Hibrid Ayçiçeği Genotiplerinde Biyometrik Varyasyonların Değerlendirilmesi I. Adaptasyon - Stabilite Analizleri

Transkript

1 Ulud. Üniv. Zir. Fak. Derg., (2002) 16(2): Hibrid Ayçiçeği Genotiplerinde Biyometrik Varyasyonların Değerlendirilmesi I. Adaptasyon - Stabilite Analizleri Zeki Metin TURAN * Abdurrahim Tanju GÖKSOY ** ÖZET Bu çalışma, hibrid ayçiçeği genotiplerinin Bursa koşullarındaki a- daptasyon-stabilite yeteneklerini incelemek amacıyla 3 yıl süreyle ( ) yürütülmüştür. Araştırmada, yıllar çevre olarak kabul edilmiş ve her yıla ait ortalama değerler çevre indeksi olarak ele alınmıştır. Çeşitlere ilişkin adaptasyon-stabilite yeteneklerini inceleyebilmek için regresyon katsayısı (b), regresyondan sapmalar kareler ortalaması (S d ²) ve belirleme katsayısı (r²) değerleri kullanılmıştır. Elde edilen sonuçlara göre; tablada tane sayısı ve tane verimi bakımından çeşit, yıl ve çeşitxyıl interaksiyonları önemli bulunmuştur. Tane verimi bakımından S-288 çeşidinin her çevreye iyi adapte olduğu, SANBRO, ARDA-2098, TARSAN-1018 ve TR-6149 çeşitlerinin uygun çevre koşullarına daha iyi uyum gösterdiği,buna karşılık COBAN, C-207, TR-2037, TR-4098, TR-5166 ve AS-6310 çeşit ve hatlarının uygun olmayan çevre koşullarına daha iyi uyum sağladığı belirlenmiştir. Anahtar Sözcükler: Ayçiçeği (Helianthus annuus L.), verim, verim öğeleri, adaptasyon, stabilite. * Prof. Dr.; U. Ü. Ziraat Fakültesi Tarla Bitkileri Bölümü, Bursa. ** Doç. Dr.; U. Ü. Ziraat Fakültesi Tarla Bitkileri Bölümü, Bursa. 177

2 ABSTRACT Evaluation Of Biometrical Variations in The Hybrid Genotypes Of Sunflower I. Adaptation- Stability Analysis This study was carried out to determine the adaptation and stability abilities of hybrid sunflower genotypes under Bursa conditions during threeyears (1999 through 2001). In the research, each of the experimental years were accepted as an environment and average values of each year were treated as an environmental index. In order to determine the adaptation and stability situations of hybrids were calculated the linear regression coefficient (b i ); mean square of deviation from the regression (S 2 di ) and coefficient of determination (r²). According to the results, the effects of cultivar, year, and cultivar x year interactions on number of seeds per head and seed yield were highly significant. It was found that cultivar S-288 was stable for all environments in terms of seed yield. On the other hand, cultivars SANBRO, ARDA-2098, TARSAN-1018 and TR-6149 were more performed in good environments while COBAN, C-207, TR-2037, TR-4098, TR-5166 and AS-6310 cultivars and hybrid lines were more performed in poor environments. Key Words: Sunflower (Helianthus annuus L.), yield, yield components, adaptation, stability. GİRİŞ Bitki ıslahı programlarının sonunda yapılan mikro ve makro verim denemeleri ile bölge çeşit adaptasyon denemelerinde ıslah hatlarının veya çeşitlerin değişik çevre koşulları ile oluşturdukları etkileşim, çeşitlerin performanslarını gösteren önemli bir kriterdir. Kuşkusuz, bir bölge için önerilecek çeşidin, çevre koşulları ne olursa olsun, daima yüksek verimli olması arzu edilir. Bir başka deyişle, yüksek verimlilik stabilitesi gösteren çeşitlerin önerilmesi istenir. Ancak, her çeşidin farklı çevre koşullarında gösterdiği performans, çevre faktörleri ile etkileşimine bağlı olarak değişebilmektedir. Genotip x çevre interaksiyonu olarak açıklanan bu durum karşısında; hangi genotiplerin iyi çevre koşullarına, hangilerinin uygun olmayan çevre koşullarına adapte olduğunu ve hangi genotiplerin tüm çevrelere iyi veya kötü stabilite gösterdiklerini belirlemek gerekmektedir. Bitki ıslahçıları ve agronomistler, çevre koşulları ile daha az interaksiyon oluşturan ve verimleri ortalamanın üzerinde olan genotipleri yani, stabil genotiplerin elde edilmesini ve belirlenmesini arzu ederler. Yıldırım ve ark. (1979), bölge çeşit denemelerinde genotip x çevre interaksiyonlarının önemli çıkmadığı durumda, çeşitlerin her çevre içinde 178

3 sıralanmalarının değişmeyeceğini vurgulayarak üstün verimli bir çeşidin her bölgede üstün verimli, düşük verimli bir çeşidin ise her çevrede düşük verimli olacağını, yani çeşitler arasında stabilite bakımından bir farklılık olmayacağını ve tüm çeşitlerin stabil çeşit olarak adlandırılacağını belirtmişlerdir. Stabilite analizlerinin yapılabilmesi için önce genotip x çevre interaksiyonu varyanslarının istatistiksel olarak önemli olması gerekmektedir (Arshad, 1990; Yılmaz ve Tuğay, 1999). Finlay ve Wilkinson (1963), çeşitlerin stabilite ölçüsü olarak, arpada her çeşide ait ortalama verimi bağımlı değişken, çeşitlerin her bir çevredeki ortalama verimlerini bağımsız değişken olarak kullanıp, her çeşit için linear regresyonu belirlemişler ve regresyon katsayısı (b) 1 e yakın olan genotiplerin tüm çevreler üzerinden ortalama bir stabiliteye sahip olduğunu bildirmişlerdir. Eberhart ve Russell (1966), regresyon katsayısının yanında regresyondan sapmalar kareler ortalamasının da (S d ²) bir stabilite parametresi olarak kullanılmasını önermişlerdir. Bir başka stabilite parametresi olarak bağımlı değişkendeki toplam varyasyonun regresyon tarafından açıklanan miktarını gösteren belirleme katsayısı (r²) da kullanılmaktadır (Püskülcü, 1974; Bilbro ve Ray, 1976). Çaylak ve ark. (1994), soyada yaptıkları bir stabilite çalışmasında, genotip ortalamasının genel ortalamadan büyük ve regresyon katsayısının 1 e eşit olmasını bütün çevrelere iyi adaptasyon; genotip ortalamasının genel ortalamadan küçük ve regresyon katsayısının 1 e eşit olmasını bütün çevrelere kötü adaptasyon; regresyon katsayısının 1 den büyük olmasını iyi çevrelere özel adaptasyon; regresyon katsayısının 1 den küçük olmasını kötü çevrelere özel adaptasyon olarak tanımlamışlardır. Bu çalışma, Bursa kurak koşullarında bazı hibrid ayçiçeği çeşitlerinin ve ümitvar ıslah hatlarının adaptasyon yeteneklerini belirlemek için 3 yıl süre ile yapılmıştır. Araştırmada, çeşitlerin ortalama değerlerinin çevre ortalamaları üzerine regresyon katsayısı (b), regresyondan sapmalar kareler ortalaması (S d ²) ve belirleme katsayısı (r²) kullanılarak çeşit ve hatların stabilite durumları değerlendirilmiştir. Materyal MATERYAL ve YÖNTEM Araştırmada, 10 adet tescilli hibrid ayçiçeği çeşidi, (ARDA-2098, AS-615, AS-6310, C-207, COBAN, SANBRO, S-288, TARSAN-1018, TR ve 64-A-52) ve 3 adet deneysel hibrid ayçiçeği hattı (TR-2037, TR ve TR-5166) bitki materyali olarak kullanılmıştır. Bu çeşitler, orobanş 179

4 parazitine, pas (Verticillium) ve solgunluk (Sclerotinia sclerotiorum) hastalıklarına dayanıklı, uygun koşullarda yüksek tohum ve yağ verimine sahiptirler. Tarla denemeleri 1999, 2000 ve 2001 yıllarında, Uludağ Üniversitesi Ziraat Fakültesi Uygulama ve Araştırma Merkezi nde yapılmıştır. Denemelerin yapıldığı Bursa ilinde yazlar sıcak ve kurak, kış ayları serin ve yağışlı geçmektedir. Yıllık yağış toplamı 700 mm civarında olup, yağışın büyük bir bölümü sonbahar ve kış aylarında düşmektedir. Deneme yıllarında ve uzun yıllar ortalamasına göre ayçiçeğinin vejetasyon döneminde (Mart-Ağustos) kaydedilen aylık sıcaklıklar sırasıyla 1999 yılında; 8.8, 13.9, 18.0, 22.5, 26.0, 25.1 C, 2000 yılında; 7.6, 15.0, 17.7, 21.8, 25.5, 24.8 C, 2001 yılında; 14.0, 13.7, 18.2, 23.6, 27.7, 26.4 C, uzun yıllar ortalamasına göre; 8.3, 12.9, 17.7, 22.1, 24.5, 24.1 o C ve aylık toplam yağış miktarları sırasıyla 1999 yılında; 70.8, 25.0, 7.8, 74.2, 1.1, 39.7 mm, 2000 yılında; 95.6, 108.8, 48.9, 16.1, 9.4, 11.1 mm, 2001 yılında; 49.2, 86.4, 65.0, 16.7, 1.7 ve 13.1 mm, uzun yıllar ortalamasına göre; 68.8, 60.0, 52.4, 30.3, 25.1 ve 17.7 mm olarak kaydedilmiştir. Deneme yıllarında ortalama sıcaklıklar uzun yıllar ortalamasına göre 1-2 C daha yüksek olmuştur. Yağış değerleri incelendiğinde, ayçiçeğinin vejetasyon döneminde düşen yağış toplamlarının birinci deneme yılında, diğer iki deneme yılına ve uzun yıllar ortalamasına göre daha düşük olduğu görülür yılında aynı dönemde kaydedilen yağış miktarı uzun yıllar ortalamasına göre daha yüksektir. Yağışın aylara göre dağılışı 1999 yılına göre 2000 ve 2001 yıllarında daha düzenli seyretmiştir. Deneme yıllarında ortalama oransal nem uzun yıllar ortalamasına göre daha düşük ölçülmüştür (Anonim, 2002 a). Denemelerin yürütüldüğü üç yılda da topraklar killi bünyeye sahip olup, azot ve organik madde yönünden fakir, fosforca yeterli ve potasyum bakımından zengindir. Topraklarda tuzluluk problemi yoktur (Anonim, 2002 b). Yöntem Denemeler 4 tekrarlamalı olarak Tesadüf Blokları Deneme Desenine göre kurulmuştur. Parsel alanı 20.8 m² olup, hasatta bu değer 9.1 m² ye düşürülmüştür. Denemelerin ekimi üç yılda da Nisan ayının ilk yarısında yapılmıştır. Ekimden önce 35 kg/da hesabıyla kompoze gübre ve bitkiler cm boylandığında ise 25 kg/da üzerinden amonyum nitrat (% 26 N) gübresi verilmiştir. Ekimden sonra 200 cc/da dozunda Linuron terkipli bir herbisit uygulanmıştır. Denemeler susuz koşullarda yürütülmüştür. Denemeye alınan çeşit ve hatların verim ve verimle ilişkili özelliklerini belirlemek ve stabilite analizlerini yapabilmek için bitki boyu, yaprak 180

5 sayısı, tabla çapı, tablada tohum sayısı her parselden rastgele seçilen 20 bitkide ölçülmüş ve ortalamaları alınarak parsel esasına getirilmiştir. Hasattan sonra her parselden elde edilen tohum ürünü tartılarak dekara tane verimleri bulunmuştur. Bu tohumlardan alınan 4x100 adet tohum örneklerinde 1000 tane ağırlıkları belirlenmiştir. Üç yıl ve 13 çeşitle yürütülen bu araştırmanın varyans analizleri MSTAT-C (version 2.1-Michigan State University 1991) paket programıyla yapılarak çeşit x yıl interaksiyonlarının önemliliği test edildikten sonra çeşitlerin adaptasyon-stabilite durumlarını belirleyebilmek için üç farklı stabilite parametresi incelenmiştir. Bunlar; 1. Regresyon Katsayısı (bi) Genotiplerin çeşitli çevrelerdeki verimi ile o çevrelerin çeşitli metotlarla ölçülen değerleri arasındaki doğrusal ilişkiyi gösterir. İlk defa 1963 yılında Finlay ve Wilkinson tarafından genotiplerin adaptasyon ve stabiliteleri hakkında bilgi vermek için kullanılmıştır (Yıldırım ve ark., 1979). Finlay ve Wilkinson (1963) ın İ nci genotip için regresyon katsayısı: bi=[σ m j=1 Y ij X j (Y i.) (X.) / m] / [ Σ m j=1 X j ² - X². / m] Burada; i= genotipler (1-13), J= çevreler (1-3), m= çevrelerin sayısı [Σ m j=1 Y ij X j (Y i.) (X.) / m]: Genotiplerin gözlenen değerleri ile çevre ortalamalarının çarpımlar toplamı [Σ m j=1 X j ² - X². / m]: Bağımsız değişkenin (çevrelerin) kareler toplamıdır. Araştırmada çevre indeksi olarak çevre ortalamaları kullanıldığından ortalama regresyon 1 e (b=1) eşittir. 2. Regresyondan Sapma Kareler Ortalaması (S di ²) Genotiplerin farklı çevrelerde almış oldukları fenotip değerlerinin çevre ortalamaları üzerine olan regresyondan sapma kareler ortalaması Eberhart ve Russell (1966) tarafından ikinci bir stabilite parametresi olarak kabul edilmiştir. İ inci genotip için bu parametre; S di ²= 1/m-2 [( m j=1 Y ij ²- Y i 2. / m) - bi² ( m j=1 X j ² - X². /m)] eşitliği ile gösterilir. Bu eşitlikte; ( m j=1 Y ij ²- Y i 2. / m): Genotiplerin gözlenen değerlerinin (bağımlı değişkenin) kareleri toplamıdır. 181

6 3. Belirleme Katsayısı (r i ²) Son olarak S² di ve x ij deki varyasyonun fonksiyonu olarak belirleme katsayısı (r i ²)da stabilite parametresi olarak incelenmiştir (Püskülcü, 1974; Bilbro ve Ray, 1976). İ inci genotip için; r i ²= [b i ² ( m j=1 X j ² - X². /m)] / ( m j=1 Y ij ²- Y i ². /m) denklemi ile tanımlanmıştır. ARAŞTIRMA SONUÇLARI ve TARTIŞMA Araştırmada yer alan hibrid ayçiçeği çeşit ve hatlarının incelenen ö- zellikler yönünden adaptasyon ve stabilite durumlarını belirlemek için regresyon katsayısı (bi), regresyondan sapma kareler ortalaması (S di 2 ) ve belirleme katsayısı (ri²) olmak üzere üç farklı adaptasyon-stabilite parametresi kullanılmıştır. Söz konusu adaptasyon-stabilite parametreleri her bir özellik için ayrı ayrı tahminlenerek ele alınan çeşitlerin Bursa koşullarındaki adaptasyon-stabilite durumları aşağıda tartışılmıştır. Stabilite parametrelerine göre bir çeşidin stabil olduğuna karar verilebilmesi için geçerli kurallar; 1. Regresyon katsayısının 1 e (b=1) eşit olması (Finlay ve Wilkinson, 1963). Çevre indeksi olarak çevre ortalamaları kullanıldığında b=1 olur. 2. Regresyondan sapmalara ilişkin kareler ortalamasının teorik olarak sıfır (S di ²=0) olması (Eberhart ve Russell, 1966). 3. Belirleme katsayısının (r²) 1 e yakın olması (Püskülcü, 1974; Bilbro ve Ray 1976). 4. Genotiplerin yüksek bir ortalama değere sahip olması (Finlay ve Wilkinson, 1963; Eberhart ve Russell; 1966; Püskülcü, 1974). Bu çalışmada olduğu gibi çevre indeksi olarak çevre ortalamaları kullanıldığında b=1 olur (Finlay ve Wilkinson, 1963). Araştırmada incelenen özelliklerden bitki boyu, yaprak sayısı, tabla çapı ve 1000 tane ağırlığında çeşit x yıl interaksiyonunun istatistiksel olarak önemsiz olduğu saptanmıştır. Bu durum, belirtilen özellikler bakımından çeşitlerin stabil olduğunu ve bu nedenle değişen çevre koşullarına karşı çeşitlerin bu özelliklerinde önemli bir değişiklik olmadığını ortaya koymuştur. Buna göre, söz konusu özellikler bakımından yüksek ortalama değere sahip olan bir çeşidin her çevrede veya her yıl ortaya çıkan farklı iklim koşullarına rağmen yüksek ortalama değerler oluşturduğu buna karşılık, düşük bir ortalama değere sahip olan çeşidin ise her çevrede düşük ortalama değerler ver- 182

7 diği anlaşılmaktadır. Bu çeşitler üzerine çevre koşullarının etkisi pek az olmaktadır (Yıldırım ve ark., 1979). Bitki boyu, yaprak sayısı, tabla çapı ve 1000 tane ağırlığında stabilite parametrelerinden biri olan regresyon katsayısının çeşitlerin her birinde ortalama regresyona yani 1 e yakın olduğu, regresyondan sapmalara ilişkin kareler ortalamasının düşük değerli ve sıfıra yakın çıktığı ve bir diğer stabilite parametresi olan belirleme katsayısının da çeşitlerin çoğunda 1 e yakın olduğu saptanmıştır. Bulgular, Finlay ve Wilkinson (1963), Eberhart ve Russell (1966), Püskülcü (1974) ve Bilbro ve Ray (1976) tarafından ortaya konulan stabilite kavramlarına uymaktadır. Esasen genotip x çevre interaksiyonları önemsiz çıkan bu özellikler için stabilite analizlerinin yapılmasına gerek yoktur (Yıldırım ve ark., 1979; Arshad, 1990). Bu nedenle sözkonusu özelliklerde stabilite parametreleri detaylı verilmemiştir. Diğer bazı çalışmalarda, bitki boyu, tabla çapı, 100 tohum ağırlığı, tablada tohum sayısı, bitkide yaprak sayısı, olgunlaşma gün sayısı gibi agronomik özelliklerde genotip x çevre interaksiyonlarının önemli olduğu ve çeşitlerin stabilite durumlarının çevrelere göre değiştiği vurgulanmıştır (El-Hity, 1994; Baljit- Singh ve ark., 1999). Varyans analizi sonuçlarına göre, tablada tane sayısı ve tane verimi bakımından çeşit x yıl interaksiyonları önemli bulunmuştur. Buna bağlı olarak regresyonların homojenliği ve artan regresyonların homojenliği kareler ortalamaları da istatistiksel olarak önemli çıkmıştır. Bu sonuçlar, söz konusu özellikler için çeşitlere ilişkin regresyon katsayılarının 1 den farklı ve regresyondan sapmalar kareler ortalamasının ise 0 dan farklı olabileceğini göstermektedir. Tablada tane sayısı için saptanan çeşitlere ait regresyon katsayıları (bi), regresyondan sapma kareler ortalaması (S di ²) ve belirtme katsayısı (ri²) Çizelge I de verilmiştir. Sözkonusu çizelgeden görüldüğü gibi, regresyon katsayısı ortalama regresyon katsayısından daha büyük olan (bi>1) ARDA ve TR-4098 çeşitlerinin iyi çevre koşullarına, regresyon katsayısı ortalama regresyon katsayısından daha düşük olan (bi<1) C-207 çeşidinin ise uygun olmayan koşullara adapte olduğu belirlenmiştir. AS-6310 çeşidinin de regresyon katsayısı ortalama regresyon katsayısından daha düşük (bi<1) olmasına rağmen, en düşük regresyondan sapma kareler ortalaması (S d 2 ), en yüksek belirleme katsayısı (r 2 ) ve en yüksek ortalama değere sahip olması nedeniyle tüm çevrelere iyi uyum sağlayan çeşit görünümünde olduğu söylenebilir Regresyon katsayıları 1 e eşit olan (bi=1) SANBRO ve S-288 çeşitlerinin düşük S d ² değeri, yüksek r² değeri (sırasıyla ve 0.893) ve tüm çevrelerde (yıllarda) genel ortalamanın üzerinde ortalama değerler göstermesinden dolayı tüm çevrelere iyi adapte olduğu sonucuna varılmıştır. 183

8 Regresyon katsayıları 1 e eşit olan diğer çeşitlerin (TR-5166, TR-6149, AS-615 ve 64-A-52) düşük S d ² değeri, in üzerinde r² değeri ve genel ortalamaya göre daha düşük ortalama değerler vermeleri nedeniyle her çevreye kötü stabilite gösterdikleri anlaşılmıştır. Çizelge I. Bursa Koşullarında Farklı Yıllarda Yetiştirilen Hibrid Ayçiçeği Çeşitlerinde Tablada Tane Sayısına İlişkin Ortalama Değerler ve Stabilite Parametrelerine Ait Değerler TABLADA TANE SAYISI (adet/tabla) ÇEŞİTLER _ Ortalama (x) Regresyon katsayısı (b) Regresyondan Sapma (Sd²) Belirleme Katsayısı (r²) ARDA a * AS bc AS a * C cd * COBAN bc * SANBRO a S a TARSAN a ** TR d TR bc * TR bc TR b A b ORTALAMA Tane verimi bakımından regresyon katsayısı 1 den daha büyük o- lan ve her çevrede genel ortalamadan daha yüksek tane verimine sahip olan SANBRO ve ARDA-2098 çeşitlerinin iyi çevre koşullarına özel olarak adaptasyon gösterdiği saptanmıştır. Öte yandan, özellikle ARDA-2098 çeşidinin oldukça büyük S d ² (4170.4) ve düşük r² (0.746) değerlerine sahip olması, bu çeşidin stabil bir çeşit olmadığını kanıtlamaktadır. Bu çeşitler uygun çevre koşullarında diğerlerine göre daha yüksek verim verdikleri halde, çevre koşullarında meydana gelebilecek bir olumsuzluk bu çeşitlerin verimini diğerlerine göre daha büyük oranda düşürebilmektedir. Regresyon katsayıları 1 den küçük olan ve ortalama verimleri genel ortalamanın altında olan COBAN, TR-2037, TR-4098 ve TR-5166 çeşitlerinin uygun olmayan çevre koşullarına özel adaptasyon gösterdikleri belirlenmiştir. Ayrıca, regresyon katsayısı 1 e eşit olduğu halde, regresyondan sapmalar kareler ortalaması sıfırdan farklı (S d ² 0) ve belirleme katsayısı da 1 den daha düşük olan AS- 6310, C-207, TARSAN-1018 ve TR-6149 çeşitlerinin Eberhart ve Russell, 184

9 (1966) ve Püskülcü, (1974) tarafından belirlenen kriterlere göre stabil çeşit olmadıkları kabul edilmiştir. Bu nedenle, genel ortalamanın üzerinde tane verimine sahip olan TARSAN-1018 ve TR-6149 çeşitlerinin uygun çevre koşullarına, genel ortalamadan daha düşük verime sahip olan AS-6310 ve C- 207 çeşitlerinin ise uygun olmayan çevre koşullarına uyum sağladıkları anlaşılmaktadır. Öte yandan, regresyon katsayısı 1 e eşit, S d ² si sıfır ve belirleme katsayısı (r²) 1 e yakın olan çeşitlerden, genel ortalamanın üzerinde verime sahip olan S-288 çeşidinin her çevreye iyi adapte olduğu belirlenmiştir. İncelenen üç stabilite parametresine göre, AS-615 çeşidi en stabil çeşit görünümünde olup, ortalamaya yakın verimi ile her çevreye orta derecede stabilite göstermiştir (Çizelge II). Çizelge II. Bursa Koşullarında Farklı Yıllarda Yetiştirilen Hibrid Ayçiçeği Çeşitlerinde Tane Verimine İlişkin Ortalama Değerler ve Stabilite Parametrelerine Ait Değerler TANE VERİMİ (kg/da) ÇEŞİTLER _ Ortalama (x) Regresyon Katsayısı (b) Regresyondan Sapma (Sd²) Belirleme Katsayısı (r²) ARDA bc * ** AS de AS eg ** C g ** COBAN fg * SANBRO a * S bd TARSAN b ** TR fg * TR ce * ** TR fg * TR b * A ef ORTALAMA Bulunan sonuçlar, araştırmanın yürütüldüğü çevre koşullarına göre değerlendirilecek olursa, iyi koşullara adapte olduğu belirlenen SANBRO ve ARDA-2098 çeşitleri çevre koşullarının daha uygun olduğu 2000 ve 2001 yıllarında yüksek verim verdiği halde, daha olumsuz çevre koşullarının hüküm sürdüğü 1999 yılında düşük verim oluşturmuşlardır. Kötü koşullara adapte oldukları belirlenen COBAN, TR-2037, TR-4098, TR-5166, C-207 ve AS-6310 çeşitlerinin çevre koşulların pek uygun olmadığı 1999 yılında diğer çeşitlere göre daha yüksek verim sağladıkları, fakat daha uygun çevre 185

10 koşullarının bulunduğu 2000 ve 2001 yıllarında ise verimlerinin diğer çeşitlerden daha düşük olduğu görülmüştür. Öte yandan, her çevreye uyum sağladığı saptanan S-288 çeşidi de tüm yıllarda verim sıralamasında ilk sıralarda yer almıştır (Çizelge II). Konu ile ilgili incelenen pek çok literatürde ayçiçeğinde tohum verimi için genotip x çevre interaksiyonlarının önemli olduğu ve bu nedenle çeşitlerin değişen çevre koşullarına göre verim performanslarının değişken olduğu vurgulanmıştır (Kandalkar, 1997; Prusti ve ark., 1999; Nel ve ark., 2000). Araştırmada yer alan hibrid ayçiçeği çeşitlerinin Bursa kurak koşullarında farklı adaptasyon-stabilite yeteneklerine sahip olması literatür bulguları ile benzerlik göstermektedir. Sonuç olarak, çalışmada yer alan hibrid ayçiçeği çeşit ve hatlarının bitki boyu, tabla çapı, yaprak sayısı ve 1000 tane ağırlığı bakımından stabil oldukları, tablada tane sayısı ve tane verimi yönünden bu çeşitlerin çevrelerle interaksiyon oluşturduğu ve stabilitelerinin değiştiği belirlenmiştir. SANBRO, ARDA-2098, TARSAN-1018 ve TR-6149 çeşitlerinin iyi çevre koşullarına, COBAN, C-207, TR-2037, TR-4098, TR-5166 ve AS-6310 çeşitlerinin uygun olmayan çevre koşullarına özel adaptasyon gösterdiği, S- 288 çeşidinin stabil olduğu ve her çevreye iyi uyum sağladığı, bununla birlikte AS-615 çeşidinin her çevreye orta derecede ve 64-A-52 çeşidinin ise her çevreye kötü stabilite gösterdikleri saptanmıştır. KAYNAKLAR Anonim, 2002 a. İklim Verileri. Bursa Meteoroloji İşleri Müdürlüğü Kayıtları, 2002, Bursa. Anonim, 2002 b. Toprak Analizi Sonuçları. Köy Hizmetleri 17. Bölge Laboratuvar Raporları, 2002, Bursa. Arshad, Y., Genotiplerin Çevreye Uyum Yeteneklerini Belirlemede Kullanılan Bazı Stabilite Parametreleri Üzerinde Araştırmalar. Yüksek Lisans Tezi. EÜ. Fen Bilimleri Enstitüsü Tarla Bitkileri Ana Bilim Dalı, Bornova-İzmir. Baljit-Singh, G.S., Sandha, R.K. Bajaj, Narinder Kaur, B. Sandeep, B. Singh, N. Kaur Genotype Environment Interactions for Seed Yield and Its Components in Sunflower (Helianthus annuus L.). Crop Improvement, 26: Bilbro, J.D. and L.L., Ray Environmental Stability and Adaptation of Several Cotton Cultivars. Crop Sci. 16: Çaylak, Ö., C.F. Çalışkan, M.P. Yıldırım, N. Algan Ege Bölgesi Koşullarında Bazı Soya Hat ve Çeşitlerinin Truncated (kesmeli) 186

11 Seleksiyon Yöntemi Kullanılarak Uyum Yeteneklerinin Belirlenmesi Üzerine Araştırmalar. Tarla Bitkileri Kongresi Nisan İzmir, Bitki Islahı Bildirileri Cilt 2, , Eberhart S.A. and W.A. Russell, Stability Parameters for Comparing Varieties. Crop Sci., 6: El-Hity, M.A Evaluation of Sunflower Cultivar and Their Interaction with Year. Alexandria journal of Agricultural Research 39:2, Finlay, K.W. And G.N. Wilkinson, The Analysis of Adaptation in a Plant Breeding Programme. Aust. J. Agric. Res., 14: Kandalkar, V.S., Phenotypic-Stability Analysis in Open-Pollinated Varieties of Sunflower (Helianthus annuus L.) in North-West and South-East Madyha Pradesh During Winter Season. Indian Journal of Agricultural-Sciences, 67 (12): Nel, A.A., H.L. Loubser, P.S. Ammes, The Effect of Environment and Cultivar on Sunflower Seed I. Yield Hullability and Physical Seed Characteristics. South African Journal of Plant And Soil 17 (3): Prusti, A.M., R.K., Bajaj, B. Subbalakshmi, V.S., Dev Stability Analysis for Oil Yield and Its Components in Sunflower. Environment and Ecelogy, 7 (1): Püskülcü, H., Analysis of Genotype by Environmental Effects in Redclover, Trifolium pratense L. Master Tezi, University of Wisconsin, Wisconsin, A.B.D. Yılmaz, G., M.E. Tuğay Patateste Çeşit Çevre Etkileşimleri. I. Stabilite Parametreleri Yönünden İrdeleme. TÜBİTAK, Türk Tarım ve Ormancılık Dergisi, 23: Yıldırım, M.B., A. Öztürk, F. İkiz, H. Püskülcü Bitki Islahında İstatistik-Genetik Yöntemler. Ege Bölge Zirai Araştırma Enstitüsü Yayınları, No:20, S. 257, İzmir. 187