımına, ortak gelecek için alternatifler, öngörüler ve öneriler geliştirmelerine, dahası yoğun bir işbirliğine girebilmelerine sıkıca bağlıdır. Türkiye bütünü içinde merkez konumdaki kentlerin sayısından çok fazlası anılan bu konuma sahiptir. Bunların mevcut ve geçmiş durumlarının değerlendirilmesi, anılan süreçlerden nasıl etkilenmekte olduğuna ilişkin kestirimlerin yapılması ve geleceğe dönük geçerli bir kent vizyonu çizilebilmesi büyük bir öneme sahiptir. Bu kentler arasında Burdur, Isparta gibi kentleri de saymak olanaklıdır. Bu kentlerde çeşitli analizler sonucunda geliştirilecek kent vizyonu ve geleceğe dönük talip olunan rolün irdelenmesi önemli adım oluşturabilir. * Doç. Dr.,Süleyman Demirel Üniversitesi

2 1376 I.BURDUR SEMPOZYUMU Bu çalışmanın amacı, yapılacak geniş kapsamlı çalışmalara dönük adımlardan biri olarak yukarda değinilenlerin açılımını, bir bildiri kapasitesine uygun olarak yapabilmektir. Çünkü dünyadaki ve Türkiye deki gelişmeler dikkate alındığında daha geniş katılımlı çalışmaların, araştırmaların hızla yapılması gereği açık olarak görülebilir. Çalışmada sunuş kısmından sonra küreselleşmiş dünya ve kentin yeni rolüne ilişkin kuramsal bağlamda açılımlar getirildi. Çeşitli yaklaşımlar ışığında yaşanan dönüşümler ve sonuçları yerleştirildi. Buradan elde edilen bulgular Türkiye kentleri için değerlendirildi. Gelişmiş, göreli olarak sanayi sektörü belirginleşmiş ve merkezi konumda olan ve bu durumda olmayan kentler için gözlemler ortaya kondu. Bunlardan hareketle merkezi konumda bulunmayan bir kent örneği olarak Burdur kenti özel düzlemde ele alındı. Önce kent kısaca tanıtıldı. Ardından kuramsal düzlemdeki ve Türkiye kentleri genel çerçevelerindeki değerlendirmeler ile Burdur kentinin mevcut durumu kıyaslandı. Burada elde edilen yaklaşımlarla, küreselleşmiş dünyaya ilişkin benimsenecek tutumlara bağlı olarak, kentin ve benzeri kentlerin geleceğine ilişkin öngörülerde bulunulmaya çalışıldı. 2. Küreselleşmiş Dünya ve Kent Küreselleşme sürecinin getirisi ve sonucu olan küreselleşmiş dünyanın temelleri 1980li yıllar öncesinin değerlerinden kökten farklı olan yeni değerlere dayanır durumdadır. Küresel dünyada kenti etkileyen süreçler üretim organizasyonu değişikliği, sektörel öncelik veya önem kademelenmesi değişikliği, kapital birikim süreçlerinin değişmesi ve tüm bunların mekânsal yerseçim ve dağılım kompozisyonlarının değişmesi olarak sayılabilir. Bunlar da bir başka düzlemde yeni olgu ve oluşumlarla etkileşim içindedir. Dünya çapında ülkeler arası işbölümünün değişmesi, zaman ve mekân boyutunu aşabilen iletişim ve ulaşım, bunlardan yükselen bir ağ oluşumu ve küresel-yerel etkileşimi, dünya pazarlarının mekân, rekabet ve kapasite olarak yeni özellikleri gibi başlıklar bunlarla bağlantılı olarak sıralanabilir. Değişim ve dönüşüm düzlemleri genel olarak ilgili çevreler tarafından şu düzlemlerde yerleştirilir; * Küreselleşmiş dünyada kapitalin ve emeğin ulus üstü hareketinin ve kullanımının temel hedef olması, zaman ve mekân boyutlarının içeriğinde ve mekânsal yapılanmalarında önemli değişmeleri beraberinde getirmesi. Bu durum ulus devletlerin ve sınırların aşınması anlamını içerir. Ulus ülkeler ve devletler yerine küresel dünya ikame olmaktadır. Kapital ve emek akımları ve hareketleri küreselleşmiş dünya tarafından denetlenir ve yönlendirilir durumda olacaktır. Ulus devletin bunlar üzerindeki etkisi ve denetimi azalma eğilimine girecektir. Aynı zamanda küreselleşmiş dünya yerel üzerinden işleyen ağlara dayandığı için yerelin mekânsal aktörleri ve organizasyonları yeni süreçlerle karşı karşıyadır. Bunlar kentin de yeni olgular ve süreçlerle yüz yüze kalmasını getirir. * Hem bağlı olarak, hem de yukarda zikredilen süreci üreterek ortaya çıkan temel olgu emek sürecinin ve üretim organizasyonunun köklü bir şekilde değişmesidir. Değişme iki düzeyde gerçekleşti denebilir. Önce emek sürecindeki emeğin rolü ve konumu, kapitalin yeni bir organizasyon felsefesi ve teknoloji ikamesiyle geriletildi. İşgücünün sayısal ve beceri kompozisyonları değiştirildi. Peşinden iş süreci alt parçalara bölünerek, üretim, yalnızca yatay işbölümü yerine yatay, düşey ve çapraz olmak üzere çok yönlü işbölümü ve işbirlikleri içinden gerçekleştirilebilir hale getirildi. Bağlı olarak işin rutinleştirilmesi ve yeni teknolojik olanakların da yardımıyla üretim organizasyonunda imalat bloku basitleşip, önem yitirdi. Her yerde ve her tür emek ile gerçekleştirilebilir hale geldi. Sonuçta üretimin tasarım / mühendislik ve pazarlama / pazarlama sonrası hizmet blokları önem kazandı (Scott. 1988, Eraydın. 1992, Özgen a, b) Bu dönüşümün iki sonucundan bahsedilebilir. Birinci olarak toplumsal yapıda emek ve çalışanlar kitlesi tarafından oluşturulan sosyal grupların sosyal yapıda tuttuğu yer, konum ve sosyoekonomik kazanımlar önem yitirdi ve bir süre sosyal homojenleştirme yaşandı. İkinci olarak ise sanayi ekonomik etkinlik olarak öncülük rolünde aşınma yaşarken, hizmet sektörü özel bir önem kazanmaya başladı. Özelde ise uygarlığın, yaşamın temel yerleşme birimlerinden biri olan ve sanayileşme ile özdeşleşen kentleşme, sanayi tarafından değil, hizmet sektörü tarafından yönlendirilir oldu. Sınaî kapitalin yanı sıra mali ve ticari kapital akımları ve mekânsal organizasyonları ön plana çıktı. Kentsel alan üzerinde etkileri ve belirleyici rolü arttı. Kısa süreli homojenleştirmenin ardından sosyal yapıda kente özgü heterojenleşme giderek daha karmaşık hale geldi. Kapitale ve emeğe, kent ve kır ayrımına dayalı sosyal tabakalaşma hizmet sektörü ile tasarım / mühendislik ve pazarlama / pazarlama sonrası hizmet bloklarının ve bağlı ekonomik etkinliklerin sosyal profili tarafından oluşturulmaya başladı. İşsizlik hızla yükselir ve gelir dağılımındaki eşitsizlik yoksulluğu arttırıp genişlerken, hizmet sektörünün kendine özgü olarak her tür emeği istihdam edebilme kapasitesi, kentin sosyal yapılanmasında karmaşık mekanizmaların, sosyal rolü kaygan aktörlerin ve grupların ve bunların etkinlikleri ile bu etkinliklerin gerçekleştirildiği mekânsal oluşumların artmasına ortam hazırladı (Frankel (1987), Hirst ve Thompson (1996)).

3 I.BURDUR SEMPOZYUMU 1377 Küreselleşmiş dünyanın değerlerinden bir başkası, kendini yerel üzerinden gerçekleştiriyor olmasıdır. Yerel, küresel ağların düğüm veya temas noktası durumundadır. Yerel değerler ve dinamikler, küreselleşmiş dünyanın kendini yeniden üretebilmesinde temel aktörler konumundadır. Bu durumda yerele ait bilginin, teknik teknolojik birikimin ve buluşçuluk kapasitesinin, doğal tarihi coğrafi ekolojik kültürel değerlerin küreselleşmiş dünya için özel önemleri ve anlamları oluşmaktadır. Bu süreç içinde önceki dönemin ulusal kalkınma etkinliklerinde özel bir yeri olan bölge, coğrafi ve içerik olarak yerel ile yerelin yerleşme birimi olan kent düzlemi ile örtüşmektedir. Zikredilen olgu ve oluşumlar yerleşme birimi olarak kentin hem kavramsal olarak, hem içerik ve örgütlenme açısından değişmesini getirir durumdadır. En azından 2000li yıllarda kent ve kentleşme olgusu artık önceki dönemin değerleri içinden kavranabilir ve açıklanabilir, onlarla ele alınabilir değildir. 3. Kent ve Kentleşmede Dönüşümler Kent ve kentleşme olguları, yerleşmelerin içerik ve biçiminin oluşmasında kapital birikimi mekanizmaları, kapital türleri, teknolojik değişmelerin ve gelişmelerin belirleyicilikleri, içyapılarının farklılaşması, kentsel ekonomik etkinliklerin mekânsal dağılımı ve kentlerin birbirlerine göre konumu gibi çerçevelerdeki öngörülerle yönlendirilebilir. Bu öngörülerin inşa edilebilmeleri sayılanların mevcut özelliklerinin ortaya konması ile sıkıca ilişkilidir. Kent genel olarak belirli bir nüfus büyüklüğünün, kırsal özelliklerini kaybetmiş geniş araziler üzerinde, çeşitlenmiş ekonomik etkinlikleri gerçekleştirerek yerleştiği bir insan yerleşimi birimi olarak tanımlanır. Bu yerleşme kırsal alandaki nüfusun tersine heterojen nüfus barındıran, tarımsal arazinin farklı ekonomik değerler üreten kentsel araziye dönüştüğü ve kapital birikiminin tarım dışı ekonomik etkinlikler içinden oluşarak, yoğunlaştığı, sürekli devindiği varsayılan canlı bir organizma olarak açımlanır. Kent sanayi devriminden 1980li yılların başına kadar gelen süre içinde sanayi sektörünün devinimleriyle içerik ve biçim kazanan, yine onun mekânsal talepleriyle oluşan mekânsal organizasyona, fiziksel oluşum ve yapılaşmaya sahip bir yerleşme birimidir. Sanayileşme olgusu kenti ve kentleşmeyi yönetir durumdadır. Diğer deyişle sanayinin gelişme eğilimleri kente ve kentleşmeye yön veren, onları belirleyen temel dinamiktir. Sanayileşmenin ekonomik yapılanmasına açılımlar sağlayan felsefi, düşünsel, siyasal, bilimsel, sosyal ve kültürel çerçeveleri de kentin ve kentlinin yaşam anlayışını ve normlarını kurgulayan değerler üretir. Kentin sosyal yapısı da, nüfus değerleri ve özellikleri de sanayi sektörünün emek süreci ve üretim organizasyonu ve bunlara dayanan kapital birikim süreçleri içinde belirlenen sosyal gruplaşma, katmanlaşma ve ilişkiler üzerinden kurulur. Sanayinin yönlendirici rolüne bağlı kentsel gelişme pratikleri kentleşmeye yön verir. Diğer yandan ölçek ekonomilerine göre örgütlenmiş üretim organizasyonunda kitlesel ve seri üretim hedef olduğu için, kalabalık bir çalışan kitlesinin başat olduğu sosyal yapının taleplerine göre kentsel mekân organizasyonu biçimlenir. Özelde ise bunların konut gereksinimleri ile sanayinin üretim ve bağlı etkinliklerine ait mekânlarının özellikleri, bunların kentsel mekânda ucuzluk, erişilebilirlik, ulaşım olanakları gibi üstünlüklere göre belirlenen yerseçim ölçütleri, kentsel dokunun, yapılaşmanın, özel ve kamu olmak üzere kentsel alan kullanım değerleri, kent makro formunun biçimlenmesinde güçlü etkilere sahiptir. Ulus devletin önder konumu, kamu yararının gözetilmesi gereği kent merkezlerinin önem taşımasında, fiziki biçimlenmesinde ve yapılaşmasında rol oynar. Bütün bunlar kapsamlı planlama anlayışı içinde kent bütünü gözetilerek yönlendirilir. Bu düzlemlere dayalı olarak ulusal sınırlarıyla tanımlanan bir ülkenin kentleri arasında kademelenmeler, işbölümü ve ilişkiler oluşur. Belirli büyüklükler çerçevesinde ulusal coğrafya üzerinde belirli bir büyüklük dağılımı sergilerler. Küreselleşmiş dünyanın getirisi olan ve yukarda zikredilen olgu ve oluşumlar, yeni emek sürecinin ve üretim organizasyonunun yaygınlaşması, giderek mali kapital etkinliklerinin, sigortacılık, taşımacılık gibi yeni hizmet işlerinin ve gayrimenkul yatırımlarının ve ilgili hizmetlerin genişlemesine yol açması doğaldır. Bu durum peşi sıra yeni mekânsal gelişmeleri, kent mekânının jeopolitik ekonomisinin yeniden yapılanmasını, sanayinin küresel pazarlara dönük ve farklı stratejilerle yeniden organize olmasını getirdi. Sanayi bazı kentleri terk ederken, yöneldiği yeni alanlarda özel sanayi odakları yarattı. Kentsel mekânda sosyal ve mekânsal eşitsizlikler ortaya çıktı. Sosyal yapıda sanayinin yeni üretim organizasyonu içinde uzmanlaşmış teknik eleman ve benzeri personel ile düz becerili işgücü uç kutuplar yaratırken aradaki sosyal katmanlar hızla ortadan kalkma eğilimine girdi. İşsizlik, yoksulluk, gelir adaletsizlikleri hızla arttı. Kent mekânında ekonomik, politik ve kültürel düzlemlerde heterojenleşme genişledi. Kapitalin küresel mekân üzerinde özgürce yatırıma yönelmesi, böyle bir olanağı bulması, göçleri arttırdı. Yanı sıra yerel kapital emek ilişkilerini ve bağlı olarak kent mekânını yeniden biçimlendirmeye başladı. Sanayi yeni hedefleri ve üretim organizasyonuna uygun yer seçme, kentsel

4 1378 I.BURDUR SEMPOZYUMU mekânlardan uzaklaşma eğilimine girdi. Kentlerin uçlarındaki mekânlarından kente daha uzak bölgelere yöneldi. Bu durumda kent içinde ve uçlarında sınıfsal mekânsal ayrışma yeniden biçimlenmeye başladı denebilir. Diğer yanda ise artık kırsal özelliklerini yitirmekte olan kent bölgelerinde yeni odaklar yarattı. Peşi sıra konut alanlarını da çekerek önceki dönemin banliyö tipi yerleşmelerinden farklı konut yerleşmelerinin doğmasına neden oldu (Tekeli ve diğerleri. 2004). Küreselleşme, küresel olanın yereli içermesi, onun üzerinde denetim kurması, yönlendirici etkiye sahip olması, yerelin küresele katılması, onun talepleri doğrultusunda devinmesi anlamında olduğundan, küreselleşme ve yerelleşme bir bütün süreç olarak işlemektedir. Sonuçta kentsel etkinliklerin tümü kent mekânlarını ya terk ederek yereli oluşturan coğrafya üzerine saçılmakta, ya da kent mekânlarını değişime yönlendirmektedir. Önceki dönemin kentine özgü metropoliten alanın merkezi konumundaki, ya da çevresindeki kırsal alanlar ve daha küçük yerleşmeler tarafından oluşturulan etki alanının odağı durumundaki kentin, giderek kentsel bölge, ya da bölgesel kent haline dönüşmekte olduğu öne sürülür (Tekeli ve diğerleri. 2004). Aynı süreç içinde iletişim teknolojilerinin sağladığı olanaklarla kent merkezinde yer almak zorunda olan sanayinin araştırma ve geliştirme (ar+ge) etkinlikleri bu bağımlılıktan özgürleşti. İlgili hizmet kuruluşlarını da yanında çekerek kentsel bölgede yer tutma eğilimine girdi. Böylece önceki dönemde çoğunlukla sanayinin üretim birimleri konutları da çekerek banliyölerde yerleşmiş ve bunların ar+ge etkinlikleri kentlerin merkezi semtlerinde yerleşmeyi yeğlemişken, küreselleşmiş dünyada sanayi ile ar+ge etkinlikleri arasındaki ilişki kentsel bölgeye yayılma eğilimi içinde oldu. Aynı zamanda bu sayede sanayi ve ar+ge kuruluşları arasındaki işbirliği arttı. İmalatın alt parçalara ayrılıp aynı yerde tamamlanma zorunluluğunun ortadan kalkması, bu zorunluluğun var olduğu dönemde aynı yerde çok sayıda işçinin bir arada çalışması zorunluluğuna ve konutlarının, çalışma yerlerine kolay ulaşabilmelerine göre yapılaşmasından kaynaklanan konumunun ve kentlerin kolay erişilebilir kesimlerinde yerleşmenin gerekçelerini ortadan kaldırmış oldu. Kent merkezinde ya da çeperlerinde yerleşmiş bulunan her türlü kentsel etkinlik, ucuz altyapı ve arazi olanakları, trafik, otopark, hız sınırlaması, maliyeti yüksek ulaşım gibi kent içinde çözümsüz hale gelen sorunların yokluğu nedeniyle giderek kentsel bölge ya da kent bölgesi içinde saçılarak yerleşmeye yöneldi. Böylece artık kent kır ayrımı olmayan, kentsel özellikleri ağır basan yayılma desenleri ortaya çıktı. İşyerlerinin kentsel bölgeye yayılmasının ardından konutun da gelmesiyle, bu işyerlerinde çalışanlarda bir yanda özel araç sahipliliği yaygınlaştı. Diğer yanda düşük yoğunluklu konut yerleşme desenleri ortaya çıktı. Ulaşımda karayolunun başat hale gelmesi, yeni iletişim olanakları, banliyö yerleşmelerine hizmet veren demiryollarına bağımlılığın azalmasını, giderek özel konut yerleşmelerinin artmasını getirdi. Tüm olgu ve oluşumlar iki uçta değişmeler getirir durumdadır; Bir yanda artık tümüyle kentsel özellikler sergileyen, yer yer il ölçeğine kadar genişleyebilen alanlar üzerinde oluşan kent bölgesi, diğer uçta ise sanayi kentinin kendi içindeki mekânsal organizasyonundaki değişmeler. Kent merkezleri konut yerleşmelerinden tümüyle temizlenip, yerine hizmet etkinliklerinin taleplerine uygun yerleşimler geldi. Kentin saçaklarında sanayinin boşalttığı alanlar hizmet etkinliklerinin depo benzeri lojistik kısımlarınca dolduruldu. Toplamda kent, mevcut olanla bölgesi içinde yayılmış etkinliklerin ve mekânların toplamı haline geldi. Büyüklükleri arttı. Kentsel bölgeler dışında kalan kentler sönme riski ile karşı karşıya kaldı. Sonuçta ortaya çıkan kentler Megakent, Dünya Kenti ve Küresel Kent gibi terimlerle adlandırılmaya başladı. Dünya nüfusunun büyük kısmının kentsel nüfusu oluşturma eğiliminde olması, kentlerin devasa büyümeleri Megakent adlandırmasıyla özdeştir. Azman Kent veya Ur Kent terimleri de hem yoğunlaşmayı, hem de yayılmayı içeren bu cesameti anlatmaya yöneliktir. Küreselleşme sürecinde kentleşme oranı önceki dönemlerden çok hızlıdır. Giderek kırsal alanlar yok olmakla yüz yüzedir. Dünya Kenti tanımlaması, kentin dünya çapındaki rolünü uluslararası, giderek ulus üstü işbölümünün mekânsal organizasyonuna dayanarak tanımlar. Kentler, küresel ağlar üzerinden zaman ve mekân boyutunu aşarak dolaşan kapitalin ana üssü konumundadır. Aralarında kapitalin stratejilerine ve hedeflerine bağlı olarak hiyerarşik kademelenme, uzmanlaşma ve işbölümü oluşur (Friedmann. 1998). Küresel Kent tanımı ise küresel çapta sürdürülen ekonomik etkinliklerin yönetimini ve bağlı özel hizmet işlerinin gerçekleştirilmesini üstlenen, bunların mekân ve zaman boyutlarını aşan işlevlerine bağlı olarak hizmet çapı genişleyen kenttir. Sınırları aşan küresel kent ağları içinde yer alır. Diğer deyişle küresel kent bir ağın parçası olarak var olur. Tek bir küresel kent olmaz. Küresel kentler ağı söz konusudur. Bu kentlerin kilit konumundaki sektörü ise yüksek düzeyde uzmanlaşmış ve ağlar şeklinde örgütlenmiş özel üretken hizmet sektörüdür (Sassen. 1991) Kısa tanımları içinde küreselleşmiş dünyaya özgü kenti tanımlayan bu açıklamalar, bir bakıma yeni kentin çeşitli yönlerini ortaya koyar gibidir. Hepsi bir arada ele alınabilir ve yeni kent oluşumunun çeşitli özellikleriyle açıklanması olanaklı olur. Buna göre küreselleşmiş dünyanın kenti devasa büyüklükte, diğerleriyle arasında oluşan belirli bir hiyerarşi ve işbölümü çerçevesinde kapitalin ana üssü olma konumunda bulunan ve

5 I.BURDUR SEMPOZYUMU 1379 küresel düzlemde yürüyen ekonomik etkinliklerin yönetiminde rolü bulunan ve eski kent dokusu ve makroformu üzerinde, bu dinamiklere bağlı olarak ortaya çıkan mekânsal organizasyona ve yapılaşmaya sahip bir insan yerleşimidir. Böyle bir kentin kapsamlı ve belirli bir süreyi kapsayacak şekilde hazırlanan planlarla yönetilmesi olanaklı değildir. Yerine birden fazla alternatifi içeren, gerektiğinde çeşitli parçaları ve düzlemleri değiştirilebilecek şekilde esnek olabilen stratejik planların hazırlanması zorunluluğu doğar. Aynı zamanda kent küresel ağların temas noktası olan yereli temsil ettiği için küresel dünyada yarışabilir olmak durumundadır. Bunu da sağlamak üzere kentlinin katılımına da olanak veren kentsel tasarım, mevzi planlar ve tarihi dokuların ve yapıların korunması, yeni işlevlerle yaşatılması işleri özel bir önem kazanır. Genelde ortaya konan bu tablo Batı dünyasının kentleri için geçerlidir. 1950li yıllar sonrasında henüz tamamlanmamış bir sanayileşme ve kentleşme olgusu yaşamış ve 1990lı, 2000li yıllarda küreselleşme süreci ve getirdiği olgular ile yüz yüze kalan Türkiye benzeri ülkelerin özellikle gelişmiş, sanayileşmiş, merkez kentleri için de geçerli görülebilir. Yine de aralarında önemli farklar olması kaçınılmazdır. Merkez konumda bulunmayan ara kentlerde ise bu farklılık çok daha karmaşıktır. Önceki dönem ile küreselleşme sürecinin olgularının karmaşık etkileşiminden oluşan farklı olgular ve oluşumların ortaya çıkması doğaldır. 4. Küreselleşme Sürecinde Türkiye de Kentler ve Ara Kent Olarak Burdur Örneği Türkiye, sanayi kenti ile Cumhuriyet dönemi ve Modernite projesinin pratikleri içinde tanıştı. 1950li yıllara kadar ağırlıklı olarak geleneksel Anadolu kenti olan ve tarımsal ekonomik etkinliklerin ağır bastığı kentlerinde kent merkezi, devlet öncülüğünde karma ekonomik yapılanmanın dayandığı ithal ikamesi ve refah politikaları içinden kamu yapılarıyla ve merkezi otoritenin temsiliyeti ağırlıklı olarak biçimlendi. Merkezin hemen yakın çevresi konut alanları, basit ticari etkinliklere ait mekânlar, pazarlar, basit imalata ve el zanaatlarına ait alanlarla çevriliydi. Kentlerin yakın çevreleri kenti besleyen tarımsal etkinliklerin sürdürüldüğü etki alanını oluşturuyordu. Kent tarımsal ürünün toplandığı, dağıtıldığı merkez durumundaydı. 1950li yıllardan itibaren kentleşme sanayileşme ile özdeşleşmeye başladı. Kent ortak sınaî üretim ve tüketim mekanı olurken sanayinin iç yapısına ve kapital gücüne bağlı olarak ekonomik etkinlikler kentsel mekanda yer değiştirmeye yöneldi. Sanayi kentin saçaklarında ana akslar üzerinde yer alırken konut alanlarını da yanına çekti. Sanayide çalışanların konut gereksiniminin karşılanması doğrultusunda bir yanda banliyöler oluşurken, bir yanda da gecekondular kenti kuşattı. Hemen bu dokuların içinden itibaren kırsal yaşam ve yapı varlığını korudu (Tekeli. 2001). 1980li yıllara kadar sanayi ve konut yapılaşması kırsal alanlar üzerindeki yayılmasını ve işgalini sürdürdü. Aynı zamanda kendi içinde, bir yandan yoğunlaşıp yükseldi, kendi üstüne kapandı. Bir yandan da 1920li 1930lu yıllar öncesinden beri varlığını sürdüren geleneksel tarihi dokuları ve yapıları, giderek Cumhuriyet ile özdeşleşen modernist mekânları ve yapıları, yozlaşmaya ya da yok olmaya zorladı. 1990lı 2000li yıllarda ise küreselleşmenin getirileri ile yüz yüze kaldı. Türkiye ithal ikamesine dayalı ekonomik, politik ve sosyal yapısını terk edip, ihracata dönük yapılanmaya başladıkça, bağlı olarak ulusal devlet değerleri aşındıkça, sanayi küreselleşme sürecinin getirilerine uygun olarak yeni bir üretim ve yarışabilirlik organizasyonuna girdikçe, hizmet sektörü önem kazandıkça, özellikle merkezi konumda olan gelişmiş kentlerde yeni oluşumlar ortaya çıkmaya başladı. Çünkü küreselleşmiş dünya tüm kentleri ağlara eklemlenmeye zorlar bir dinamizme sahiptir. Bu süreç kentten kente farklılık gösterir. Ancak bazı kentler daha fazla farklılığa sahiptir. 1990lı 2000li yıllarda ortaya çıkan kırsal yapıların kaybolmasını, aşırı kalabalıklaşmayı, hizmet, ticaret ve sanayinin merkezi olma rolü ile nitelenen dünya kenti, küresel kent veya megakent olma süreçleri İstanbul, Bursa, Ankara, İzmir, Adana, Gaziantep gibi birkaç kentte değişen dozlarda ayırt edilebilir. Çoğu kentinde ise bir önceki dönemlerin süregelen dönüşümleri ile küreselleşmenin getirisi olguların etkileri karmaşık süreçler oluşturur durumdadır. Yine de Türkiye, 2000li yıllarda Avrupa Birliği ile bütünleşme sürecinin baskısı ile de kentlerinin yüz yüze olduğu küresel oluşumları göğüsleyecek yasal ve kurumsal düzenlemelere yöneldi. Bunlar bölgesel gelişmenin yeni içeriği, bölge ve kent düzeylerinin denk hale gelmesi, kent bölgesi / bölge kent oluşumu ve bunların kent içi etkileri gibi düzlemlerle ilgilidir. Bir yanda kamu ve özel, merkezi ve yerel otorite ilişkilerini, güç dengelerini yeniden tanımladı. Öte yandan yeni kentsel ve bölgesel gelişmeye yön vermiş oldu. Bunlardan yerel yönetimler reformu çerçevesinde ele alınan Büyükşehir Belediyesi Kanunu, Belediye Kanunu ve İl Özel İdareler Kanunu kenti, yetki sahiplerini ve yönetimini il düzeyinde tanımlar durumdadır. Diğer bir deyişle kentin yönetim sınırları il düzeyine çıkartılmış oldu. Bu arada kentin içinde ortaya çıkan değişmelerle ilgili olarak kısmi kentsel dönüşümleri olanaklı hale getiren, kentsel yenileme, dönüşüm ve iyileştirip koruma etkinlikleri bütüncül planlama yaklaşımlarının önüne geçti. Kentsel tasarım projeleri ve koruma, çevre düzenleme etkinliklerine ortam sağlayan Yıpranan Kent Dokularının Yenilenerek Korunması ve Yaşatılarak Kullanılması Hakkında Kanun da yasalaştı. Bunları takiben Kamu Yönetimi Temel Kanunu, Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Kanunu henüz tasarı halinde olmakla birlikte yetki sınırlarını ve kent içinde yürütülecek düzenlemelerde öncelikleri ve kapsamı

6 1380 I.BURDUR SEMPOZYUMU belirler durumdadır. Düzenlemelerin ortak özelliği yeni bir kent ve yönetimi anlayışını pratiğe aktarmaya başlaması, belediyelerin sorumluluk alanını il düzeyine çıkarması, kentlinin katılımını sağlamaya dönük kent konseyi gibi oluşumlara ortam yaratmasıdır. Böylece yerelin harekete geçirilmesi hedef durumundadır. Ancak Türkiye de kentlerin büyük bir çoğunluğu henüz tarımsal kent durumundan sanayileşmeye yeni yeni geçmekte olan, tarım ve hayvancılık etkinliklerinin yanı sıra orta ve küçük boy sanayi kuruluşlarının ağırlıkta olduğu bir sınaî yapıya sahip kentlerdir. Bu kentler henüz 1950li yıllar sonrasındaki kentleşme sürecini yaşar durumdadır. Dolayısıyla bu kentlerde başka sorunlar, başka olanaklar söz konusudur. Burdur da bu kentler arasındadır. Burdur 2000li yıllar itibariyle, bölgesindeki tarım ve hayvancılık etkinliklerinin merkezi durumunda olan bir ekonomik yapıya sahip küçük bir kenttir. Uzun süreler içinden nüfus büyümesi durağanlık gösteren, bağlı olarak kentleşme oranı da Türkiye ortalamasına göre düşük bir yerleşimdir. İçinde yer aldığı coğrafya ve iklim özellikleri üstünlük oluşturmakla birlikte, arazi yapısı ve zemin emniyeti bakımından sorunlu durumdadır. Doğal üstünlükleri yüksektir. Uzun süreler yerleşme alanı ve merkezi olması bakımından tarihi ve kültürel zenginlikleri de çoktur. Sosyoekonomik gelişmişlik indeksi sıralamasında Türkiye ortalamasına yakın değerlere sahiptir. 3. derece gelişmiş iller arasında yer alan ilin merkezi konumundadır. Tarıma dayalı ekonomik yapı başattır. Bağlı olarak tarıma dayalı sanayide kısmi bir gelişme eğiliminden bahsedilebilir. Kent çevresinde ve ile dağılmış durumda ile ve bölgesel ölçeğe üretim yapan sanayi yerleşmeleri vardır. Kent içinde küçük imalat yatırımları yoğundur. Bunlar genel olarak Küçük ve Orta Boy İşletmelere özgü sorunlar yaşarlar. Bir anlamda tarım makineleri üreten sanayi ve inşaat sektörüne dönük metal sanayi olmak üzere 2 dalda uzmanlaşmış yeni sanayileşmekte olan bir kenttir. Sağlık ve eğitim sektöründe gelişme düzeyi yüksektir. Bunlara ek olarak kentsel alanda ve yakın çevresinde meyvecilik, sebzecilik gibi bir anlamda karma arazi kullanımı esasına dayanan yapılanma söz konusudur. Durağan sosyoekonomik yapı ve kentleşme ile bağlantılı olarak yine durağan bir inşaat sektörüne sahiptir. Bu nedenle kentte hızlı bir yapılaşmadan ve kentsel büyümeden söz edilemez. Buna karşın kentin içinden bazı kırsal etkinlikler sürdüren konut birimlerinin yakın çevrede bulunan düz tarımsal alanlara, özelde ise kent ile Burdur gölü arasında kalan gevşek zeminli ve doğal zenginlik özelliği gösteren alanlara saçılması gözlenir. Bunların toplamında Burdur kenti 2000li yıllar itibariyle bir ana aksa asılı olarak oluşan tarihi kent merkezinin dışında, kamusal ve ticari bir başka merkez ve bunların çevresinde ana hatlarıyla doğrusal olarak göl kenarında yayılmış bir makroform sergiler. Yerleştiği arazi kendi içinde engebelidir. Yanı sıra önemli bir deprem alanıdır. Kentin tarihinde çeşitli depremlerin önemli can ve mal kaybına yol açtığı da bilinir. Arazinin yapısı ile de bağlantılı olarak kentsel doku boşlukludur. Kentsel alan ve kentsel yaşam kalitesinin düzeylerinde de henüz sorunlar vardır. Kentsel alanda tarihi yapılar önemli bir yapı stoku oluşturacak kapasiteye sahiptir. Genel olarak tarım kenti ile sanayi kenti olma süreçlerinin sorunlarını aynı anda yaşar. Bünyesinde bulundurduğu yüksek eğitim kurumu ve askeri kurumlar nedeniyle kentin yerlisine eklemlenen bir yabancı nüfus sürekli olarak vardır ve Burdur kenti için bir pazar ve yatırım alanı olarak algılanır. Bu bağlamda kısmen hizmet sektörünün oluşmaya başladığı, bunların oluşturduğu konut talebinin inşaat sektörünü harekete geçirici bir rol oynadığı düşünülebilir. Bu genel bilgiler ışığında Burdur kentinin küreselleşme sürecinin getirdiği yeni olgular karşısında bir yerel olarak durumu SWOT analizine konu edilebilir. Buna göre Burdur kentinin üstünlükleri ve zayıf yanları aşağıdaki gibi yerleştirilebilir; Üstünlükler Durağan nüfus ve kentleşme Küçük kent oluş Tarım ve hayvancılık Karma kentsel alan kullanımı Tarihi kent merkezi Kara, hava ve demir yolları Antalya ve diğer merkezlere yakınlık Üniversite Zayıflıklar Durağan ekonomik yapı Gevşek zemin, yüksek deprem riski Tarımsal ürüne dayalı sanayilerin yokluğu Göl kıyısı boyunca saçılma ve yayılma Sınaî gelişme yetersizliği Dinamik hizmet sektörü Karayolu ile sınırlanmış olma Teknik, teknolojik kapasite düşüklüğü Küreselleşmenin getirilerinin Türkiye coğrafyasında kademeli yayılmasına bağlı olarak Burdur kentinde hizmet sektörünün ön plana geçme olasılığı bir risk olarak görülebilir. Bu durumda tarımsal ve hayvancılık etkinliklerine de yön vermesi, sınaî gelişmeyi ise gölgelemesi olasıdır. Üniversite ve askeri kurumların genişlemesine bağlı olarak konut talebinin artması da bir diğer risk olabilir. Ya da yatırımların çoğunluğunun gayrı menkule yönelerek yapı sunumu üzerinde bir baskı yaratması olasıdır. Bu durumda inşaat sektörünün şişmesi, kentleşmenin hızlanması yapılaşmanın yayılması ve yükselmesi beklenebilir. Bunlar, mevcut fiziki, sosyal, kültürel altyapı ve yaşam kalitesi düzeyine ilişkin sorunları arttırıcı rol oynayabilir. Hâlihazırda kentin

7 I.BURDUR SEMPOZYUMU 1381 asılı olduğu ana ulaşım akslarının dışına çıkış süreci hızlanıp genişleyebilir. Turizmin yönlendirmesiyle, tek yapı ölçeğinde ve kent dışı kaynaklarla koruma ve yeniden düzenleme müdahaleleri kentsel bütünlüğün kaçırılmasında etkin olabilir. Küresel olgular ve Burdur kentine ilişkin veriler karşısında olası değişmelere hazırlıklı olmak için öncelikle kamu ve özel sektör ve kent sakinlerinin tümünü kucaklayabilen yönetişim mekanizmalarının geliştirilmesinde yarar olacaktır. Yasal düzenlemelerden de kaynaklanan zorunluluklarla bir kent konseyinin oluşturulması, burada kent vizyonunun ne olacağının bütün tarafların katılımıyla tartışılarak belirlenmesi, kentin geleceğine ilişkin öngörülerin inşası yerinde olabilir. Veriler Burdur kentinin hâlihazırdaki durağan yapısının iyi kullanılabildiğinde bir üstünlük şeklinde yorumlanmasını getirmektedir. Bunun üzerinde mevcut yapının egemen ekonomik dinamikleri dikkate alınarak, kentte yer yer bahçe tarımına izin veren karma kentsel alan kullanımının yerinde olacağı düşünülebilir. Bu durum kentin yükselmesini ve katı kentsel dokular halinde bir makroforma yönelmesini önleyici rol oynayabilir. Yanı sıra doğal tarım ve hayvancılığın geliştirilmesi, bunu destekleyen ar+ge ve teknolojik buluşçuluk mekanlarının hazırlanması, bunlara dayalı gıda ve tekstil konfeksiyon sanayi dallarının desteklenmesi isabetli olabilir. Bununla ilişkili olarak gölün kentle arasında kalan işgal edilmiş kıyılarının yapılardan temizlenmesi, bir yeşil kuşak olarak düzenlenmesi, buralarda kısmen doğal tarım ve hayvancılığa izin verilmesi düşünülebilir. Bu kuşak aynı zamanda alternatif turizm için de kullanılabilir. Bu hazırlıklar ve oluşumlar içinde üniversite özel bir önem ve yer kazanacaktır. Üniversite kent tarım sanayi arasında verimli işbirliklerinin geliştirilmesinden doğacak sinerji her aktörün gelişme dinamizmini arttırıcı da olabilecektir. Kent içinde mevcut durumda atıl olan yapı stokunun kentsel doku bütünlüğü içinde korunması ve yenilenmesi kent vizyonunun güçlenmesine katkı sağlayabilecektir. Tarihi kent merkezi ile yeni merkez arasında yaya sirkülâsyonu ve yeşil ağırlıklı düzenlemeler kentin uzun ömürlü gelişmesinde bir kimlik oluşumuna zemin hazırlayabilecektir. Yüksekliği artmayacak yapılaşma için ise Burdur kentinin tarihi dokusundan ve yapılarından taklide kaçmaksızın çağdaş yorumlarla elde edilecek özellikler ve ögeler yapılaşma için kılavuz oluşturulmasında katkı sağlayıcı olacaktır. Kentin ana aksların dışına kaçma eğiliminin de denetim altına alınması yaralı olacaktır. 5. Sonuç Yerine Burdur kenti özelinde ileri sürülen öngörüler küreselleşme sürecinin kent olgusu için getirileri karşısında yapılabilecek temel işlerdendir. Bunlar benzer konumdaki kentlerin tümü için geliştirilebilir ve çeşitlendirilebilir. Önemli olan küreselleşme sürecinin kente, özelde ise Türkiye gibi ülkelerin kentlerine neleri dayattığının iyi kavranabilmesi, gerekli hazırlıkların yapılabilmesidir. Çünkü küreselleşmiş dünya tüm pazarları bütünleştirip kesintisiz mekân ve zaman boyutu üzerinde engelsiz devinirken bir yandan da Burdur gibi kentleri, Türkiye gibi ülkeleri hazırlıksız yakalamakta onların yerel dinamiklerini yalnızca kendi hedefleri doğrultusunda içermeye, kendine eklemlemeye çalışmaktadır. Önemli olan içinde yaşanılacak kentlerin ve ülkelerin geleceğine ilişkin kararların ve seçmelerin buralarda yaşamakta olan insanlar ve yerel aktörler tarafından yapılabilmesidir. Kaynakça Eraydın, A Post-Fordizm ve Değişen mekânsal Öncelikler. ODTÜ Mimarlık Fakültesi Yaynı. Frankel, B. 1991(1987). Sanayi Sonrası Ütopyalar. Çeviren; K. Durand. Ayrıntı Yayınevi, 35, İnceleme Dizisi, 19, İstanbul (Basil Blackwell Publication) Friedmann, J The World City Hypothesis Development and Change. 17, sy Hirst, P., Thompson, G (1996). Küreselleşme Sorgulanıyor. Çevirenler; Ç. Erdem, E. Yücel. Birinci Baskı, Dost Kitabevi Yayınları, Eylül, Ankara. (Blackwell Publication) Özgen, L a. Ölçek Ekonomilerinde Değişmeler ve Alan Ekonomileri. İktisat. Yıl. 30, sayı , Ekim, Kasım. Özgen, L b. Taşeron Üretim ve Taşeron İlişkiler Üzerine. Birikim. 62, Haziran Sassen, S The Global City; New York, London, Tokyo. Princeton University Pres, Princeton NJ. USA. Scott, A. J Flexible Production Systems and regional Development; the Rise of Industrial Spaces in North America and Western Europe. International Journal of Urban and Regional Research, 12, sy Tekeli, İ Modernite Aşılırken Kent Planlaması. İmge Yayınevi. 1. Baskı, Nisan, Ankara. Tekeli, İ., Türel, A., Eraydın, A., Berkman, G., Şengül, T., Babalık, E Yerleşme Bilimleri / Çalışmaları İçin Öngörüler. 1. Taslak. Türkiye Bilimler Akademisi, Ankara.