TIBBİ VE A.ROMATİK BİTKİLER BÜLTENİ

Transkript

1

2 Crocus artuinensis Q.Phillippov) Grossh., Flora Kavkaza 1:248 (1928). C.artuinensis Türkiye'nin endemik ç i ğd e m türlerinden biridir. İ lk defa ll Oca k 1910 tarihinde, Anclronaki isimli bir ki ş i taraf ı ndan, Artvin ya k ınında La m aşe n mevkiinden topla n mı ş ve Rus Araşt ırı cı J.Phillippov tarafından 1917 y ılınd a C.bijlorus Miller va r. artuiııemis]. Phil adıy l a yay ınl anmışt ır. A.A. Grossheim bu isrni C.cırtuinensisQ. Phil. ) Grossh. olarak cleğ i ş tirmi ş tir. Genel gö rünü ş ü C.biflorus M iller türüne benzer. Çiçekler beyaz veya a ç ık mavi renklic\ir. Perigon p a rça larının s ırt k ı s ı mları n da koyu renkli çizgiler bulunur. Bu güne kadar yalnız Artvin ya kın ı nda gö rül m ü ştür. AS Çoruh, Loma şe n (Seyitler m eza rlığ ı, çalılıklar altında, ka ya lık yerler), T.Baytop, iste Verilen renkli fotoğra f, T.Baytop tarafın dan 15 Ağu s tos 1997 günü Artvin ya k ınından (Seyitler mezarl ı ğı) top l an rn ı ş olan soğa nl arın İ sta nbul ' da ve rd i ği çiçeklerden 27 Ara lı k 1997 günü çe kil mi ş t il TAB BÜLTENİ Anadolu Üniversitesi Tı bb i ve Aroınar i k Bitki ve ilaç Anadolu Üniversitesi adına Sahibi Yazı İş leri Sorumlusu Yaym Koordinatörü Sayfa Düzeni Yönetim ve İletişiın Adresi Araştırma Merkezinin (TBAM) Y ay ın Organıc\ır. Bültenele ç ı k<ln yazı l ar Bülten adı ka ynak gösterilerek yay ınlanabil i r. Rekt ör, ProfDr. Engin Awç Prof. Dr. K. Hüsnü Can Ba şer Yard.Doç.Dr. B e rriıı Bozan Yarci.Doç.Dr. Benin Bozan Anadolu Üniversitesi, Tıbbi ve Aromatik Bi tki ve ilaç Araş tırma Merkezi (TBA ıvi) Esk işe hir Tel' (0222) (lo hat) / veya 3662 Telefax ' (0222) ve (internet) : tbam@vm.baum.anaclolu.edu.rr Home-page : http: // n aclo lu/tbam/incl ex.hrnıl ANADO LU ÜNiVER S i TES i TIBB İ VE AR OM A T İ K BİTK İ VE İ LAÇ ARAŞT I RMA MERK EZ i TIBBİ VE A.ROMATİK BİTKİLER BÜLTENİ Nisan 1998 İÇİNDEKİLER Üniversitemizele Rektörlük Seçimi. Yeni Rektör.... Ana clol u Üniversitesi 40 Ya ş ı nda Eczacıl ı k Fakülteleri 2000'1i Yıllara Hazırlanı yo r 30. Yıl. WOCMAP. Prof. B aşe r lcmap Genel Sekreteri. ICMAP. Tıbbi ve Aronıatik Bitkilerin E n dcıstriyel Kull an ıın ı. 28. lseo lcos. TR UMAP. TB AM'ın Yeni Kat ı B~ ı z ı Yeni Bitki Tü rleri Türkiye F l orası İ ç in Yeni Kay ı tlar TEAM ' ın Yay ınl a rı. K ı s a.. Kı sa.. Abstract. Kapak ' Morina pe1sicct Foto ' K. I-l.C.Ba şe r ll ı s EDiTÖRDEN Say ı yılı TEAM faaliyetleri açısından oldukça yoğun geçti. B'ylül-Ekim. c~ylm ında üniuei"silem.iz üç önemli uiuslararctsr. aklivileye ev sabiplıği yapti. ve çoğu nluğu yabanc ı topictın 300 kişiyi ağırladı. AuustuJya 'nr.n doğus unda bir ülkede ve Türkiye de ilk de fet düzenlenen Uluslararast Uçu.cu Yağ lar (esanslc11) Sempozyumunun 28.si 1-3 E)lıil 1997 tarib/erinde yap ıldı. Alcllü J"k Kü/tü1 ve Smutt 1Herkezinde düzenlenen toplantıya 2.7 Ülkeden 153 araşt t.nnacı ve sanayici kattldt. Bilimsel program. dışında sosyal ve kültürel faal()letlerinde yer cı/dığı. toplantı uesilesiyle ülkenüzin turistik ve doğa l zenginlikleri de konukleırcı tanıtıldı. Bu. toplantuun. peşinden 1 O. TRUMAP Eskişehi r 'de d ı.i zeıı./endi. J988'den beri ber y ıl ycıp ılıııcıktct olan bu. g1u.p eğ ilil n.i progrctm.tnct dokuz ü.!kedeıı birer kişi katı/ch. Türk!-/ükümeti ue UNIDO 'nun katkılcı-rıylcı düzeııleneıı bu toplantı ile son on y ılda 40 ülkeden 100 kişi eğitilm iş oldu. Bu programr, takiben düzenle-

3 / 1998 TAB BÜLTENİ TAB BÜLTENi 13-14/ nen 3.Uluslammsı Kozmetik Sempozyumu (ICOS) 10 ülkeden 150 katılımcının iştiraki ile gerçekleşti. Artık gelenekselleşen ve her iki yılda biı üniversitenıizce düzenlenen toplantı dünyada tanınıyar ve saygı görüyor. TEAM geçen yıl ayrıca, Tunus'ta yapılan MEDUSA (Akdeniz'in Faydalı Bitkileı i Ağı) toplantısında, ABD'de Washington - Seattle'da yapılan Neme Sempozyumunda, Arjantin'de yapılan 2. Tıbbi ve Aromatik Bitkiler Dünya Kongresinde (WOCMAP II) Zimbabwe'de yapılan UNIDO toplantısında ve Hindistan 'da yapılan UNDP!TCDC toplantısında sözlü bildiri ile temsil edildi. Ekim ayında UNIDO'nun talebi üze- merkezimiz Bilgisayar, Sıvı Kroıııatogı-ajisi ve Doku Kültürü laboratuvarlarını bu kata taşıdı ve biı toplantı salonuna kavuştu. jeneratör, kesintisiz güç kaynağı, yeı el bilgisayar ağı ve güçlü bir hidroforla donatılan TEAM alt yapı sonıniarını büyük ölçüde halletmiş oldu. Halen 2500 ııı2 lik toplam kullanım alanına sahip olan TEAM'ın kütüphane imkanları da geliştiriidi ve verilerin bilgisayar oı tamına aklarıını gerçekleştirildi. Analitik ve bilgisayar iıııkanlcırını güncelleştiren ve çağdaşlaştıran ıııerkeziıııizde geçtiğimiz yıl bir de Tıbbi ve A romalik Bitkiler Bahçesinin K ımıtuşuna geçildi. Özbekistan 'daki Doğal Madde rine gittiğim altı Afıika Ülkesinde yirmi Kimyası Enstitüsü ile (JCPS) olan işbirliği günde 31 firma ile göriişıııeler yaptım ve çerçevesinde iki TEAM araştırınacısı Zimbabwe'de yapılacak UNIDO Taşkentte birer ay süreyle çalışmalar toplantısına katılacak katılınıcıları belirlediııı. Bu ülkedeki endüstriyel ölçekte uçucu yağ ve aroıııatik ürün üretimi ile ilgili bir rapor bazırladıııı. A1jantin 'de yapılan WOCMAP II kongresi esncısında yapılan Ulus lararası Tıbbi ve Aroıııatik Bitkiler Konseyi (JCMAP) 'rıirı Genel Kurul Toplantısında, seçilchm. konseyin Genel Sekreterliğine TEAM 1997'de yaz boyunca süren inşaatta yeni bir kata kavı~çtu. Yaklaşık 800 ııı2 lik yeni bir mekana sahip olan yaptı. TEAM ise iki ICPS araştımıacısını ağırladı. Üç ICPS araştırma cısının Şubat 1998'de TBAM 'a geldiler. Bu arada Hindistan 'ııı }amıııu şehrinde Kuı ulu Bölgesel Araştırma Laboratuvarı (RJILjcmunu ile TEAM arasında işbii-liği için niyet mektubu imzalandı. TEAM 'ın bilimsel çalışma/cm yoğun şekilde sürerken tıbbi ve aroınatik ıııadck endüstrileriyle olan ilişkileri de artarak devam etmekte. Türk ilaç sanayinin henüz yeterince ilgilemnediği bitkisel ilaçlar konusunda her türlü alt yapı eks ikliğ ini lctnl a mla nuş olan merkez imiz blf sauayiniu ilgisini beklemekledir Uçucu yağ /arın. )la/11 bitkisel (esansla n n) /irelim i, a naliz i kalile kontm!ü. rektijikasyonu, ji'aksi)iortlanacak arama kimyasallannin iz o/asyonu, yap1. ve kira/ila tay ini. ll"ireulendirilmesi, f or- 1/lüla~yo nu konulannda ülkemiz in tek uz man kurulu ş u olan TBA Ji tf"ı. n bu imka nlan Jlirk sanay ici ve müt eşebb is ferilt.in hiz melincledir yı!uwt Arailk aymda ü n.iuersilemiz Rei:Jiör seçimine sahne oldu. 15 Arcılık 7997Cie yapıla n rektör aday belirleme oy/amas /1/da 265 oy a lc11 ı ProfDr.Jj'ngin!I laç CumhurbaşkanimlZ /a rqjiudan ömimliz deki dört y ıl için Anadolu Üniuersilesi Rekl ö rhiğ tin e al a nd ı. Ye ni rektörüm/iz e yardt!jic!ia n na başa nla r dilerken Öltceki reklö rümı"i z Prof Dr. Akar Öcal ue yardunct!a njw 017iPersitemize son dörl y t!da yapmı ş old ttkla n hiz metten öti'ini ş i'ikra nlanmtzı arzeder. sağ /tk ue mutluluklar dileriz y /.lt Anadolu Üniue,itesin.ill 40.. Ecz act/t k Fakıd/ es ini n ise 30Xumluş y t!dönümii. Bu ueden!e bu yt! çeş itli bilinisel ue kiilliirel etkinlikler diizen!enecek. 40 y t! önce 7958 yt!lllda Eskişehir ikiisaeli ue Ticari ilimler Akademisi ad1yla hiz mete aç1/an şehri miz in ilk y/ikseü öğ renim kurumu 40 yı/do ge lişerek ülkemizin önemli üniuer- sitelerinden biri bctliu e geldi. f:.'cza c ilık Fa ktillesi ise 7968 y ılmda f-ias T!I Ş Eczac i/ık ue Kimya Jllli."ih e ndisliğ i Yüksek Okulla rı a dty!cı kum/au şehrimiz in 2.yüksek öğ re nim kuru111u olma özelliğ ini taş tyo r. 1982'de fakülte haliue gelen okulumuzdcut bu güne kadar 2000"i aşkm eczact t."illıentizin sağlık~ OJdttsuna kaza ndtl"tldt yt!t hem fakültemiz bem de TBA.Af olarak haklı bir gururu iki kez yaşa ma mlflluluğ un a e riş lik. Farmakoloii prqj'esör/i Yusuf Oz liirk a rkadaş tnn z önce Eczetc l b CJŞ I TtjJ ue Eczac ı/ık öd ı"ilt"in e. daha sonra ise 7VBIIAK Teşvik Ödii!O ne!aytk gönildii KeJJ.disin.i bu vesileyle birkez daha kulluyo ' ~ bilimsel başa rıla rının deva num TBJLW 2000 'e 2 kala. kendi uz nwn!tk ala mnda en ~yi bild iğ ini yapmaya ue t"il/..~e miziu bilim ve geliş miş lik seviyesinin y t"d~selm es i için çaba gös/ermeye devam ediyor. Ülkemizin, (i niversilemiz in ve "It:irk bilimin il/. ttlttslarart:jsi pla(f"ormtlllda en ~y i şekilde!emsil edilmesinin gcz)'rel ve uğ raş ı içerisinde ça ltşmala nm slirdoriiyor. 713A J~f'a gönül veren ue gayre!lerini des/ekleyen!ürn kiş i ue Aw ruluş la ra bu vesileyle bir kez c/aba! eşekkt."irlerimi b i/diril ~ sevgi ue des/eklerinin deva mtj/.1 /emen.ni ederim. Prqf Dr. K.f-l!"isnt"i Ccı.rt Başer

4 / 1998 TAB BÜLTENİ TAB BÜLTENİ 13-14/ ÜNİVERSİTEMİZDE REKTÖRLÜK SEÇİMİ 15 Aralik 1997de Anadolu Üniversitesi Spor Salonunda altı rektör cıclayım belirlemek için yapılan oylcıma soııncundcı Engin Atcıç 295, Semib Biiker 66, Ergiil Ha n 15 ())! cılırkeıı, f-filımet Seçim, Erhcın Türker, Özccın Uçkcın. Musa Şe nel, Sabri S ektöre birer oy aldılar. Geçerli oylcırm %78'ini cılcııı ProfDr. Engin Ataç Cumbnrbaşkcı nı Süleyman De nıireltcıra{mdan dört yıl için Anadolu Üniversitesi Rektörlüğ iin e atandı. Rektör Ycırdımcılt.klcın. na ProfDr. Fevzi Sürmeli, ProfDr-Atilla Barkana, Proj:Dr. Nüvit Gerek, ProfDr. Haluk Gürgen ve ProfDr. NeziiJ Varcan getirildi. iv/ali iş le rden sorumlu Rektör ycırdım. c ts t. alcırak görev ycıpıııcıktayken rektörlüğe aıananprofataç cı başa nit bir çcı liş mcı dönemi geçirmesini di/erken, son dört yılcia reletörlük görevin i bcışanylcı yiin.i.tenprofdr.akar Öcaf:a yap11.ğ 1 hiznıetler için teşekkür eder; sağlık/i ve mutlu bir yaşa m ıem enn i ederiz. J 943 Yeni Rektörümüz Prof.Dr. Engin At aç yıl ınd a Es ki şe hir'd e doğdu. ilk ve ortaöğ r e nim i ni Es ki şe hir'd e l a rnaml a dı Or t aöğ r e nimini Es ki şe hir Kolcji'nde Lises i) (Anadolu - sürdürürken öğ re nim y ılında, o lara!<. burslu öğrenci cleği ;; iın prog ramı ile (AFS) Amerika Birl eş ik Devletleri'nde bir y ıl öğ re nim gördü y ılında Ankara Üni, ersitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi'nin ' ı\ l a l iy e,.e İkti s;: ıt Bö h.inılfnd c n mezun olduktan sonra. ay nı y ıl. ı\ l aliye Bakan lı ğı. Bütçe 1 e il lali Kontrol Genel ı\ıllicllirlü ğ ü, 'Bütçe H efo rnı Grubu'nda bütçe uzmanı olarak ça lı ş ın ay~ ı ba ş ladı yılında, üç ay lık bir programla, çağda ş Bütçe Tekniklerini' incelemek a ma c ı y la New York eya leti Bütçe Dairesinele ça lı ş tı. Eylül 1970 Ş ubat 1972 ta rilı leri ar ~ ı s ıncl ~ ı University o f Southcrn Ca lifornia'da (U SC) "Ka mu Yönet imi" bilim dalında lisansüstü öğren i mini ve ı~ınıanıladı u zma nlık (M I'A) derecesini aldı. Ey ıeıı 1972 Ocak 1 97, ı ta rilı - leri a r as ınd a askerlik hizmetini '! \ ı z l a Piyade Okulu,.e r... ı illi Savunma Bakanl ı ğ ı Konıptro l orllik Daires inde yedek subay olarak t ;:ınıaınlaclı. Ekim 1974 tarihinele Ku zey Kı brı s Türk Cumhuriyeti blitçe sisteminin ge l i ş ıirilnı es incl e ı\lali ye Bakanlı ğ ın ca danı ş man o larak görevlenclirildi. 3 :ı Temmuz 1975 tarihine kadar ı\ü li ye Bakanlı ğ ında Bütçe ve ı\ lali Kontrol Genel ivlüclür ı\. l üşavi ri olara k gö re drıi sürdürelli ve ayn ı tarihte

5 8 Es ki şe hir iktisadi \ 'C Ticari ilimler Akademisi ı\ l ~ ıli ye Kürslisü asi s tanı olarak akademik yaşamına ba ş ladı. 1 5 Anıl ık 1979 tmihincle 7iirkive d e Eğilint l-liz 111et!erinin Kam11 f-larcamalan iiçistllclan Ancıliz i - Pianh Dö11e ) adlı tezini savunarak "doktor" ünvanını aldı. Nisan 1980 tarihinde Es ki ;ıc lıir İktisa di ve r icari ilimler Akademisi ı\laliye KCırsüsüne öğretim görevlisi olarak atandı. Mart!981 - ı\lart 1932 döneminele University of Sou thern Ca lifornia"da (USC) bir y ıl konuk öğ re tim üyesi olarak çı lı ş maların ı s Cırclürclü. 'T'e mınu z ı 982'cle Anadolu Üniversitesi A ç ık öğ re t im Akademik Danı ş manlık ve Uygulama H izmetleri Genel Koordinatö rlü ğ Cınc getirildi. N isan 1983 tarihinele İkti sa di ve İ dari Bilimler Fakti llesi ı\ l a l i ye BöiCımCı Bütçe ve ı\la li Planlam ~ ı Ana Bilim Dalı Yardımcı D oçe ntli ğ in e ve 6 Ka s ım 1985'dc ayn ı An;ı Bilim Dalı Ba ş kanl ı ğ ın a atandı. Ağus los 198'1 y ılında yeni kurul ~ ı n dört yıllık lisans eğ itimi \'e öğre timi yapan Uyg u l amalı Güzel Sa natbr Yüksekokulu t\ l üclürlü ğ ün c atandı l s Ekinı 1984 tarihinele Anadolu Üniversitesi iktisadi ve idari Bilimler 13-14/ 1998 TAB BÜLTENİ Fakültesi t\ l :: ıli ye Bölümü Bütçe,.e ı\lali Planl;ıına Ana Bilim Dalı'nd a Doçent üıwanını aldı. Haziı-:ın - E y lül 1988 dönem i nde University o f Ca lifo r nia cıa (UCC) konuk öğ retim üyesi olarak ~traşt ınmı ve in ce l e nı e k: r ini s ürdürcl ı:.-ı. 5 Ağustos 1991 tarihinde Profesörlüğe ylikselcli ; 18 Eyllil 1992 tarihiıı< l e ele Güzel. Sa natlar Fakültesi D e kanlı ğ ın a atandı 1 c 28 Eylül 1995 tarihine k ~ ı cbr bu görevine devanı eni. Güzel s:ı natlar eğ itimi \ 'C kcıltür alanındaki k a tkıl ;ı rınd ;ın d o la y ı!talya n Foycr Des Arı i s t cs Centro ln terrı~ ı z ionali Di C ulıura kurul u ~ u tamfınclan.. FOYER 199T ödül li 1-erildi. 1 3 Eyllil 1991 tarihinde Rektör ya rdımcılı ğ ına a ı : ınan Engin Ataç bu göre, ini sürdürürken 15 A ralık 1997 tarihinde yapıbn rektörlük seçiminde Anado lu Üni, ersites i öğ r et im üyelerinin yüzde 78'inin oyunu a l dı 1 e 20 Ar" lı k 1997 tarihinele ele Cu ınhtırb ; ı ~ kanı t : ı r~ıfınclan rek törlö ğe < ıtandı. Prof.Dr. At:ıç. Anadolu Üniversites i iktisad i ve idari Bilimler Fakültesinele lisans, Sosya l Bilimler Enstitüsünde ise li s an s- Cı s tü derslerini y ı:.-ırütrn e kt e clir. E, li,.e bir çocuk babas ı dır. TAB BÜLTENİ 13-14/ İ9 ss y ılında. ANADOLU VNivERSiTESi ş imdi İ ş n: i şç i Bulma Kurumu!\!üdürlü ğü ol:ırak hizmet 40 YAŞlNDA veren "İ şç i U:ırındırma Yurdu"nun bir kı.s nıınd:t e ın :ıneı ın:ılzeıne y l t.: E.s ki şt.: hir Yüksek ikıi s: ıı, ı..: Ti c: ır e ı Okulu eğ itim e b : ı.ş l : ınıı ş tı. Kı s: ı bir süre:: so nr : ı Esk i şe hir İkti sad i,.e Ticari iliınl t.: r b u ra d :ı k i tt:sisler y ılın 12 ayınd a h c nı ünh t:rsite mens uplannın h c ın dt: Esk i şe hir ve Tü rkiye'de ihtiy:ıç du) : ı n herkesin lıi z nı t: tindcdi r.. l ı ı Akaclc nıi s i adını alan ve l9)8'de Prof. Yüksekokulunun in ~ : ıaıbnnın Dr. O rlı:ın Oğ u z u n ö nc ülü ğ ü ve ç :ıh:ıl ; ın y l : ı kurulan bu eğ itim kuruıtıu. "'Ü ya\illl olgu n d c, : ını ett i ği 2 Eylül K :ınıpu scı de evn.:nsd üniversire anlayışı ile geli ş iyor. luğun:ı ul:ı şa n Anadolu Cnin.:rsitesinin A mıd ol u Üniversitesi. ge rçe kl eştirdi ğ i teını..:lini o lu ş turdu biliınsd. külti:ırcl \'1.:! san:11 sa l etkinliklerle Yurdumuzun d eği s ik kentlerindeki kt.:nt i u lu s larara s ı biı konuma ı : ı ş ı yo r : bazı yükseköğretim kurumlarının kurulu~ ve Eski\'t.:hir'in d üny: ı ç apın cb t:ınınm:ı s ını gd i ~nıesi ne katkı veren. öndilük eden s: ığlı yo r. ı lht:r y ıl di.i zenkncn çok sa r ıdaki A n ~ıclolu Ünive rsitesi bugün yüzhinlerle if: ıde ulu s l : ırar:ısı kongre. sc ınpozyum gibi bilimsel edilen gencimize yükseköğ re n im o :.ına ğ et kinlikler hem çok s:ıy cb y: ılxıncının gdın e s :ı ğ l aınaktaclır. sine ve ülkelerinde gönüllü birer Es ki şd ıir Yük se köğ n.: ıinı :ıbnında bir çok "ilk"c inız:ı atan Anadolu Un iversitt:si. y urduımı zda uzaktan öğre tim sistt:mi uygubyar:ık yüzbin Temsilcisi" o lnıal :ı nna vesile oluyor lı e m dt: kentin ekonomik ya~ anıına sağ lı yo r. önemli k:-ıtkı lı.:rct: gencimize hi 7.mt:t s unmakt a dır. Ay nı Anadolu Ünivt:rsites i tto y:ı~ ın olgunluğunda. Prof. Dr. Orhan Oğ u z' la ba ş l ay ı p hizmet Kuzey Kıbrıs Türk Cuın lıuri rc tind ek i soyd : ı ş bnınwı, e B : ııı Avrupa 'da y :ı ş: ı y:ı n Prof Dr. Kemal Tunça ta }., Prof. Dr. 1!alil yu rtta ş ianını za ci:j ula ş ıınlnıakı ::ı dır. Bu Dirinıtckin,.c Prof. Dr. ilhan Ce ınalcıl ar ıa hizmet in s unulma sında ç:: ı ğd:ı ş eğitim gelisen; Prof. Dr. Yılmaz Büyükerşe n'l c bu ı e kn o l oj i s inin sağ ladı ğ ı o lanakl:ır gd i ş ın ey i cloru ğ: ı ç ık:ı r:m An:ıdolu Ünive rsitesi. Prof. Dr. Ak:ır Öcal'ın rektörlük dönekulbnıl ırk e n 80 ilimizckn -:-4'ündc açılan Açıköğretim bürola rı cl:ı öğ re ncil e rin çq it li minele de kunılu ş as:ıın:ısınd:ıki "ciddi, so runların:ı çözüm gt:tirnıc kt e, onl:ır:ı hi 7.ı nct vermektedir Örgün bölümlerinde 19 bine y akın öğ re n c i bulunan Anadolu Ün iversitesi'nin Y unu se ınre K: ım pusü. çağdaş ünive rsite k ;ı m - demokratik, siyasetten uzak kalma'' ilkesinelen ödün vernıt:yerek 40 yaş ın :ı ula ş tı Anadolu Üniversit esi. 40. y ıkl:ı Rektör Prof. Dr. Engin At:ıç'ın ö n cü lü ğü nde genç. din:ımik. d eğ i ~i md e n y:ın:ı \'e insan öncel ikli puslerine güzd bir örn ek olu ~ tururken. bir :ınl::ıyı ş b yoluna d e, :ım ediyor.

6 /1998 TAB BÜLTENİ TAB BÜLTENİ 13-14/ 1998 ll ECZACILIK FAKÜLTELERİ 2000'Lİ YlLLARA HAZlRLANlYOR ' l "Gelecek için Eğitmek: Bezacılık u yg ulamalarının yap ıldı ğ ı bir hasraneye Eğiliminde Yeni Eğilimler ve ziya reti i çe ri yo rcilı. Yöııtemleı 4 '' isimli se n-ıpozy um Eylül günü öğle el e n sonra Eylül 1997 tarihleri arasında L o nd r<ı da EA PF'nin Genel Kurulu toplan d ı ve düzenlendi. Yönetim Kurulunda boş bulunan b eş Türkiye'den Hacettepe ve Anadolu üyelik için seçim ya pıldı. Federasyonun Üniversitelerinin Eczacılık FakCılteler inin y ılları ma s ında uygulanmak üye olduğu Avrupa Eczacıl ık Fakülteleri üzere hazırladı ğ ı Aksi yon Planı da bu federasyonu (EA PF)'nun Londra Üniversitesi toplantıcb kabul edildi. Eczac ılık Fakültesi nde düz e nl e di ğ i Toplant ıd a ortaya ç ıkan görüş, topl a ntıya 36 ülkeden 52 kurulu ş u r e nı eczac ılık eğ i t imind e ye ni arayışların sil en 152 l<i tı i katıl d ı. Toplantıda hızlana ca ğ ı ve 11 SOruna da y alı eğ itim li Hacettepe Üniversitesi E cz a c ılık (PBL) modelinin eczac ılık eğ itimin e Fakültesi ProfDr. A ttilı Hı n ca l, Anadolu uygulanmasıy l a başarı s a ğ lanacağı Üni\ ersitesi Eczac ılık Fakültesi ise şe klinel e belirdi. Öğret m e kten ziyaele Prof.Dr.K.J:-Iüsnü Can Başer tarafından öğre nm e nin t eşv ik edilmesinin vurgubındı temsil edildi. Dokuz çağ rılı, o ndörı. sözlü ve yirmiiki ğ ı tebli ğ ve tartı ş ınalarda öğrencinin eğ itim e ilgisini a rtıracak modeller öneril püster bildirinin s unul duğ u di. toplantıda iki de u yg ul a nıalı seminer Prof.B a şe r, ülkemizde de s ıkıntı sı yapıldı. Bunlardan biri Ecza c ılık Eğit i hisseclilen, ecza cılık eğ itimind e modern minde Intern et Kullanımını, diğeri ise ~ ı ra y ı ş lar açısından top l antını n çok Klinik Eczacılık eğ itin-ı a yd ınlaıı c ı o ldu ğ unu belirtti. ECZACIUK FAKÜLTESi INTERNETIE Anadolu Üni versitesi Eczac ılık Fak 1:.-tltesinde kunıl an yerel bilgisaya r ağıy la tüm öğ reri ın üyeleri inrern er bağlantılı bilgisaya r imk an ına ka vu -?tu. Dersa ne ve laboratuvariara da çekilen hatlarla multimedya imkanlarını eğ itimel e kull a n ı lması mümk i.."ın o ldu ğ u gibi, öğ re ncil e rin öğ ret im üyeleriyle h abe rl eş m es ini sağ a maları da imkan dahiline girdi. ANADOLU ÜNİVERSİTESİ ECZACILIK FAKÜLTESİ ESKİŞEHİR'DE 30 Ylll1K BİR YÜKSEK EGİI'İM KURUMU ÜniverBitui wac ım fa~ültooi 6u yıl 30. yıftnı ~utluyor. [s~işnjir frlllkademieinden BtJnra [e~işnjir'de ~urulan 2. 'fü~se~ Öğretim Karomu olan &zoc.dtlr fa~ültesi f968 yıftnm f8 Knsım inda, 63S ooytfı Özel lj~ullar Yaooema ta6i olara~. Yeni ~ol~ler ll.ş. tarafindan, r epelıoşı mev~iinde, Kimya hfühendieli i '(ü~.. ~ mulu ile 6irlilde HllSrllŞ wa<tlı~ Özel 'fü~se~ Dirulu adt ile açdmtl} ve öğrerime başfamtl}ftr. 63S ooytfı Yaoonm llnayaooya oylrtnftğmtn ortoya çtlrmaemdon Mnra, 2S.08.f97f tarihinde ~afxtl edilen flf72 ooyıft Yooo ile Reı.mi Yü~ee~ ljkul haline yetirilere~ f979 tarilıine Iradar ItTiili l itim Balronftğt deneti~ minde &kişnjir lldioodi ve fiwri Itimler ll~ademieine lıofjlanmış ve l.r:l.ll. wacım 'fü~ee~ mulu adını almıştır sayılı Yasa ile Anadolu [dişnjir I.T:/.Il. iıe tamamen 6ağfandtldon!rtoo Üniversitesi E czac ılık Fakültesi bu y ıl kurulu ş y ılını kurlu yo r yılından beri e cz ac ı lık eğ itimi veren okuldan bugüne kadar mezun olan torilıinde ll~ademinin Profeııijrfer Kurulu ~ararıyla SafjM Bilimleri falrüftui odt altmda fakülte lıofine dönüştürülmüştür. Gere~ 2Slf7 ooyıft Yoeonın, yere~eıı daha oonra çı~mış olan 2809 No 'lu Yaooya esae olan If f ooyıft Knnun hii~münde kararname ile kurufon Anadolu Üniversituinde ''Euac.tftlr falrüfteai" ismini almtşttr. l<arufuşundan f979 yıftna ~adar yü~eıı~o~ul müdürlüğü sörevinde bulunan Prof.Dr.lhoon Sarı~ordafJIJfjlu (982- f993 yılları arasmda da fakülte Delranltğt söreuini yürüt~ müş. f979-f982 yılları orasında ~urulan Bagttk 13ilimleri fa~ültesi De~anftfjı ise Prof.Dr.fahre"in ÇiçeMofj tarafindan yürütülmü!jiür. lc.zac.tftlr falrültuinin f993 yıftndan beri de~an ftfjm ı yapmalda olan Prof.Dr.K.Hüenü Can Başer, yönetkisi olduğu 2 000' i laac.tftlr falrültuinin ilir a ş k ı n mezunu olma özelfiğini ec za c ı yurt taştyor. veriyor. satbın cia hizmet 30 y ıl önce Ha staş E cz acılık ve Kimya Mlihendi s liği Özel Yüksek Okulları adıy l a hizmete açılan okul ilk

7 12 l,h4/ 199H TAB BOLTENI TAB BÜLTENİ m e zu nl a rı nı verdiğin el e cl e,l lct l eş riri l nıi ş olarak a l gı l a nmak t ad ır TBAM ve Milli Eğitim Bakanlı ğ ına clevred ilm i ş ti. Es k i şe hir rktisacli ve Ticari i limler da ı ş ık tuta n fakü ltemiz ülkemiz ve böl va s ıta s ı y l a ülke sanayiinin so run l arına Akademisi ( E İ T İ A )' n e b a ğ la nan yüksek gemizin k a lk ınma s ı için y a p ılan ülkemizi temsilen üye kabul edildi. m as ın a geçti ğ imi z kredili sistemin ver- TBAM bünyesinde kurulan k oz ın e ti k mekte o ldu ğumu z eğ itim ve öğ reti min a raş tırma ve test labo ra tu va rı ülkemizde kalitesini olumlu yönde e tkil eyeceğ ini ilk olma öze lli ğ ini koruyor. umuyoru z. okulimdan e cz acı l ı k 1982 y ıl ında YÖK çaba lara katkı s a ğ l amakta d ır. U l u s lararas ı bir kurulu ş d an üstün Birkaç y ıl önce uygulamaya y a s a s ıy l a Fakülte haline getirildi y ı l ı n cl;ın beri TBAi-.J'cla hizmet m a d a l ya s ı ; ulusal kurulu ş l a rd a n 11 koy du ğumu z A Ta kı m ı Projesi 11 mezun y ılında kuru la n EİT İ A'clan sonra, clüzenlenmckte olan, Türk l-l ükümeti ve bilim ve t eşv ik ödütleri alan, ul u s l a raras ı larını verdi ve fakü ltemiz yüksek E cz a c ılık,.e Kimya M lih e n cli s li ğ i Ö zel Birl eş mi ş ı'vl il l e t l e r S ınai Kalk ı nma k u r u lu ş l a rda d a nı ş manlık ve genel öğ re tiınd e destekleyici bir eğ itimin e ş Yüksek O kulları Es ki şe h irel e kurulan 2. Tc~ kil a t ı (UNIDO) destekli ulu s l a ra ras ı sekreterlik görevleri ifa eden öğ re t im zam a nlı olarak ve ril eb il e c eğini gösterdi. yüksek öğ re tim kurumu olma nite li ğ ini eğ itim p rog ramına fakcıl te miz öğ retim üyelerine sahip olan fakültemiz geçen 2. s ın ı fa d oğ ru da n geç mi ş b aş arılı ta ş ı yo r. liye ve ya rclıın cı ları da k a tkı sa ğ l a mak y ıl Avrupa Eczac ılık Fakülteleri ec za c ıl ık fa k ültesi öğ re n ci l e ri a ra s ın da n Ankara, İstanbul ve İ z mir ilieri tadır. O n prog ranı ci a 40 ülkeelen 100 Federasyonuna üye oldu. Eczac ıl ı k mülakatla seçilen arzulu 29 öğ re n c i ye dı ş ındaki tek Ec za c ılık fakü lresi o ln-ıa ki ş inin eğ itilcliği 25 gün süreli ve eğ i t imini g e l i ş tirm e yolunda büyük bir mezuniyetlerine kadar, mesa i saatleri ö ze l li ğ ini 29 y ıl sürdüren faküllemi z, TH UfVIAP k ı s a ad l ı hıbrika - i ç i grup eğ it i a ray ı ş içinde olan fakülremiz, feclerasy dı ş ın d a fa rk lı bir program uygulanarak Erzururncla geçen y ıl hizmete a ç ılan 8. nıind e tıbbi ve aroına t ik bitkilerin ilaç onun kara rl a rı nı ya kınd a n ve dikkatle yoğ u n ingilizce, türkçe, bilgisayar, E cz a c ılık Fakülresiyle bu nit e li ğ ini yitir ve ilgili di ğe r sanayilerd e kullanım ı takip etmektedir. 30. yıl kutlama pro gir i ş iıncilik, i ş l e tm e ekonomisi, hukuk, di. Anca k, E s k i şe h irin huzurlu konusu i ş l e niyor. Dünyada tek olan bu g ram ı içerisinele her hafta bir anabilim stokiometri, çevre, dans, kültür, vs. gibi on a nı ıncl a çağ da ş ec z ac ı! ı k e ğit i mi eğ itim p rog ramı büyük ilgi ropluyor. l3u dalı fakültemiz dı ş ın da n kendi bir seri ders verildi. Böylece öğ re n ci sunma hedefinden ta viz ve rm eksizin şe k ilel e faki..iltemiz sadece ül kemizin b ran ş l a nnc\ a ki ö ğ re tim üyelerini davet lerin s ın av s tre s inel e rı uza k şe kild e ça bal a rı nı sürdüren fakültemiz hem d eğ il ge li ş m e kte olan ülkelerin etmekte ve eğ i t im in daha da i y il eşt i r eczac ı lık mcıfre cl a tınd a o lırı a yan ancak eğ i tim hem de ara ş tı rma alanın d a gös kalkınma ç ab a ları n a da destck ve rmi ş ilmesi için y a p ılma s ı gerekenler fa rklı kendilerine ileriel e ya ra rlı olaca k nosy t e r di ğ i performansla dikkati çekiyor. oluyor. uzman lard an clinlenerek ya pılan beyin onlara sa hip o l m a l a rı a ma ç l a ndı. Ek yük 1982 y ılıncia kurulan Tıbbi ve A r o nı a t ik I3itk i ve İl aç A ra ş tınn a 1993 y ıl ından beri her iki y ı l cia bir U \u s larar ~ ı s ı K o znı e tik Se ınpoz y uınu ıv ı e rk ez i ('T'BAM)'nin modern a raş tır rn a (!CoS)'nu E s k i şe hird e dü zenleyen o lan a kl a nnın eğ itim ve ara ş tırma l ard a fakült e nıi z, E s ki şc h ir ' i k oz nı e t i k k ull anı lma s ı y l a hern nite likli cczac ı, ara şt ı rnı a t ~ ı rı a t a nınci a odak n o kt as ı hem de nitelikli öğ ret im üyesi ye ti.~ tirnı e yaprna yolunda ilerli yor. Türkiyeele ilk ça b al a rı lxı şa rı y la sürmektedir. Bilimsel kez kurulan Kaz ın e tik A ra ş tırın ac ıl a rı seviyes i yükse k ulu s larar < ı s ı sayg ın D e rn eğ i (TÜKAD) fakülte nıizcl e faaliyet dergilerele ya pılan yay ın s a y ı s ı s Cı rc kli gösteri yo r. T ÜKA D 1996 y ılıncia artmakta, bu da fak ü l t e ıııi z in bilimsel U l u s l ara ras ı Koz nı e tik A raş tırm ac ı l a rı düzeyinin y ük se kli ğ inin bir göstergesi Dernekl eri Federa syonu ( IFSCC)'na j imna st i ğ i ile bir fikir o l g unlu ğ u sağ l a n maya ça lı ş ılmaktadı r. yüklenmeyi göze a laın a dıkları için di ğe r öğ re n ci l e r t a ra fın d a n makul k a rş ılan a n Bu y ıl 14 Ma y ı s Eczac ıl ı k Günü proje sonunda tüm A takımı öğ re n c il e ri kutlama etk inlikleri içinele ağ ı rlıklı süresi içinele fakülteden mezun oldular olarak eğ i t i m konusu i ş l e n ece k ve bu Ö zgüvene sa hip, ideal sahibi e cza cıl a r konuda S a ğ l ı k B a ka n l ı ğ ı, Üniversite, olarak topluma k aza n cl ırdı ğ ı m ı z bu Türk Ecza oları Birli ğ i (TEB) ve sanayici öğ re n ci l e r imi z i n ba ş arılarının takipçisi g örü ş l e ri yetkili ağ ı z l ard a n clinlenecektir. o l aca ğ ı z Önceki y ıl öğ re n c il e r için 30 bilo öğ re tim y ılınd a uygula- g i s a ya rlı modern bir bilgisayar laboratuva rını hizmete açan fa külre ıni zd e son

8 / 1998 TAB BÜLTENİ TAB BÜLTENİ s ınıfra ''E c zacı lık ta Bi l g i s a y~ ı r K ul l an ımı '' dcrsi okutuluyor. Bu y ıl kurulan yerel ağ ile tüm öğre tim üyelerini bilgisayar getirmeyen bu uygulama daha sa ğ lıklı ve sorumlu bir ecz< ı c ıl ı k eğ i tim ve öğ re ıi rni verme ça b a l arımı z ın yeni bir WOCM~P ll İnsan Sağlığı için Tıbbi ve Aromatik Bitkiler 2. Dünya Kongresi sa hibi ya ptı ğ ım ı z ve internete ba ğ ladı ğ ımı z fakü lte miz eğ iti m d e d e ça ğd aş teknoloji< imkanlardan yararlanma çaba s ını sürdlirüyor. Son üç y ı ldır, F ~ıkült e nıi z in ve TBAM ' ın aç ılı ş tarihleri olan 18 ve 19 K as ını ' da '' A ç ılı ş Y ıl d önümü Seminerleri" dcı ze nl e ni yo r. Bu seminerlerel e öğ ret im üye \ 'C y ardırn c ılarınıı z son bir y ı l içinele ya p rıkları bilimsel yay ın ve te bli ğ l e r i sunuyor. Daha çok genç a raştırm a cıların h oca l a rı önünde b ilimsel s unu ş ya pımı l a rını teşv ik a nı ac ı güden bu semineri erin metinleri kitap ha line getirilerek ilgili tcını ki ş i ve kurulu ş l a ra d ağıtılı y o r. Fa külte miz bu y ıl b aş ın dan itibaren tüm öğ re n ci l e r ini sigonalatarak yen i b ir ilke daha imza attı. Öğ re n ci l e rin g ü ve nli ğ ini her za man ö n p landa tutan fakülterni z l a b o raı:u v a rları nda etkin bir h a valand ırma sistemi ile e nıni y et li bir d oğa l gaz sistemi kurarak k ~ ı za ve ze hirl enme rizkini en aza indirme yönünde ö nemli ya tırımları ge rçe k l e~ t ircli. Son otu z y ı l lık clö n e ıııcl e l a b o ratu v a rl arımı zda ö ll'ı nı ya da sakatlanmaya yol açan ciddi bir kaza olmam as ın a rağ m e n, öğ re ncil e rimi z eğ i t im süreleri boyunca ka z~ ı y< ı k a rş ı sigortal a ndı. Ö ğ re n c il e rimi ze hiçbir mali k Cı lfe t boyutu olarak gö r Cıl nı e lidir. ı\ l ez unl a rımı z ara s ın d a d a y a n ı şma y ı s a ğ lamak ve fakülte-mizin güçlenmesine imkan vermek ama c ı y l a kurma kararı a ldı ğ ımı z "Anadolu Ünive rsitesi E czac ılık F <ıkült es i i\ l cz unları D e rn eğ i " ya kınd a faaliyete geçecekti r. Avnıp a 'T\irk Farmakope Farmako pesi Komisyonu, Kom isyonu Uzmanlar Kom itesi. İl aç Ruhsa r Kom isyonu gibi k oın i syo nbrcl a görev alan öğ re tim üyelerine sa hib iz. Fakültem iz m ez unl a rı ara s ınd a bakan lık, mi ll e t ve killi ğ i, cl e kanlık, ıv I ecl i s 't e komisyon ba ş kanlı ğ ı, ilaç \ 'C eczac ıl ı k genel ınü c\cı rlü ğ li, T EB ba ş k a n yard ı m c ıl ı ğ ı, elekan ya rdım cı lı ğ ı, eczac ı od as ı ba ş k a nl ı ğ ı gibi ö n e ı rı li göred eri i fa eden ve ermek tc olan m es l e kcla ş l a nnıı zl a gurur duyuyoruz. Kurulu şumu zun 30. y ılında, ka y b e tti ğ imi z öğ ret im i.i yesi ve öğ re n ci l e r imizi ralı ıne tl e ana rken, fakültemizin kunılup, y l"ı ce lnı cs in e k a tkıd a bulunan herkese ş ükranl a rımı arzeder, fa kulte nı izin ebecliyete kadar v arolrna s ını d!lerinı. ProfDr. K.f-f(islll'i Ca n Başe r Deka11 İ nsan S a ğ lı ğ ı için Tıb b i ve Aromatik Birkiler 2. Dünya Kongresi (WOCıVIA P ll) Ka s ım 1997 rarihlerinde A rjantin'in Mendoza şe hrin d e y ap ıldı. 52 ülkeden 1200 ki ş i nin katılımı y l a ge r çe kl eş ti ril e n ko ngrede clörclü ça ğ rılı 540 bildiri sunuldu. WOCil lap. U l u s l a rara s ı Tı b bi ve Aromatik Bitkiler Ko nseyi (ICMAP)' nin konferans serisi olup, ilki 1993 y ılın cia Hollanda ' nın ya pılmı ş t ı. ıvlaa s tri c ht şe hri nd e Ko ngre. cczac ı, kimyager, farmakolog, biyolog. etnoboranikçi, çevreci, tica ri üretici ve mevzuat u z manı gib i tı bbi ve aro mat ik birkilerin insan s a ğ lı ğ ınd a kull an ı mı ala nınd a ge ni ş bir yclpazeclek i u z manları biraraya getirdi. Kongreye bu ko clar çok s<ıy ıcla k a tılı mın o lma s ı, halen perakende sa lı ş hacmi 14 m ilya r do lar o lan bil'kise l ihı ç lara dünya ça p ı nd a gösterilen ilgi a nı ş ının ö nemli bir göstergesi o larak a l g ılandı. A ç ı ş k o nu ş ma s ında Kongre B aş kanı Prof.Verno n Hey\vood, d oğa l kaynaklar o lan tıbb i ve aromatik bitkilerin çoğ unlukl a d oğa dan roplanclı ğ ın a dikkat çekti ve bunların s ürdürcıl c b il ir şe kild e ve akıllı ca ku ll a nılm a l a rının, v arlıklarını s i.'ırdüre bilnı e l e ri için ş a r r o ldu ğ unu v urg ulad ı. l3u konudaki ulusa l ve ulu s larara s ı mevzuata u y ulma s ı gerekti ğ i n e dikkat çekti ve ka ynak ülkeleri n hem kendi d oğa l b itki kaynaklan hem de ülkelerinel e üre tilmi ş bilgiler Cı ze rind e hüküm r an lık h a kları bu lundu ğ unun a lrını çizd i. Ko ngrede ş u kararlar be n iın se ndi: V Sadece t ı bbi ve aromatik bitkiler d eğ il, bu nl a rın ku l lanıınla rı y la ilgili b ilgiler de k o runmalıdır. V Bu b itkilerin ta rı mı, ı s la hı ve çevresel gereksinimleri ile ilgili bilgiler derlenerek rantabl şe kild e üreti mleri s a ğ lanmalı ve yabani bitkilerin a ş ırı ro plan m as ı ile d oğaya verilen za ra r en aza indirilmelidir. V Yerel fl oralardaki tıbbi ve aroın atik bitkilerin s i s te nıl i b ir şe ki l d e incelenmeleri s a ğ Lın m a lı ve geleneksel kull anım l a rının geçe rliliği ispa tl anm a lıclır. V Tıbb i ve a ro ın at ik bitkiler ile onlardan rüretilen ürünlerin fa rmakolojisi ve ta ksikolajisi ile ilgili merkezi bir enfo rmasyon sistemi kunı l ııı a lıdır. 'V iyi imalat U yg u l am ~ıl a rı (GMP ) 'ıı ın ve endüstriyel i ş l e ml e rin validasyonu yöntemlerinin t ı b bi ve aromatik bitkiler ile bunların ekstrelerinin üretiminde kullanılm as ı t eşv i k edilmelid ir. 'V Ulusa l ve ulu s l a ra ra s ı monograflar, fa r nıakope l e r, yönetmelikler ve ruhsar t a n d ırm a sistemleri yoluyla bitkisel tedavi ürünleri ile ilgili m evz mıt ve s t a nd a r tl aş tırın anın ulu s l a r a ras ı seviyede ~ırm o n i zasyo nu sağ l <ın -

9 TAB BÜLTENİ TAB BÜLTENİ 13-14/ malıdır. V Ulusa l, bölgesel ve ulu s lararas ı piyasa lard a endüstri yel t ı bbi ve araımı lik bitkisel CırCınl e rin ti ca reti ile ilgili bilgilerin, Birle ş mi ş Milletler, Dünya Tica ret Örgütü ve U lus l a ra rası Ticaret Merkezi gibi kurulu ş l arla i ş b i rl i ği içinde, d e rl e nnı es i ve hizmete s unu l ma s ı konularında ge rekli adımlar atılmalıd ı r. V ICMAP'ın Gıda ve Tarını Örgütü (FAO) ve U l u s larara s ı Bitki Gen Kayn a kl arı Enstitüsü (IPGRI) ile i ş birliği içinde, ubbi ve aro nıatik bitkilerin genelik çeş i t lili ğinin sürdürülebilir kull a n ı m ı ve korunm ası için ça lı şm a grubu kurulm ası, ve yerel, bölgesel ve ulu s l a rara s ı kuru luşla rın katk ı l arıyla t ı bbi ve aro nıatik bitkilerin in situ ve ex situ ko r unmalarına yöneli k hareket planı önerileri ha zı rl a m as ı i s te nnı e l id i r. Kongre es n a s ında ICMA P Genel Kurulu da to pl a ndı ve Bü ro (yani, Yönetim Kurulu) için seçimler yapıldı. İn g ilte red e ki Reading Üniversitesinden ProfVern on Heywood ikinci bir dönem için ye niden Ba ş k a nl ı ğa seçilirken, Anadolu Üniversitesinelen Prof.Dr. K. Hüsnü Ca n B aşer I CMAI'' ın Genel Sekre te rl i ğ in e seçildi. Kongre 1 nin Onursa l Ba ş k a n Y a rdım c ı s ı da olan Prof. B aşer, kongreele 11 T ıbbi ve Aromatik Bitkilerin Endüstriyel Kullanımının Global Perspektiften İn ce l e nın es i11 konulu bir çağ rı~ı bileliri sundu. Pr o f.b aşe r bi ldirisinde, asır l a rdır geleneksel up sistemlerinele kullanılmakta olan ubbi ve aromatik bitkilerin endüstriyel kullanınıl a rının bilhassa son on y ıld a büyük bir a rtış göste rdi ğ in e dikkat çekerek, bu ge li şmeel e bilhassa ge li ş mi ş ülkelerele toplumun doğal ürünlere yöneliş i n e paralel olara k ko l ayla ş tın c ı mevzuat d eğ i ş i klikl e rin e gidilmesin in, bitk ilerl e reelavi konusunun tıp fakültelerinin nıüfre clat l a rı na sok ulma s ının ve ilaç endüstrilerinin bitkisel il açla rı kaliteli şe kilel e üretip pazara sokm as ının etkili o ldu ğ unu v urgu l ad ı. Dü nyadan tıbbi ve aroına ti k bitkisel ürünler için Cı retim ve tüke-. tim ra k a nılan veren B aşe r bu sektörde, önümüzeleki yı llard a, hem ge li ş miş hem ele Iemelerin beklend i ğ ini kaydetti. ge li şmekte olan ülkelerele da ha büyük iler Prof.BAŞER ICMAP GENEL SEKRETERLiGiNE SEÇiLDi Prof.Dr.K.Hüsnü Can BA ŞE R, Ka s ı nı 1997 tarihlerinde Arjantin'in Mencloza şe hrind e ya pılan 2. Tıbbi ve Aroınatik Bitkiler Dünya Kongresi (WOCıYIAPIJ )' nin düzenleyicisi, Ulusl a r a ras ı T ı bbi ve Aronıatik Birkiler Konseyi (ICMAP) nin genel se kr e te rliğin e Prof.Dr.K.Hüsnü Can BA Ş ER oybi rl i ğ i ile seçildi. Kongre s ı r as ınd a düzenlenen ICMAP genel kurulunda yap ı l a n seçim lerele ba ş k an lı ğ ı Vernon yenielen Prof. Heywoocl seçilirken, es ki genel se kreter Mr.H.Va ıı eler Borg say ımınlığa getirildi. ULUSLARARASI NANE SEMPOZYUMU YAPILDl Uluslararas ı Na ne Se nıp ozy umu 3 sanayicinin katıldı ğ ı top l ant ı d a 18 sözlü Ağustos 1997 tarihlerinde ABD'nin ve 10 poster bilelirisi sunuldu. 6-7 Washington eyaletinin Seattle şe hrinel e yap ıldı. 26 Ülkeelen 240 bilim adam ı ve A ğ u s t os tarihlerinde Washi ngton ve Oregon eyaletlerincleki çeş itli nane çiftlikleri ve distilasyon tesisleri gezildi. Prof.Dr.K.Hüsnü Ca n Ba şe r to plamıy a, Mine Kürk ç ü oğ l u, Gü l Tanıncı l ar ve Gönül Kaynak ile birlikte h az ır l ad ı ğı " Kuzey Türkiye' deıı Meııtha Türlerinin Uçııcu Yağları " adlı sözlü bileliri ile k atıldı.

10 / 1998 TAB BÜLTENİ TAB BÜLTENİ 13-14/ ULUSLARARASI TIBBİ VE AROMATİK BİTKİLER KONSEYİ Uıu s lararası Tıbbi ve Aroımıtik Bitkiler Konseyi (ICMA P), 1993 yı lında H o l landa ' nın ı\ laa strichı şe hr inele yap ıl an Tıbbi ve Aromatik Bitkilerin insan Sağlığ ında Kullanıını J. Dünya Kongresinde (WOCMAP) alınan karar ge reği, 8 1-hı ziran 1993 tarihinde Pariste U lu sla rara s ı Biyolojik Bilimler Birliği (IUBS) se kr et:.ı ryası ncla yap ılan bir toplantıd a uluslararası bir sivil toplum örgütü olarak kuruldu. I Cı\IAP ' ın genel amaçları, tıbbi ve arormıtik bit'k ilerin bilim. tıp, ticaret ve endüstrideki rolü konusunda ulusal ve uluslara ra s ı kurulu ~ lar arasındaki anlayış ve işbi rli ğ ini ge li şti rm ek ve bilgi akı şın ı sağ l:ıınak olarak belirlendi. Konsey. taraflar ar asındaki işbirliğini koordine etmek için dünya çap ında insa n sağ lı ğ ında önemli rol oynayan bu birkilere ili ~ kin her sa hada eğ itim, öğrel'i m dahil olmak üzere. konunun her boyutuyla tartışıldığı bir fon ı nı o lu şıu ımakla gön..:v[enclirildi. Konseyin anıaç iarı şöy l e özetlendi : l-ler beşyılda bir r!bbi ve Aroınatik Bitk ilerin insan Sağ lı ğ ında Kullan ı mı Dünya Kongresi (WOC ı\- I AP)' ni düzenlemek ilgi gerektiren özel konularda Görev Birlikleri (T~ ı s k Force) ku ımak Bülrcn y::~y ınlamak Bilgi merkezi o lu şturmak Geleneksel tıp sistemlerinin k u l lanıını ile ilgili bilgilerin tan ıtı mını yapmak. I Cı\ IAP. I UBS'i ıı özel bir faal iyetidir ve ı\ l e rk ez i Paris'te IUBS merkezinde, Sekre t e ryası ise Anadolu Üniveresitesi'nc\e (ICMAP) e, _...;, bulunmak t adır. 1". (}.. ~ Başkan, iki başkan ya r d ım c ısı, Genel Sekreter, Sayınan, bülten Editörü ve iki üyeele n ICMAP olu ~ an Büro (ya da yönetim kurulu) Konsey tarafından atanı r. Büro ve Bölge Temsilciliklerinden o lu şan Kurul (Board) da Konseyce atanır, ve yönetmelikte belirlenen görevleri yapa r. Üyelik: Konseye Oyelik şu dört kategoride gerçekleşir Kunım sa l üydik (I ıı st ituti o n~ıl nıenıbcr) Destekleyici üyelik (Supporting meınber) Bağlı üyelik (AtTiliated nı enıbe r ) Kişise l üyelik (lnclividual member) ilk üç kategoriye kuruınbr üye olabilir. İlk iki kat egorideki üyelerin oy hakları v ardır ve üyelik aidatı olarak y ılda 325 Oohu (650 Hollanda Florini) öderl er. Oy hakkı olmayan Bağlı Üyelerin yı llık aidatiarı 125 Dolar (250 Hollanda Florini); Ki ş i sel Üyelikleri ise 50 dolar (100 1-i o llanchı Fl o rini )"dı r. Üyeler J Cı\ JAP Büll"enini ücretsiz olarak alı rl ar ve WOCı\ I A P Kongre ücreti için indirimden y::ı rarlanırlar JCMAP Bülteni y ıld a en az iki sayı yay ınlaııır ve üye lere ücretsiz olarak gönderilir. I CMAP' ın Başkanı Prof.Dr. Vernon' leywoocl ( Reading, UK), Genel Sek reteri. Prof. Dr K. J-Iüsnü Can Başe r ( Es ki şe hir ). Say m anı: J-leiko van eler Borg (Mook, ı - l o llancla ), Editörü: Prof.j.Bernath (Buda peşte)' clir. Başkan yarcl ııncılan : Prof.C.Franz (Viyana) ve Prof.S. J<. Chanerjee (Kalküna). Büro Üyeleri Prof.T.De Silva (Sri Lanka) Prof. A.Shalaby (Kahire), TIBBİ VE ARO.MATİK BİIKİLE'RİN ENDÜSTRİYEL KUl.l.ANIMI Prof.Or.K.Hüsnü Can Başer Anadolu Üniversitesi Tıbbi ve Aromatik Bitki ve ilaç Araştırma Merkezi (TBAM), Eskişehir s ou yirmi )!ıldır ve bilbassa sou 011 yılda tıbbi ve aromatik bitkilerbı il(lç ve ilgili diğer sanayilerde kullııuıuıuıda biiyük artış gözleııuıektedir. Bu oluuılu gelişmeubııırdıudaki nedenleri anlayabiluıek için konuııııu mercek altuıa aluınıası gerekuıektedir. Bu nedenle, makalede önce tıbbi bitkiler/e ilgili durın11 inceleuecek, diiuya çapında büyüyen paz ar rakauı - ları ışığında tıbbi bitkisel iiriinlerbı endüstriyel Ginseng,.,.~-...,.-,:~--.r---,~-~-"""'- kullanımlarındaki ani a11ıa kararlı. ilgi artışının ardındaki nedenler "çıkl(llliiwy" çalışılacaktır. Sou kısıuula ise, aromatik bit"kilerle ilgili diin)ıa. dıırıı11ıu göz önüne serilecek, u.çu.cu yağlaı, aronıatik bitki ekstreleri ve aronıa kimyasallar1. endüstriyel kullanım perspektifiizden L----'~--'---""'._---"'-'-----' incelenecektir. Allium. sativun1. Ttbbi ve Aramalik Bitki/eri11 insan Sağltğ nıda Kullaniiiii 2. Dünya Kongresi (\.VOCMAP!/), Kasun 1997, Mendoza. ;l!jantin. Çağ nit Bildiri

11 / 1998 TAB BÜLTENİ TAB BtJLTENi 13-14/ ,. TIBBİ BİTKİLER bitkilerin mucizevi etkileri yle ilgili folklorik iddialar incelenmeden rısaç ma rı Dünya üzerinde halen c i varında aclcle clilın e ın e li dir. çiçekli ya da tohumlu bitki türü ka y ıtlı iken, bu rakamın as lında o lm ası ge re k tiğ in e d air tahminle r yapıl m akta dır. Mevzuat Değişiklikleri N eyse ki son yirmi y ıl d ır durum hızla Tıbb i bitki s ay ı s ının ise 30 ila d eğ i ş m e k t e di r G e l i ş mi ş ülkelerel e o ldu ğ u tah min ed ilirken, Dünya Sağ l ı k Örgütü (WI-IO) 'nce yap ıl an bir ça lı şınaya göre tüm dünyada c i va rında bitki bitkisel ilaçlar lehine gözlenen ilgi art ı ş ı bu lilkeleri bitkisel ilaçlarla ilgili yasa ve yönetmelikleri yenielen ciddi şe kilel e ele tcırünün tıbb i amaçlarla ku ll anıldığı saptanmı almaya i tmiş tir. Çoğu ülkeler bitkisel ş tır bitkisel clrog yoğ un ila ç l a rı n hukuken kabullerini ola_rak kullanılmakta, Batı Av ru pada ise k o l ay l aş tırm ak için mevzuat d eğ i ş ik l ik 400 kadar bitkise l droğu n tica reti lerine gitmektedir. ya pılm a k tadır. Bu rakamlardan tıbbi bitkilerin nadir o l du ğ u an lamı ç ık a rıl ab ilir ] aponytı 'cla 147 ka m po ilacı (yani, ancak geleneksel halk il a c ı ) 1976 y ıl ında Ulusa l unutulmamalıdır ki dünyada Sa~ lık S i go rt ası sistemine da hil ed ilerek kay ı t lı bitki türlerinden sadece ya kl aşı k o/o20'si az ya da çok bilimsel incelemeye bedelleri ödenıney e ba ş lanmı ş tır. Bu tabi tu t ulmu ş tur Güney Amerikada ila ç l a rın y ü zy ıll a rd ı r ku ll a nımı sonucu gerekçes Amazan havza s ı nd ak i bitki türle rinin etki ve emniye tlerinin i s p a tl a ndı ğı o/o99'unun bilimsel yönden halen incelenın iyle reçeteli ilaç statüsü kaza ediği bilinmektedir. nabilmeleri için klinik valiclasyona gerek Japonya'da 147 du y ul mamı ş tır (1). D ünya Sağ lık Ö rgütü (WHO) verilerine göre dünya geleneksel halk nüfu sunun o/o80'i bitkisel ilacı 1976 yılında ilaçla rla tedavi o lm ak tadır. Ulusal Sajlık Önemi dünya ncıfu s unun Sigortası sistemine çoğ un l u ğ u ta rafından takelir dahil edilerek ed ilen tıb bi bitkileri n bedelleri d eğe rl e ndiri l m es i için daha ödenıneye çok ça ba sa r fe clilın e li, b azı başlanmıştır. Aımaııya ' cla Alman Federal 11 Sağ lı k Ajansı, KOmisyon E 11 ad lı bir uzmanlar ko mitesi kurup, bitkisel il aç ların g üv e ni di ğ ini cl eğe rl e ı:1d i r - ın e ye tabi tutm~ı ş tur. Komisyon 1994 y ılına kadar 324 bitkisel clrog ve kombina syo n l a rı y la ilgili 433 monograf y a y ın l a-mı ş tır. Bunlardan hazırlanma s ı a ma c ı y la bi r k ı la v u z ya kla ş ık 200'ü kabul gören droglarl a ilgili yay ınlamı ş tır. Drog ların minimum t~ ı ydarbk o lumlu mono g raf"ları içermektcdir o ra nına göre emniyetlerinin belirlen Alman Resmi Gazetesinde y a y ınl a nan bu nı es ind e uzun süreli geleneksel kull ınonog ra fl ar, bitkisel ürünlerin paza ra an ım a dair tarihsel veriler ile "kendini sunulrna a şa ma - l a rı nı ko l ay l a ş t ırmak teda vicl e" güve nle ku ll a nını d ikkate a ma c ı y l a kullanılrnaktaclırbr. a lınmı şt ır. Monograllarcla drogların terkipleri, farma y ılınd a, yeni ürcınl e r in paz:ul anıa kolajik etkileri. kabul gören cndikasy onlan, k o nr rencl ik asyon l arı, ters etkileri, yetkisi ve h al ih az ırda piyasada bulunan ürünlerin va lidasyonu ile ilgili maddelerin d i ğe r ilaçlarl a e tki l eş m e l cr i, kalite ilavesiyle k ıl avuzason ~e kli veri l gereksinimleri ve önerilen saklama mi ş tir. K ı l av u z ci a etkileri tan ıml an mı ş 174 koşulla rı yer a lm a k tadır. bitki veya bitkise l drog ilc hafif A ğ u stos 1994'te Alman ilaç Ya sas ınd a rahats ı zl ıkl a r için 35 adet kabu l ed ilmi ş tedavi etkisine dair listeler yer almaktad ı r. Da h a s ı, laksatif bitkisel droglar için karı ş ıın listeleri vc rilnı c kı e cl ir Kılavuzcia ay rı ca taksisiteye ili ~ kin L:H s iyeler yanında bitkisel il açl arın e tik e tl e nnı es i ve ambala jları ile ilgili hükümler ele yer a l maktadır (1-3). yap ıl a n 5. d eğ i ş iklik y ür ü rl ü ğe g i r m i ~ lir. Bu deği ş ikl i ğe göre, ba z ı ürün kategori leri için geleneksel kullanını etkinin i s p a t ı ola rak görülüp bitkisel ila ç l arın ruh sa t l andırılrna s ı için ba s itl eş tirilıııi ~ bir prose dürl'ın u ygu lanma s ına ba~ l anrn ı ~ tır. Yasaya göre, Alman Federal Sağ lık Aj a n s ı. geleneksel kullan ı m ın etkinin ABD'de Besin Destelderi Sağ l ı k ve i s p atı olarak gö r üldü ğ l'ı bitk isel il aç l arın Eğ itim Ya sas ı ( DSI-IEA) 1994 y ılınci a h as ta l ık l ardan koruyucu,.e tedavi edici y ü rürl ü ğe g irmi ş tir. Bu yasaya göre, kronik r a h ats ı zl ıkl arı ö nlemeele y ararlı etkilerine göre cl cğc rl c ncliril cliği listeler h az ırlamı ş tır 0-3). o ld uğu gösterilen tı bbi bitkiler besin Fransa'cia Sağ lık Bakan lı ğ ı :1 987 d es teğ i olarak tari f edilmektedir. Bunlar y ılında bitkisel droglara da ha sayg ın bir sta tü vermek ve basit l eş tirilmi ş bir dosya g ıd a kategori si içinele kabul ed ilmekte ve ta blet, kapsül, vs. gibi d oz;:ı j form l a rın da ile ruh s al l a ndırıl ı rı ~ ıl a rına imkan s~ıtı şa s unulmaktadır. Bu ürünlerin sat ı ş ı sağ lama k için olumlu bir listenin için G ı da ve ilaç idaresi ( FDA )' ııiıı

12 / 1998 TAB BÜLTENİ TAB BÜLTENİ 13-14/ ona y ını alma zorunluğu yoktur. Ancak, d c ğ e rlencl i rilm es indc çağ da ş ilaçlara t ı bbi etkilerine dair iddialarda bulunula- uygulanandan fark lı kurallar geçerlidir. nıa z. 13ununla birlikte. insan vücudunun Bitkisel ila ç l arın d eğc rl e ndirilnı cs ini daha yapı ve fo nksi yon l arında meydana getir- da k o l a y la ş tırmak için kurall ar 1992 cliği d eğ i ş iklikl e relen etiketl erele ve y ılında yenielen cl eğ i ş ı irilıııi ş tir. Bir ila c ı n re ldaııılarcla bahsecli lebilir. PDA, fir- terkibinde geleneksel çin clrogları kulnıanın dosyalarında sak la nan klinik lanıl ı yorsa, f-~ırrn akolojik ve toksikolajik deliliere göre. bir bitkisel ürün için yapı verilerin s unulm as ı gere knıcnı e ktedir. ve fo nksiyon iddialarınd a bulunulma s ına Anca k, il ~ ı c ın b az ı t e rrı e l kriterleri izin ve rmektedir. Bu yasa. bitkisel taş ım as ı, toksik madde i çc rnı emes i, teri la ç ların ABD'de resmen tanınma s ı için kibirıci e ki drogların farımık o p e cl e kayıtlı önemli bir adını olarak görülmektedir. ol nı:ı s ı ve imalatında geleneksel üretim Halen, ABD' ele çağda ş ilaçla bitkisel ilaç yö nre nıini n kullanılma s ı gereklidir. a ra s ında bir fark nı e, c ut d eğ ildir. Her A vrujja Birliği Dircktifi bitkisel ikisininde nılı s atland ı rı l rna s ı için ay nı k a tı kurall ~ır geçerlidir. FDA, ı-edavi etkisi için literatür bilgilerini delil olarak kabul e tnı e ın e kt e, mutlaka klinik delil istemektedir 0-4). Bununla birlikte, Anı e rik a n kamuoyu yöneticilere k a tı tutum l a rını y umu ş atmaları için ba s k ı yapmaktadır. Ulusal S a ğ lık Ensrirüsü (Nil!) 1993 y ılınd a bir Alternati f Tıp Bi."ıros u a ç mı ş tır,-e halen ABD'deki ı 25 rıp okulundan 34'ü alternatif tıp konusunu pro g ramiarına almı ş durumd a dır (4). Güçlü bir bitkisel ilaç ge l e n eğ in e sahip olan Çiıı ' cl e, bitkisel il aç ların klinik 1991ıde Avrupa Topluluğuna üye ülkelerde yapı l an bir araştırma 1400 bitkisel droğun kullanımda olduğunu ortaya çıkarmıştır. ila ç l arı tıbbi ürün o larak tanım ~ıktadır. Bu yorum Avrupa Adalet Divan ı tarafından 1995 y ılında omı y l anm ı ş tır. Bu ve daha sonra yayınlan a n 75/ '3 19 ve no' lu direkritlere göre iyi bilinen ubbi ürünler için y ayınlanmı ş litera tür delil o larak sunulabilir. Bitkisel ilaçlar da bu k ~H ego r i içine girmektedir. Yay ınlar ürünün ' 'yerleş m;ş ltbbi kullanunt", 11 ICI. I/ Ş elkisi 11 ue ''kabul eduebi/ir e mn~re t seu ~yest ı bu l undu ğuna dair yeterince bilgi veri yorsa ti."ıııı testleri ve klinik eleneyleri r e krarl:ıııı ay a gerek yok- tur. A\Tupa'daki bitkisel ilaç imalar ç ılan ş iırıdi iki terc ilıl e karş ı karş ıya bulun- ö rn ekler s inanıeki, sarı k ~ ı ntaron, nıaktadır. Ya ürünleri için klinik eleneyler Ginkgo, sarımsak, vs. ckstreleridir. 11 y~ıpıp on l arı ila çıı olarak pazarla yacaklar, ya da yen i o lu ş turulmu ş kategoride sadeec ııgelen ek.se l olara / tedcu..ıh;;llcfe ktrllanl/maktadtj 11 ibaresini kullanaca k- lardır (3-5). J ten beri ruh s atl a nd ı rnıa için her üye ülkeele nı e, c ut ulusa l mevzuat ) a nınd a A v nıpa 13irli ğ ind e merkeziyetçi oln1a yan bir ruh s atlandırnıa m ev zuatı yi."ıri.irlükteclir. Buna göre, bir il~ı ç. bir AB ülkes inele nılı sa r l a ndırılmı şs a, n ıh sa t sahibi i l a c ın di ğe r liye ülkelerde ele kabul görmesi için başv uruda bulunabilir. Doksan gün içinele bir an i a ş ına s a ğ lanamazs a, merkezi AB aj ~ınsı obn ı\ l ü s tahzm İla ç Ürünleri K o miıe si (CPMP) tüm üye ülkeleri b ağ l a y ıcı bir ç ö z i."ıın bulmak zo rund a dır (1,3.5). A vrupa 1 da hukuki a ç ı dan her bitkisel ekstre, etki belirlen- mesi yönünden, tek bir etk en madde olarak kabul edi lmektcelir (3). Tekrarlanabilir tedavi etkisi gösteren, standart hale ge tirilmi ş e kstı e ler ilaç formüla sy onl a rında K a rı ş ını halindeki formüller için Avru pa'da durum bira z daha karm aş ıktır. ı\ J ultidro g ko mbinasyonlar üreti ci firmalarca sinerjik etki iddi a s ı y l a savunulmaktadır. Bu e ğe r d oğ ru ise ispatlanma s ı istenmektedir. Bu tip bitkisel kombinasyo nların bil eş imi ve terkipteki her maddenin etkiye katkı s ı aç ık ça belirtilmelidir. Fa yda rizk o ranı dengeli o lmalı ve tekli terkibe nazaran ya rarı i s pat l anmalıclır. 13 aş nıı u sahibi üri."ınün e sa tı ş yetkisi abbilmek için yetkilileri erkilemek zorund a dır (3). S on y ıllarda, farmakope ve stancbrtlardaki bitkisel clrog sa y ı s ında artı ş gözlenmektedir. A\TUpa Farınak o p es i (EPYnde 60 bitkisel monograf yay ınlanm ı ş olup. 45 monograf ta s l ağ ı inceleme halinded ir. Anup" Bilimsel Fit oterapi llcı Kooper"tifi ( ESCOP) 1997 ii ç Am c ı ikalı ye ti ş kintlt n hh i bitkisel iluç kullunmuktu vt: s oğ uk al gıııh ~ ı, y unıklur, IJu ~ u ~ ı ı s ı, ullcrji vt uykusuzluk gilti lınfif ı nlıutg ızlıkl n r iç in y ıldu 54 dolur lı u r cu nıu y a z ına kadar 50 bitkisel ııı o ıı og ra f yay ınlaıııı ş olup. 30 ın o n og raf hakkın d a çal ı ş mabır cle\'am etmekteelir (6). 13u ııı o nog raflar C P ı\ip t a ra fınd a n Ürlin Özelkullanılabilir. İ y i bilinen yu pnıukt n dıı. likleri Özeti (S PC) olarak

13 / 1998 TAB BÜLTENİ TAB BÜLTENİ 13-14/ acil and ınlrnakt ad ı r. 1994' te CPM P. A lnı a n ya'da fit o t e nıpi eğ itiminin tıp 11 8itkisel ilaç Mo n og ra fl a rının Koordineli fakültelerine so kulm as ı y la gerçekbir Dcrlcmcsi 11 a dlı bir belge yay ınlamı ş l e~ mi ştir. Bu sayede Alman hekimler ve dört laksatif clrog için son çekirdek bitkisel il aç l a rı reçetelerine yazmaya SPC'Ieri b e nim s emi ş tir (2,3). Dünya ba ş l amı ş ve endüstrinin buna karş ılık. S a ğ lık Örgütü (WJ-10) en çok kullanılan vermesi gec ikm e mi ş t i r. 199:1 ' ele Avrupa t ı bbi bitkiler için uzun _, ro plulu ğ unun üye Avrupa Farmakopesi bir nı o n og ra lbr serisi ülkelerinel e y apıl a n bir (EP)' nde h a z ı rl a nıak t< ı dır birkisel mono ~raf a ra ~ tırm a 1400 bitkisel rn o n og rafın ya kında Avrupa Bilimsel Fitoterapi d r oğ un kullanımda yay ı nl a nm as ı bek lenmektedir. Kooperatifi (ESCOP)'nde io bitkisel o ldu ğ unu o r t ay~ı 26 monograf ç ık a rmı ş tır. Halen, ınono~raf Çin Farmakopesi'nde ise h az ı rlık Almanya'da tüm 647 bitkisel d ro~ ve formülasyonları a şama s ınd ad ır (2,6). İngiliz Bitkisel Farmakopesi hekimlerin.o/o80' i Çin Farın a k o p es i ' nin (BHP)'nde 169 bitkisel mo no~raf bitkisel i l a ç l a rı düzenli en son b as kı s ınd a 647 bitkisel clrog ve for- mülasy o nları hakkında üretin"l yöntemleri, kalite kontrolleri, sa fs ı z lık testleri ve eli ğe r bilgiler yer a lmaktadır. ingiliz Bitkisel Farın a k o pes i ( BJ-IP)'nde birkisel clroglarl a ilgili 169 monograf yay ınlanmı ş tır (6). Tüın bu eğ iliml e r, bilhassa Avrupada bitkisel il aç l a rın daha ge ni ş ve güvenli yayınlanmıştır o larak reçetelerine y a z maktadırlar (4,5). Bitkisel ihı ç ların Avrupa'cia güçlü pazar pa y ımı sa hip o lma s ının eli ğe r bir önemli nedeni, sigorralarca bitkisel l aks~ıtitl e r k ı smen sigona kapkullanımı sonucunu d oğ u rm u ş rur. sa mın a da hildir (5). Fitofarın asö tik ( Bitkisel ilaç) encllistrisi ruh s at lı bitkisel ila ç ları iyi imalat Uygula ın aları (GMP) kurall a rına göre imal etmektedir. J 980'lerin baş ı nd a önem li bir ge li ş m e geri ödeme prog ranılan içinde yer alm a l arınd a yatmaktadır. A lnı a n ya ve Fransa'da tüm bitkisel d eva ların o/o40' ı sigorta k apsa mında d ır. ingiltere. ABD ve Ka nada 'da sadece Bitkisel İlaçların Dünya Piyasası Bitkisel ila ç l a rın di.'ın y a ça pında s atı ş ı 1993 y ılınd a 12.4 milya r dola r ın e r tebesincle ge rçe kl eş mi ş tir. Avrupa 6.5 milya r clolarla baş ı çekmektedir. AB biridir. Y ıld a en az 1 milyon sterlinlik ülkelerinin pay ı 6 milya r dolar olup, Av rupa y ı 2.3 milyar dolarla Doğ u Asya ülkeleri, 2.1 milyar clolarla Japonya ve 1.5 milyar dolarla Ku zey Amerika takip etmektedir. Pa z arın büyüme o ranı AB için %8, Kuzey Amerika, di ğe r Avrupa ülkeleri ve Güney D oğ u Asya için % 1 2'şe r, Japonya, J-lincli s ı a n ve Pakistan için %15'er olarak lahmin eel ilmi ş tir (5). Avrupa ülkeleri içinde Almanya 2.5 milyar d o l a rlık perakende sat ı ş hacmiyle en büyük paza r p ay ın a sahiptir. O nu 1.6 mil yar dolarla Fransa, 600 milyon dolarla italya izlemektedir. Avrupa Birli ğ inel e her fert birkisel ilaçla r için y ı lda 17.4 d o l a rlık harcama yapmak tadır 'te Avrupada y apılan ti.'ık e ti ci anketl erinde t a m a ml ay ı c ı tıp (Co mpl e m e ntaıy Medicine) lehine bü yük bir eğ ilim o ldu ğ u ortaya ç ıkmı ş tır. J-lollancla ve Bel ç ik a lıl a rın o/o60 'ı altern ati f tı b bın sigorta k apsam ın a a lınm as ı için ek prim ödemeye raz ı o l d ukl a nnı beya n e tmi ş l e rdir. İn g ili z l e r in ise %75'i altern atif ıı b b ı n Ulusal S a ğ lık Hizmeti (NI-IS) içinde yer al m a s ın ı i s t e mi ş l e relir (2) 'te ingiltere'de birkisel ilaç tlikeri mincle %57' lik bir a rt ı ş meydana ge l mi ş tir. Bu ülke birkisel ilaçlar konusunda en hı z l ı büyüyen pa za rlardan NHS fo nlan alternatif llp h a rca ın a l a rı için kullanılmaktadır y ılınd a ingilteretle sağ lık ürünleri paza rı 800 milyon sterlin ( 1.3 milyar dolar) ın c r r e bes ind e gerçekl eş mi ~ tir. Bunun %48'ini g ıda - clı ş ı tamaml ay ı c ıl a r, bitkisel ilaçlar ve alternatif tıp lirlinleri o lu ş turmu ş tur ı -95 y ıl l a rı a ras ın d a bu Cı rünlerin tica retinde y ı ld a en az o/o6' 1ık bir ge li ş m e göz l e n m i ş tir. A BD'de her y ıl terkibinde yüksek bitkilerd en türerilen bir d roğ un b ulundu ğ u ila ç l a rı t aş ı y an 125 milyon reçete ya z ılnı a kt a dır. Bitkisel il aç l a rın reçetesiz (OTC) s atı ş l a rının ABD'de y ılda ı ı milya r dolar o lduğu tahmin edilmektedir. Bu rakama ş üphesiz sentetik ve nıi n e rall e rl e kombine bitkisel i la ç h ı r ve v i uı ıninl e r de dahildir. ABD'de bitkise l deval ar p azarının y ıld a 3.24 milya r dolar ın e r tebesinde o l du ğ u tahmin edilmektedir (8) H er üç Ame rikalı yetiş kind e n biri bitkisel ilaç kullanmakta ve soğ u k a l g ınlı ğ ı, yanıkl a r, b aşağ rı s ı, allerji ve uykusuzluk gibi hafif ra hats ı z lı k la r için y ılda 54 dolar harca ma y apmakt a dır (8). J 996 y ılında ABD clevai g ıd a mağazalarında bitkisel clrog sa tı ş ı üzerine y apılan bir ara ş nrm aya göre beş bitkisel droğ un %33'1ük paza r pa y ı na sa hip 1996 plt mkamı 14 mi~)'ar dolar olup. bu mm %50'si yani 7 milyar dolan Al'm/)a)'tı aillir/nlf j.gniııwald..\'ulriiioii LJusilless}oumal. (/J t2fj9!rjj

14 / 1998 TAB BÜLTENİ TAB BÜLTENİ 13-14/ o ldu ğ u an l a~ ı lın ı ~ t ır. 11unlar ec him ı cea (%9.6), sa rını sa k (%7.2), ginseng (%6.4), ginkgo (%5.'1) 1 e hidrastis (o/o4.7) el ir (9). A BD'cle bitkisel e k s ırel e r pazarı 1996 y ılın cia 320 milyon dola r olarak gerçekl eş m i ş olup, p azarın y ılda o/o15.2'lik bli y liııı e ile 200'1 ) ılında 650 milyon d o hıra ula ~ ma s ı beklenmektedir (lo). ı 996 y ı lınd a dün ya reçetesiz ilaç curcı pi yasas ı 49 milya r dolar mertebcsincle ge rçe kl eş m i ş tir ra k a mların a göre o/o3 ı 'lik payla Kuzey Amerika reçetesiz ilaçlar pa zarı (OTC\'nda ba ş ı çekmektedir. Onu %26 ile B a t ı Avrupa, %16 ile japonya. % ı ı il e Gliney D oğ u Asya. %5 ile L :ıt'in Amerika \ 'C o/o-- ı ile Orta \ e Do ğ u Avrupa izlemekte olup, d i ğe r L'ıl kel e ri n pazar pa y ı %-o lmu ş t ur ( ı ı ). japonya'da ı 974 ile '1 989 y ılları ara s ı nd a tı bb i bit k isel ürün s aıı ş l a rınd :ı ı S kat büyüme göz l e nmi ş t ir. Ay nı dö ne mele çağd aş il aç sar ı ş l a rınd ::ı ki bü yüme o r ~ını sadece 3 k:ıt o lrnu ş t ur (2). Ç in'cl e, nüfusun en az yılında 1996 nüfusun hemen hemen ya rı s ı, k ırsa l kesimde ise %90' ı temel sağ lık gereksinimleri için bitkisel ila ç l a rchın medet umm a kı aclı r ( ı 2. l 3). Çin'de her y ıl fabrika im alatı bitkisel ilaçlar için ton bitkisel h anı maddeye gerek du y ulm aktad ır ' chı ton bitki materyalini n Çin li heki mler t ara fınd a n geleneksel terkip Ierin ya p ı mın da kull a nıldı ğ ı rapor edilmi ş ti r. ı 993 y ılında Çin'de bitkisel cl rog sa t ı ~ ının 1.1 milyar dolar o ldu ğ u t ::ıhnı in ed ilm i ş tir. 200 kadar tı b bi bitki 4"0.000 hektar alanda eki lmekte ve y ıl da ton clrog Liretilmektedir. 700'Li a ş kın çiftlik y Cık se k kaliteli tıbbi bitki üretimi ile ABDele beş bitkisel clroğun (echinacea (%9.6), sanmsak (%7.2), &insenı: (%6.4), ~ (%5.1) ve hidrastis (%4.7)) %33'lük pazal' payımı sahip cıldl!ğu Hnlıı ılınışltl' uğra ş ımıkradı r arın ba ş ında ulus ç apında y apı lan bir ara ~ ı ırm a ya göre Çin 1 de geleneksel tıp için 7295 tıbbi ve aromatik bitkinin ku l l a nı l dı ğ ı :-ın l a ş ılm ı ş ı ır ( ı 2, J 3). Çin il ;ı ç pi yasasınd ;ı geleneksel i l aç l ;ır o/o40' lık p;ı y;ı sa hiptir. Son b eş Çin\ le y ıld a ge lenekse l il aç ların s a tı ş ın d a %11 3!Ai.ik bir arıı ş göz l e nm i ş tir. Çin 1 de halen 5.000'i a ş kı n fabrika o/o85tini t eş kil eden 1 milyar ki ~ i ima bt ı gcil:m.:ksel ilaç sa t ıl maktadır. bitkisel ilaç kulh ı n ım ı kt ad ır. Şe hirl e rd e ki Bunların imalinde J d oğa l ürün kul- l a n ı l m a ktadır (13). l 993'te bitkisel 53 mil yon ve 13 mil yon dola r olarak ila ç ların to p l ::ını sa tı ş ı 2.5 milya r d o l a rı ge rçe kl eş m i ş t ir. A y rı ca, 1-l indistanda a şm ı ş. ilaveten 400 milyon dolar ele ğe r i nd e bitkisel ilaç ihra c atı ge r ç ek l e ş tiril mi ş t i r (2). Goney D oğ u Asya'da en az SOO milyon k i ş i nin bitkisel deva lada t ed a \ ' İ o ldu ğ u tahmin edilmektedir. Bu durum. tıbbının Çin'de halen S.OOO'i aşkuı fabrika imalatı geleneksel ilaç satılmaktadır tıbbi bitki Hindistandaki geleneksel tıp sistemlerinde o ülkelerele ge leneksel çin ve yerel gelenekl erin g i..içlü olma s ı na ve ç~ ı ğd aş i h ı ç ların teminincieki g ü ç l li ğe b ~ığ l a n ab i li r. Çin ve Hindistancia geleneksel tıp sistemlerinin resmen t anı nmı ş o ln 1 ~ ı sı geleneksel i l a ç l a rın yaygı n k u ll ::ın ımını kola y l a ştırm a kt a d ır. 1 linelistanda üretilen ç~ı ğda ş ila ç h ı r y ıll ı k talebin sadece %30 \ınu karş ı l a m a ktad ı r. Ayurveda, Siddha, Yunani ve bir ölçüde Tibet geleneksel tıp s i s t e nı l e r i nüfusun o/o70'ine. yan i 600 milyon ki ş i ye sağ l ı k kiıllandmaktadır, hizmeti s unmakt a dır. H incli st;ın al t kıt;ısıncl ;ı ye ri ~e ıı kadar yüksek birkinin y arı s ı GUney Doğu Asya'da en az 800 milyon kişinin bitkisel devatarla tedavi olduğu tahmin edilmektedir. c n dc ıni k ol up tı b bi bitki I-l iııcli s ıaıı d ak i geleneksel tıp sistemlerinele kull ;ı nılın:ı k taclır y ı 11 mınd a 1 - I in cli s ı.a n cıan ham drog ve uçucu yağ ihra ca tı s ıra s ı y la bl.iylik bir s ınai iç paza r mevcuttu r. Hindistancia halen geleneksel t ıp h e kiıııi, 215 geleneksel hastan e ve ' ge lenek se l ila ç veren eczane bulunm a k t a dı r. 540 kadar önemli tıbbi bitki ge leneksel terkiplerde kull a nılııı a k t a clır. Hindistan ı\ I a ı e ria ı\ I e di ca's ın d a k ay ı tlı clrogclan l.soo' ü bitki kökenlidir ve clrog üretiminde ku l l a nılan hammaddelerin %80t i orm an Cı rü nl e riclir (13) B atı Avrupa 1 da tıbbi ve aromatik bitkiler hektar alanda yc r i ş tir il m e kt e clir. ispanya, Avrupa Birli ğ i içinele hektar ile en bü yük üreticidir. Fransa hektar ilc ikinci bü y Cık Cıre t ic i k o numundadır. Fra n s< ı ' cla. a y rı ca, 400 hektar allınd a yabani bitki hasall ya pılmakt a dır. Fransa tı bbi birki ihtiyac ı nın %60 1 ın ı ithalat yoluyla k a rş ı lark e n bu oran Alman ya \'C ingilrerede %90'dır (7). Biyoçeşitlilikten Y m arlamııa B i yoçeş i t l ilikr e n yararianına ( 13iocli versit y prospecring) d oğa l ürünlerin toplan-

15 / 1998 TAB BÜLTENI TAB BÜLTENI 13-14/ ması, taranıaya tabi tutulma s ı ve ticarete fertler, şi rk e tl e r, enstitüler, yerel gruplar sunulmasını tarif eden, nisbeten yeni bir veya hükcını e tler ile temas kurulmaktad terimdir. Genellikle bi y o çeş itlili ğ i savunnı ı r. Biyolojik Çeşitli l i k Antia ş ması ayı amaçla yan ki ş ilerc e kullanılmakraclır. (CBD)'na göre, bi yoçeş itlilikten yararlan 'Ticari bakınıdan d eğe rli genetik ve ma, biyo çeş it l ili ği koruyaca k sürdl.i biyokimyasal ka ynaklar a ç ı sından biyoçeş rcılebilir kullanımı t eşv ik edecek ve itlili ğin cleğerle n dirilmesi' ~e klinde ele tarif edilmekteelir (15). fertlere teknik beceri kazandırabilecek tarzda u yg ulanmalıdır. Buna daya narak, B i yoçeş itli l ikt e n ya rarlanma bitkiler, nıantarlar, böcekler ve ele niz canlılarınclan yararlanma anlamına gelrnektcclir. Bu tip materyaliere ilaç ve tarım end l.istrileri, genellikle araştırma amacı y la, gereksin im du y ımıkradır. İla ç ş irk et l e r i yeni kimyasal moleküller bulmak için araştırma ya parken, tarını Büyüklü küçüklü pek çok ilaç firm ası, geleceği parlak bir saha olarak görelüklerinden tıbbi ve aromatik bitkiler üzerinde ara ş tırına çalı ş malarına daha çok y~ırırıın y apmaktadırlar. S on y ıllarda bazı ilaç firmaları doğa l ürünler ve bilhassa bitkiler için geniş ka yn"k ülkeler, sahip oldukları genetik ve biyolojik kaynaldar konusunda ulusal lıl.ikl.iınranlık h ak l arı o ldu ğ unu iddia etmekteelirler (16). Yeni bir drog veya ri cari l.irl.inün gel i ş tirilm es i uzun bir süreç gerekt irdi ğ ind e n ve ürünün ticarete sunulacak hale gelmesi yıllar endüstrileri ı s l a h ç alı ş maları ve gen alag ı ğ ından, kaynak ülke ancık k ~ızanç müh e ndisliği için gerekli yeni genlerin sağ landı ğ ı takelirde n e malandırılabil ece k arayı ~ ı içineleelir (16). tir. ıvierek ilaç firması Kosta Hika'nın Ulusal Bi yoçeş itlilik Enstitüsü (INBio) ile kadar bitki, böcek ve tara ma örneğinin tarama amacıyla toplanınası için milyonlarca dolar tutarıncia bir an l aşma iııı za lamı ştı r. Firma, ayrıca, Kosta Rika'da INBio için bir ekstraksiyon laboratu varı kuruln-ıasını taahhür e t mi ş tir. An l a şma ya göre, ge l i ş tiril e n her ilaç için kapsanılı tarama pr og ra nıları Merck INBio'ya önceden b el irl e n.roi ş bir ba ş latını ş larclır. Bitki materya li genellikle pay verecektir. Merck halen doğal kaynaklı ı\l l evaco r, Primaxin, Mefoxin ve gel i ş m ekte o l ~ın ülkelerden temin ecli lnı e kte clir. Bu ülkelerin çoğ unluğu l ve rnı ec tin gibi ila ç ları p aza rl amak tadır ze ngin biyoçeşitliliğe sahip tropik (4,15-17). ku şa kta bulunmakt~ ı clı r. Toplan1a için Biyo çeş i tlilikt e n y~ırarlanıııa yoluyla araşt ı rma -ge li ş t irm e ça lı ş maları, ge li ş mi ş ülkelerele ilaç endüstrisi tarafından bliyük bcitçelerle gerçekleşti r ilm e ktedir. Bu endüstri bitkilerden yeni moleküllü (NME) bir ilaç üretmek için 200 milyon dol:ırın (17) İla ç üzerinde harcama y apmaktadır endüstrisi tek komponent li ilaçlar Cız e r i nd c y oğunla ş ı rk e n. ulusl a rarası bitkisel tıp tek veya çok bitkielen ürel'il en stanclmr eksrreler ile ila c; yapmayı tercih etmektedir. B i yeçeş itlili ğ i zengi n ülkelerin çoğ und a geleneksel tıp nüfusun çoğ unluğu firması 1990 y ılıncia 7.7 milyar d olarlık sat ı ş yapmış t ır. Bu rniktar o y ıl tüm Latin Amerika'nın ila ç satış rakamlarından Lı z la y clı (18). Geli ş m e kte olan ülkelerle doğu bloku ülkeleri 1990 y ılında dünya üretiminin %27'sini üretmi ş, o/o28' ini ise tük e tnıişt i. Doğu bloinı Cılk e l erin in dünya ilaç i..iretimindeki pay ı o/o8.6 idi. Aynı y ıl Çin, dünya üretiminin %3.55' ini üretip, %3.58'ini tüketmi ş ti. Hindi s t an'ın ise üretimi dünya üretiminin %1. 29, t Cık e timi ise % :1.25 idi. Bu Cılk c l c r toplam ola rak dcın y a Lire tinıinin %4.84 'ünü, rüketiminin ise %4.87'sini gerçekleşt i rmi ş ti. Bu rakamlar. ge l i ş mekt e olan ülkelerin tarafından u yg ulanınak tad ır. Mali ka y- toplanı üretim ra k amından ç ıkarılırsa, nakl;ırın yetersizliğinden öt:ürü, sağlık so runhırının çözümü için geleneksel bilgi ve bitki ka y naklarından ın e clet umulmaktadır. Dünya S~ ı ğlık Teş kilarının ya ptığı ara ş tırmanın so nu ç larına göre dünya nüfusunun %80' i için bitkisel d eva ların tek çözüm olduğu anla ş ılmı ş tır. Dünya İlaç Piyasası 1996 y ılıncia ila ç ların tüm dünyadaki satışı 222 milya r dolar olarak gerçekl eş mi ş tir 1990 yılı n cia ya pıl an bir araşt ır maya göre, gel i ş mi ş ülkeler dünya ila ç üreriminin %73' ünü kar ş ılamı ş. %72'sini ise tüketmi ş tir. Sadece ı\ l e rc k gel i ş m e kt e olan diğe r ülkelerin dünya ilaç üretirnindeki p ayı %22.29, tüketimdeki pa y ı ise %23.25 bulunur. B una göre y ılında ge l i ş mi ş ülkelerd e ya ş ayan, dünya n Cıfusunun %25' i, modern ila ç l arın %72's iııi tüketirken, dünya nüfusunun %75'ini teş kil eden gel i ş m e kte olan Lilke halkları dünya ilaç üretiminin sadece %28'ini tüketti. 1989'da ilaç endüstrisinele araş tırm a ge li ş tirm e harcamaları ABD'de 5 milyar dolar civarında, Alnıan y a ve Japonya'da ise yakla ş ık birer buçuk milyar dolar olarak ge r çc kleş ri. Son yıllarda. ara ş tırma

16 / 1998 TAB BlJLTENi TAB BlJLTENi 13-14/ h arca nı a l a rı h ı z l a artış göstermektedir. gen tra nskripsiyonunda rol oynayan bir 1996 yı lın da sadece Merck fi rması yen i nı o l e k ül olabilir (20). Bu ta r aına l ar, ilaç araştırmaları için yak l aş ık 1.5 milya r araşt ı rınac ının laboratu va rda, yeni dolar h arcaınıştır (1 7). ilaçlara clönü ş tü r ü l e bil ece k kimyasa l Y irmi y ı l önce, dün ya nın en büyük 250 bynaklar bu lm asında ya rdımc ı olurlar. ilaç fi rma s ında n hiçbirinin yüksek bitki!- B ütün l eşm iş kimyasal teknikler (co ın bi - erl e ilgili a ra şt ı rma p rogram ı yokken, n aıo r ia l che nı i stry) 1994'ten beri ilaç fi r- b u gcı n ya rı s ın da n faz la s ı bu tip program- maları n ca yeni ilaç geliştirme l a rı baş l a tm ış du r umdadı r. Bu ilgi ça lı ş ın a l arı n da ku ll anıl m ak t ad ı r. Bu a rt ı ş ın ın önemli bir nedeni, k ronik reknikte, ı s l a k labormu var sentezleri bilrahat s ı z l ıklarda standardize birk i ekstrelerinin göste rd iğ i etkielir (19). D Linyada en çok sa tan 25 i lacın ya rı s ından faz l asın ı n kökeni doğa l ınad clelerclir (20). Siklosporin ve nıevino l in ramamen doğal ka ynaklardan el ele edilirken) 12 ta nesi d oğ al türevleridir. Yetıi iltıç Htmınıaddeleri Araştırmaları l.iri..in lerin S on 15 y ıl da, enzimari k teknikleri kullanan yüksek verimli tarama s i s te nı leri yeni ilaç k i myasalla rı a ra ş t ı rma l a rı n d a ba şa rı y l a u ygu l a nm aktadır. Yüksek verimli tara ma teknikleri bir biyolojik hedefe yö n l e n cliri l nıi ş macieieiere alı n an, ölçülebilir cevapları cl eğe rlencl i rir. Olumsuz sonuçlar da anlam ifade eder. Hedef belli bir hücre tipi, özel bir biyosenretik i ş lemel e anahta r rol oynayan bir enzim, reseptörl igand ili şk is i veya gisayar yazı l ınıhuı ile birlikte ku ll an ıl a ra k, test eel ilecek yeni ilaç h a nı ınad d e l e ri r asarla n ınak tadır. Son üç y ı ldır bazı büyük ilaç ş i rke tl e ri, küçük "bütünl eş mi ş ki mya'' firnıa l a rı y l a birl eşmekteclirler (1 7). B az ı ilaç fir maları bu teknikleri doğa l ürün ~ı ra ş r ı r malarıncla kulla n ınak tadırlar H aziranın d an beri!'arke-davis, i ngiltere'nin Xenova firm asın ın doğal nı a clcl e l e r l e ilgili kü tüphanelerini kullanarak bitki, ma nta r ve deniz ürünleri nden ticarete sun ulabilecek maddelerin bu lu n mas ı için ça lı şma l ar yürütııı e krecli r. Phyrera, bütün l eş mi ş kimya ve yüksek verimli tarama tekniklerini bitki hücre kültürü teknolojisi ile b i rl eş tir i p biyolojik etki optimizasyonunu s ağ l ayara k Suniilin a dl ı yen i bir antifunga l ilaç üre ı nıi ş tir (17). A BD'cle Ulusal Kanser Enstitüsü (NCI), 1950' 1erin so nl a rı ndan beri antikanser odun y onga l a rı ndan ürctiln1ekredir. etki için yap ıl an ça l ı ~ma l ard a 'in ABD'de pakliraksel i.."ıre ti mi için Taxus üzerinde bitki ile 'in üzerinde tü rlerinin büyük ça plı tarımı yap ılm ak- mikroorganizma y ı ta ra- ta dı r (22) Hindista n'da Biitilııleşmiş maya tabi tutmu şt ur. Himalayala rda yet i şe n ve kimyasal tekııikleı- Bu y oğ u n çaba Nepal'de hasat eeli len (combiııatorial chemistry) 1994'teıı Taxus wallichia.na sonucunda sadece beri ilaç Jirmalarıııw yeııi ilaç üç bitkisel drog ya praklarından elele etkili bul u nmu ş t ur. P odopbyllum pe/tageliştirme çalışmalarmda kııllamlmakta(lır /um köklerinelen eropozit ve tenipozit geliş t i r il m i ş ti r. Bunlar bitkide bulunan poclo filotoksin'in e piıneri epipoclofilotoksin'in ya rı se nte tik tü revlericlir. Etopozit, küçük hücre a k c i ğe r ve testis kanserlerincle, tenipozit ise çocuklard a akut lenfositik lösemi ve nöroblastonıa' da; yetişkinlerde ıı on- 1-l oclg ki n lenfoma ve beyin rüınörl e ri n cl e erkilidir (21). K anser tedavisinde ümit veren ikinci bitki bir Çin ağac ı acuminata'c\ır. olan Camptotbeca Bu birkiden elele eelilen ka mpratesin alkalairi ve türevlerine kı sa s Cı re önce y u mu ı talık, barsak ve küçük hücre akciğer kanserl erinde denenmek üzere FDA tarafınd a n (21). onay ve r ilmi ş tir T aksol (Pak l iıak sei) ilk olarak Taxus breuij'olidnın (Pasifik Porsuk Ağa c r ) iç kabu ğ undan izole ecl ilıııi şı i. Halen eli ğer Taxus (Porsuk ağac ı ) tü rlerinin yaprak ve eel ilen raksan'gı zengin bir e k s ıre Ta::ı.:omyces andrean.ea ad lı bir mantar wrafın cl an paklitaksel'e clönü ş t ürü l nı e k teclir. Taksol'ün fi y atı kilo ba ş ına ila dola r arasında cl eği ş ııı e krecl ir (23). 1996'cla raksol'ün dünya ça pında sa tı ş hacmi 813 milyon dolar ııı erte!jesincle ge rçe k l eş m i ş t i r. Taksol ürünlerinin y ıll ı k paza r hacminin 2000 y ıl ı na kadar 1 milyar d o l a rı bula ca ğ ı tahmin ecl ilııı ek ı ecl ir (17,2'1,24). F DA, 1992'clc taksol'ün yumurtal ı k ka nserinde, 1994'te ise ın e tastaz lı rneme kanseri nele ku l l anı m ına onay vermişt i r. Taksol bu y ıl patentten clü ş ııı e kr e clir, anca k bir taksol enfüzyon setinin patenli 24 Haziran 1997'cle 20 y ıl süreyle u za tılmı ş tır (1 7). B oehringerl ngelheim, s k o pola ı -r1 in türevi hiyosin N- bu til bro nıür'ü antikolinerjik ve a n t i spaz ın oclik; yo h inıbin'i ise afrocli zya k ola rak başarıy l a p aza rl a ııı a k -.-

17 /1998 TAB BÜLTENİ TAB BÜLTENİ 13-14/ tadır. Lobelin'i nikotinsiz bir sigarayı liraksel eldesi), ya da yara rl ı kimyasal - bırak tı rıc ı ihı ç. arekolin'i ise anticlepresa n ların se ntez i'nde ba ş lan g ı ç maddesi Şek il ı. ve anti-a i z h eiıne r i! ~ t ç olarak geli~t i rnı e k- olarak kullan ı labili r ler (örn.. lı o nn o n ve tedir (1 7) do ğ um kontrol h~1plarının ya rı -se n J 989'da kurulan Shaman Ph~ırnıaceu ticals 450 bitki üzerinde yapt ı ğ ı taranıalaı sonucunda iki bitkisel LirCın geliştirnıişri r. Geniral herpes tedavisinde etkili Virend faz III klinik deneme safhasında; Croron türlerinden elde edilen ve seyahat diyarelerinde etkili Provir ise faz Il klinik deneme safhasındadır. ilkinin dünya paza r pa y ı 1.3 milyar tezinde kullanılan diosgenin). 13itkicleki orijinal maddeye benzer etkilere sahip tamamen senı-etik macicicierin tasarıınında örnek, eya protatip olan bitki kim yas allarının kaynağı olabilirler. Böyle k iın yas~ ı 1 IJ r ~ ı örnek ler Tablo 1 1 de verilmektedir. D oğal ürünlel"in ilaç geli~tirnıedeki önemi giderek anmaktadır Yabani dolar, di ğe rinin ki ise 26 milyon dolar olarak tahmin eel ilmektedir ( 4). B i tkise l clroglar muhtelif şe killerde kullanıl - ıııa k taclırlır (Şe kil 1). Ya oldukları gibi veya enfüzyon, dekoksiyon. ekstre, yağ l ı maserat. uçucu yağ, vs. halinde galcnik prepa ratlmcla kullanılırlar Sentezi zor olan ıııorfin, c\igoksin, digitoksin. ergo alkaloitlcri, Vinca ~ılk aloit l e ri, anribiyotikler gibi ya rarlı bitki kim yasallarının ka y naklmıdırlar Bitki k im yasa lları Y "pı\arınd a küçük d eğ i ş iklikl e r ya pıl arak d"ha az toksik veya daha erkili hale Ta.xus hacca ta y ılında bitki kökenli ranınnıı ş bazı ila \ hammaddelerinin rakanıl;ırı dünya sat ı.'_? milyonlarca dolara ula ~ nıı ~ ur. Örnek \ ermek gerekirse. steroicll erin sa tı ~ ı 22 getirilebilirler (örn.. bakkatin ll l'ten pakmilyar dolar. opiatlar 1. 5 milyar dolar. nikotin ve skopolaınin ya pı şka n bantlarının t op l anı s atı ~ ı 1 milyar doların üzerinde gerçck l e~ti. Taksanların sa tı ~ ı 400 milyon dolar. k~ırnı y :ırık ıolıunıu (Psyl!ium) Cıri.."ınlcrinin sa tı ~ ı 300 milyon dolar. cligoksin, e benzerlerinin sa tı ş ı 200 milyon dolar. ergo alkaloitlerinfrl satı~ı 150 milyon dolar ve Cen ı yi r nıen e k şes i (Catbantn.tblts rose tı s) Lirünl e riniıı s atı ~ ı ise 100 milyon dolar oldu e Bitkisel çay için kullanılır e ilaç şek li ne sokulur e Endüstriyel hammadde olarak kullanılır Standardize edilir Çözücü ekst e SFE (C0 2 ekst.) sıvılaştırılmış gazlarla ekstraksiyon Fraksiyonlanır e Su ve buhar dist Buhar disı.. HidrodiffOzyon e Kurudist Oldugu gibi kullanı lır Yarı sentetik kimyasalların sentezinde kullanılır URUNLERE FORMULE EDILIR t Saf etken maddeler izole edilir

18 /1998 TAB BtJLTENi TAB BtJLTENi 13-14/ (]7,24) D oğ" l kökenl i kolesterol düş ürü c ü il"ç olan P ra v a c lı o l (Sodyum pra vastatin)'lin 1996 y ıl ı dünya sat ı ş lı "c ıııi L l mi lyar dolar seviyesinele gerçek l eşt i (17). D ün ya ci a ya pı s ı bilinen ve ila ç yap ıın ın da kull a nılan en :u 121 bitki k i ııı yas" lı t ı bb i bitk ilerelen elele edilmek ıe cl i r. Geleneksel t ı pı " k u ll an ıl an bitkisel ekstrelerin say ı ve miktarını tahmin ermek imkan s ı zd ır. A n upacla bitkisel ilaç im a l atç ıl a n tek birki kimyasa llan yerine standart hale ge tiril m i ş tıb b i bitki ekstrelerini kullannı ay ı yeğ l e ııı ek ı ecli rl er. Son on yı l cia başa rı k aza nmı ş baz ı örnekler şu n l a rd ır (4,5,24, 25) Gitıkgo Ginkgo b ilobcı yap ra kl a rı nd a n h az ı rl a n a n ve terkibinde %24 n cı vo noit l e r ve %6 ginkgolitler (terpenoicl) taş ı ya n standardi ze ekstre Schwabe fi nnas ın ca 1965 y ıl ı ndan beri Teboni n, Fransa'da Al ın a n ya' d a Ta na kan, Tü rkiye'de ise, son y ıll a rd a, Tebokan a d ı alunda başa rı y l a paza rl an ın a ktad ır. Beyinde kan d o la ş ınıinın yavaş larn as ına bağ l ı olmak bilhassa yaş l ıl arcia haf ı za k ay bı, başağrıs ı. baş dönmesi ve depresyona k a rş ı ku ll a nı l mak t a dır. Bu i l ac ın 1993 y ılı itibariyle dünya ça p ı nd a sa tı ş ı 195 mil yon clolm olarak gerçekl eş m işt ir yı lınci a sadece Almanyada bu ilaç 5.4 milyon reçeteye g i r mi ş ti r. Tablo 1 ilaç lar için Mode l O l u ş ru r a n veya Prototip Olan Bi rk isel Drog lara Örnekle r Rcf. JE.Hobbcrs, ı\'i. K.Specdic and V.E.Tyler, Plı:ırınacog n osy :ınci P h~ ı rm:; ı co b ioıcchno l ogy. Will iams and \'1/ ilkins, Baltimare (1996). Doğa l Atropin Ko k ::ıin Efeclrin Epipoclofilotoksin E rgota ııı in Gayakol Kellin ı'vl o rfin Fisosıigmin Kin in Ya rı -se nte tik 1-lomat ropin Fenilpropa n o l a nıi n Etopozit ve Tcni pozit D i h i clroergota ın i n Gc ı yafe n esin 1 - l iclroıııorfon Prototip-türevi sentetik Glikopirolat Proka in Tctrazolin Kromolin Propoksifen Neosı i gmin Klorokin Ginkgo e ksrı es i t aş ı ya n ilaçlar reçetesiz olarak cia sa tılııı a ktacl ır. Ge l i ş mi ş ükel erde yaşa rn süresi u za d ı ğ ınd a n ginkgo ekstresi ta ş ı y a n il a ç l arı n sa u ş ının a rtma s ı b ek l e nııı e kte cl i r. Bu i l" c ın k ay n "ğ ını teş kil eden ağac ın Fr"nsa ve ABD'de kültürüne g eç ilmi ş t ir. Sarımsak A s ı rl a r d ı r g ı d a olarak kul l a nıl a n sanmsak (Allium scılivu.m) son y ıll a rda bitkisel ilaç sa nayiinin önemli bir girdisi ni teşki l etmektedir. Sa nmsak preparat la rı tansiyon ve kolesterolü d ü ş ürm e k. a m ac ı y l a k ulla n ıl m a k ta d ı r 1993 y ılınd a Lichtwer P h a rma' nın ürünl"ı Kwai 'in Gink.go b ilo bcı y ıll ı k sa tı ş ı dünya ça p ı nd a 40 milyon dolar o lmu ş tur. Sadece A l nı a n ya' da 7 milyon ki ş i düzenli.olarak sa rı m sak i \a c ı kull a n m a kta dır. Alman ilaç pi yas a s ı nd a sa rı nı sa k üri."ıı1l e ri d oğa l ami-a rteriosklerotiklerin %84'ünü o lu ş turmak ı a dır. Li c lı twe r Pharma Çin'den her y ı l 1500 ton yüksek verimli, organik ta rım lirl.inli sa rım s ak ith a l a tı ya p m a ktad ır. Sarı Kantarmı H ypericunı pe 1jo rcıt u.m bitkisinin çiçek du ru ml a n n ın yağ lı m ase ratı çok uzun süreeli r lı a r i ce n ya ra tedavisinele ku ll a nılm a k ta dır. Son y ı ll a rd a bu d roğ un anticlepresan etk ileri k eş fedil m i ş ve ilaç sa nayiinin ilgisini çe k mi ş tir, 1980'lerin sonunda!-lypericu.m pre p a ra tla rı piyasacia boy göstermeye baş l a mı ş ve bi lhassa Komisyon E'nin Sa rı K a nt a ron \ın sin irsel ha s tal ı k l a r, elepresyon ve kuruntu'da kull anılma s ı n a onay vermesinden sonra piyasadaki san kamaronlu i l aç l a rın s a y ı s ın d a a r t ı ş meydana ge lmi ş t ir. Halen piyasa da bulunan 60'ı aş k ın sa rı kantaron prepa rat ı a ras ı n da j arsin, Kira ve Hyperforat o/oso paza r p ay ı y l a baş ı çek ın e kte cli r. j arsin'in y ıllık s atı ş ı 1996'da 125 milyon Alınan M a r kı o l mu ş ve hem el eğe r hem ele miktar olara k, ımı a ciili olan sentetik, Prozac ' tan çok sa [ ı Ş yapm ı ş t ı r. Ö nceleri ila c ın etkisinelen kırmı zı renkli bir naftacl iantron tü revi olan hiperisin sorumlu tutulın u şs a da hiperi sinsiz s a rı kantaron ekstrelerincle de antidepresan etki görülmesi bu gö rü ş ü zay ı fl a t ıııı şt ır (25 27). TBAM 'da ya pılan ça lı ş m a l a rda...

19 / 1998 TAB BÜLTENİ TAB BÜLTENİ 13-14/ s arı kantaroıı'clan Giııseııg ( Cinseng hazırlanan alkollü okunur) ekstren in karaciğer A sırlardı r bilinen bu koruyucu etkisi nin Çin droğu son yirmi bu l unduğu saptanmış tır yı lda dünyanın en çok (28). H iperisin ticareri yapı la n bitkisel 1990'ların ba~ ı nclan beri clroğu olmuşwr. Panax anti-a IDS etkisinden ginse113 (Kore veya Çin dolayı klinik elenemelere ginscngi) \'e Pcnıa.:ı. tabi tutulmak- taci ı r. Echiııacea quinquejolium (Amerikan ginsengi)'un kökleri tonik olarak en çok kul- Amerika yerlilerinin 1 ~)1Jericum pe1fora111m lan ı lan clroglardır. geleneksel ila cı olan bu bitki son y ıll arda Dünya pazarlarında Avrupa'da büyük ün kazanmı ş tır yüzlerce ginseng prcparatı reçetesiz o larak Eclı i n acca purpurea bitkisinin yeşil sat ıl m ak t a dır Bitkise l ilaçlar k ı s ımlarından sıkılar~ ı k hazırlanan usare a ra sında Ginsana ı n ı n roplam sa tı ş bağ ı ş ıklık sistemini güçlendirici etkbinclen hacmi 1993 y ılında 50 milyon dolar dolayı bilhassa grip tedcıvisincle kul- o lmu ~ tur. Aynı yıl, AIJD'den 90 milyon l a nılnı ak raclır. Pi yasada çok say ı da dolar değerinde Amerikan ginsengi ihraç pre paratı ol m ası na rağmen ı\ l adaus firın~ısının eel ilmi ş tir (24). ürüncı E c hin ~ıcin ' i n toplam AROMATİK BiTKiLER sa tı ş ı 1993 y ılında 30 milyon dolar A ronıal'ik bitkiler çay, baharat ve çeş ni o lmu ş tur. Komisyon E bu droğun ya da uçucu yağ ve ekstre kaynağı olarak muhtelif şe killerine onay ver mi şt ir. kullanılmakt aclırlar. Biyolojik etkileri Alnıan) ada halen 150'yi aşkın Echinacea deneysel olarak ispalianclığıncla tedaviele prcpararı bulunm a kt ad ır. Echinacea kullanılı rl ar, c tıbbi bitki olarak ~ la ürcınl cri tarını bilkilerinden de hazırla n addcdilirlcr. Ancak, a roın arik bitkiler en nıakla birlij.ae, bu bitkinin ricari amaçlı yoğ un şe kilde koku ve tat endüstrileri doku kültürleri de ba*arılı olmu*tur. tararından kullanılırlar. U çucu yağlar (esa nslar, uçan yağ l a r, eterik y ağlar, eteri yağ l ar) muhtelif elistilasyon yöntemleri yle (su, buhar, su ve buhar, kuru), soğ ukta s ı km a ve meyva usa relerinin konsa ntrasyonu ile elele edilirler. Bu teknikler çeş itl i şek i lle rele (turbo clistilasyon, hidrodifüzyon, sürekli distilasyon, va kumlu mikrodalga clistilasyonu) uygulanırla r. T at maddeleri, ayrıca dü şük veya yüksek basınç altında çözücüler veya s ıvı l aş tı rılmı ş gaztarla ekstraksiyon sonucu da elele eclilebil irl er. F itol-ekstraksiyon yönteminele ka y n,ıma noktası C olan bir soğ utu c u gaz, HFC 134 (1,1,1,2-tetrafloroetan) kullanıl ır. Toksisitesi dl.i ş l.ik, kokusuz ve oda sıca k l ığında basıncı 5 bar (şam pa n yanın k i 6 bar) olan bu s ı v ıl, ı ştırılm ı ş g'ız kapalı bir sistemele bitki materyali ile temasta bırakılı r. Ekstrenin başka bir kaba çekilmesi ve gazın tekrar ku ll anını için uzakl aş tı rı lma s ı sonucu, aromatik bitkilerelen uçucu yağa çok benzeyen bir ekstre elde edilir. Fitol ekstraksiyon tekniği ingiltere ve Avrupa 1 cla g ıd alarda ku l lanım o na y ı a lmı ş o lup ABD'de yap ıl an b aşv uru inceleme safl1asındad ı r (29). S l.'ıpe rkritik ak ı ş kan ekstraksiyonu (S FE) yüksek basın ç altı nda ( bar) uygu l a nır. Süperkritik karbondioksit (C0 2 ) ekstraksiyon yat ı rım ı gerektirir. tesisleri büyük Süperkritik C0 2 ekstrelerinin g ıda l a rda kullanım ı onayl an mı şt ır. Süperkritik CO,'nin yüksek pl-lsı ( ph 2) nedeniyle i şlem s ı rasında baz ı hidroliz re aks iyo n l a nn ın olabileceği unu t u l mamalıdır. Anca k, sıcak l ık ve basıncı d eğ i ş t i r ere k her o rgan ik çözücünün çözücü öze l liğin e ul aş ı lması mcı ınkündür. Polar değişti r idierin (s u ı metanol, etanol, aseton, vs.) ka t ı lma sıy l a her maddenin ekstre edilmesi mümkündür. Yüksek yatı rı m ve iş l e tm e ma liyeti yüzünden SFE ürünleri pah a l ı d ı r. Bu yöntemin en çok bilinen uygulaması kafeinsiz kahve üretimidir. U çucu yağ l a r ve momatik ekstreler, koku ve ta t endüstrileri ta rafında n pa r füın, gıda katk ı l arı, temizlik ürünleri, koznıetik l e r ve ilaç l arın terkibi n d eı aromakim yasa ll a nnın kaynağı olarak, ya da dağala özeleş ve ya rı -sentetik ya rarlı a ronıa k i mya sa lla rın ın sentez baş l angıç maddesi olarak kull an ılı rl ar. Uçucu Yağlarm Dünya Üretimi U çucu yağ ların dünya üretiminin 1 milya r doları aşk ı n değe rde bin ton civa rında o l duğu tahmin edilmektedir. 13u.. rakam lara dünya üretimi tahminen ton olan te renıe nti ürünleri dahil

20 / 1998 TAB BÜLTENİ TAB BÜLTENİ 13-14/ değ i ld i r (30) Yıllık üretimi; he rbiri 500 tonun üzerinde 15 uçucu yağ dünya uçucu yağ üretiminin %90'ına karş ılık gelmektedir. 18 önemli uçucu yağın toplam satış değ e ri ise uçucu yağ ticaretinin %75'ine tekabül etmekteelir (Tablo 2.). U çucu yağ l arın %65'i oclunlu bitkilerelen (ağaç veya ç alı) temin edilmektedir. Bunlar aras ı nda yükte ağ ır-pahada hafif narenciye yağları ile yü kte hafif-pahacia ağır gül, yasemin ve vetiver yağları sayılab il ir. Uçucu yağ ticaretinele narenciye ve nane yağ ları ba ş ı çekmekteclir. l atç ıl arı clırl ar. ;\B, ABD, Japonya, isviçre ve Kanada toplam dünya i t ha l atının %70'inclen fazla s ın ı yap makt adırlar. Uçucu yağ ithalatının %34' ü sadece AB' ye yap ılmaktadır. Uçucu yağ l arın dünya ithalatının ton ve en az 900 milyon dolar o ld uğu tahmin edilmektedir. D Cı n ya uçucu yağ üretiminin %3'ü ilaç sa nayii, %34'ü alkolsüz içkiler ve gerisi koku ve tat endüstrile ri ta rafınd an kullanılmaktadır. Koku ve Tat Maddelerinin Dünya Piyasası Tablo 2 Uçucu yağ Tür Yıllık tahmin i üretim. (Ton) Po rtakal Cilrus s inensis Nane (ac ın a n e, bahçe Mentba piperita nanesi, Japon nanesi) M.spicata, J\1/.aruensis Ökaliptus Eucalyptus globulus 3000 Limon Cilrus limon Ökaliptus (Limon kokulu) Eucalyptus citriodol'ci 2000 Çöp Karanfil Syzygiu m aromalicum 2000 Sitro nella Cymbopogon winterianus Sed irağac ı (Amerikan) Juniperus virginia na.f.mexica na,.j.procera Geli şme kte o lan ülkeler uçucu yağ üretiminele büyük potansiyele sahiptirler. Dünya üretiminin %55' i gelişmekte olan ülkelerde, %35' i gelişmiş ülke lerde, %10'u ise doğu Avrupa ülke le rinele ge rçe kl eştiri lm e ktedir. Yedi önemli ülke, Çin, Brezil ya, Hindistan, Enclonezya, Türkiye, Mı s ır ve Fas, ge li şmekte olan ülkelerin üretiminin %85' ini gerçek l eştirm e ktedi r. E n büyük uçucu yağ ihra ca tç ı s ı ülkeler Çi n, Avrupa Birliği, ABD, Brezilya, Enclonezya ve Hincl i stan'cl ı r. Bu ülkeler dünya uçucu yağ ih racatı nın o/o66's ından sorumludurlar. G eli ş miş ülkeler baş lıca uç ucu yağ itha- K oku ve tat endüstril erinin toplam dünya sa t ı ş lan 1995 y ılında 11.4 milyar dolar o lmu ş tur. Bu, 1993 raka m larına göre 2. ı milyar d o l a rl ık bir a r tı şa k a rş ılık gelmektedir. Tat maddelerinin pazar payı %35 iken koku ınaclclel e rininki %32, arama kimya sa ll arın ı n ki ise %18 o lmu ş tur (31). Uçucu yağ ve doğal ekstrelerin pazar pa y ı %15 o larak gerçekl eş mi ş tir. P aza.rın en az %50 1 si a l tı çok uluslu ş irke t tara fından yönetilmektedir. Bunlar IFF, Givauclan-llou re, Quest, Haarın an & Reimer, Firmenich ve Takasago 1 dur. Diğ e r önemli firınalarc!an baz ıl arı ş unlardı r: Bush Boake Ali en (BBA), Dragoco, Tastemaker, llobertet, Mane ve Charabot (33). Limonolu Cymbopogon jle.xuos11s C cilra/us Sasafra Ocotea pret iosa 1200 Misket Jimonu Cil rus cıurantiijolia 900 La va nelin Lauandula sp. bybrid 750 Ki ş n i ş Co l ialldj-ı.ınt satlut tm 750 Litsea cubeba Lilsea cubeba Paçuli Pogos tenıon cablin Doğal tatlar için artan talebi karş ıla m a k ora nınd a yapay tatlar kullan m a kt adır (7). a ma c ıyla tat endüstrileri sentetiklerelen G. e li ş ıni ş ülkelerele aromaterapötiklerin ka ça rak d oğ al ürünlere yönelmekteclirler. ticaretinele görül en ge li ş m e nin ba z ı Çok uluslu gıda ürünleri ihra uçucu yağ ia ra olan ta lepte a rtı şa yol ca tç ı sı Nestle ürünlerinele %75 doğal tatla açması beklenmektedir. Sanayile ş mi ş r, %12.5 zeng inl eşt irilmi ş doğal tatlar, ülkeler, gelişmiş ıslah ve tarım teknik ve %7.2 cl oğa la özeleş ve sadece %5.3 teknolojileri kullanmaktad ı rlar. Bu