GELİŞİM PSİKOLOJİSİ. Murat CİVELEK (Rehberlik ve Eğitim Bilimleri Uzmanı.

Transkript

1 GELİŞİM PSİKOLOJİSİ Murat CİVELEK (Rehberlik ve Eğitim Bilimleri Uzmanı 1

2 6. ÜNİTE FİZİKSEL VE PSİKOMOTOR GELİŞİM 2

3 KPSS de bu bölümden her yıl ortalama 1 soru gelmektedir. Bu bölümdeki sorular genellikle bilgi sorusu şeklindedir. 3

4 FİZİKSEL VE MOTOR GELİŞİM ÜNİTEYE GİRİŞ 4 Fiziksel (Bedensel) gelişim; çocuğun boy ve kilosunun artışı ile birlikte vücut sistemlerinin gelişip olgunlaşma sürecidir. Fiziksel gelişim döllenmeden başlar ve ergenliğin sonuna kadar devam eder. Fiziksel değişim ise yaşam boyu devam eder. Psikomotor (Devinimsel) gelişim ise; gelişim sürecinde vücut hareketlerinin kontrol edilebilmesini ve bu hareketlerde pratikleşmeyi ifade eder. Çocuğun kol ve bacaklarıyla tüm organlarını kullanmada güç, hız ve uygunluk sağlamasına ve bedenini denetim altına almada becerikli duruma gelmesine denir.

5 FİZİKSEL VE MOTOR GELİŞİM ÜNİTEYE GİRİŞ 5 Psikomotor gelişim büyük oranda fiziksel gelişime bağlıdır ve kişinin çevresine uyumu ile ilişkilidir. Bu bakımdan psikomotor gelişim, fiziksel gelişimle diğer gelişimler arasında bir köprü görevi görür. Psikomotor gelişim gerçekleşmezse, bundan zihinsel, toplumsal (veya sosyal), duygusal gelişim de zarar görür. Çocuğun psikomotor gelişimi onun çevreyi tanımasında ve yönetmesinde önemli rol oynar.

6 Fiziksel büyüme temelde...(i).. bağlı olarak gerçekleşen bir süreç olmakla birlikte...(ii).. yetersizliği bu süreci olumsuz etkileyebilir. Fiziksel gelişimle ilgili bu metinde, I ve II rakamlarının yerine aşağıdaki hangi kavramlar getirilmelidir? I II A) Öğrenmeye Sosyal çevre B) Yaşantıya Olgunlaşma C) Fiziksel çevreye Sosyal çevre D) Kalıtıma Beslenme E) Olgunlaşmaya Uyarıcı 6

7 FİZİKSEL GELİŞİM A- Doğum Öncesi Dönem B- Doğum sonrası dönem Ovum (Dölüt) (0-2 hafta) Embriyo (3-9 hafta) Fetüs (10. hafta ve sonrası) Bebeklik (0-2 yaş) İlk çocukluk (oyun) (2-6 yaş) İkinci çocukluk (okul) (6-11 yaş) Ergenlik (11-18 yaş) Genç yetişkinlik (18-30/35 yaş) Orta yetişkinlik (35-60/65 yaş) İleri yetişkinlik (65 yaş ve üstü) 7

8 A- DOĞUM ÖNCESİ DÖNEM Bu dönem 3 e ayırılır: 1. Ovum (Dölüt) Evresi (İlk 2 hafta) 2. Embriyo Evresi (3-9 hafta aralıkları) 3. Fetüs Evresi (10 haftadan sonra) Embriyo: Çevre etkisine en açık olunan dönemdir. Bu dönemde bebek, insan şeklini almaya başlar ve organlar gelişir haftalarda kalp ve sinir sistemi oluşmaya başlar haftalarda cinsiyet ayrımı oluşur. 8. Haftanın sonunda kalp, karaciğer ve sindirim sistemi işlevlerini yerine getirmeye başlar. Fetüs: Göz kapakları, tırnaklar ve saçlar oluşmaya başlar. Çocuğun çevresindekileri algılaması (işitme) Fetüs dönemiyle başlar. 8

9 Doğum öncesi dönem fiziksel gelişimin en hızlı olduğu dönemdir. Doğum öncesi dönemin ilk 3 ayı fiziksel gelişim açısından kritik dönemdir. Yani çevresel etkenlere çok açıktır. 9

10 B- DOĞUM SONRASI DÖNEM Bu dönem 7 ye ayırılır: 1. Bebeklik (0-2 yaş) 2. İlk çocukluk (oyun) (2-6 yaş) 3. İkinci çocukluk (okul) (6-11 yaş) 4. Ergenlik (11-18 yaş) 5. Genç (ilk) yetişkinlik (18-30/35 yaş) 6. Orta yetişkinlik (35-60/65 yaş) 7. İleri yetişkinlik (yaşlılık) (60/65 yaş ve üstü) 10

11 1. Bebeklik (Süt) Dönemi Doğum sonrası fiziksel gelişimin en hızlı olduğu dönemdir. Doğduğunda bebeğin boyu 50-55cm, ağırlığı kg dır. Ağırlığı bir yaşının sonunda 3 katına çıkar. 1 yaşında doğumdan sonraki boyunun yarısı kadar artarak 75 cm olur. Erkekler kız çocuklarına göre daha hızlı gelişir. Bu dönemde önce bebeğin boyun ve baş kasları büyür. Bebeğin büyük kasları küçük kaslarından önce gelişir (genelden özele ilkesi). Bebek için en önemli ve en gelişmiş duyusu işitme duyusudur. 11

12 İki yaşında özellikle psikomotor ve sinir sisteminde hızlı gelişme olur. Psikomotor gelişiminde iki hareket göze çarpar; refleksif hareketler (ilk 6 ay) ve denetimsiz genel vücut hareketleri. İlk 6 ay refleksif hareketlerin olduğu dönemdir. Bu reflekslerin büyük çoğunluğu ilkel reflekslerdir. Bunlar genelde ilk 6 aydan sonra ortadan kaybolur. Refleksler ilkel ve hayatta kalma (var olma) refleksleri diye ikiye ayrılır. 12

13 BABİNSKİ REFLEKSİ MORO (İRKİLME) REFLEKSİ SIKI SIKI TUTMA REFLEKSİ TONİK BOYUN REFLEKSİ 13

14 Motor gelişimin incelendiği bir çalışmada, 16 aylık tek yumurta ikizleri her biri bir grupta olacak şekilde iki gruba ayrılırlar. Birinci gruba tırmanmayı gerektirecek çok sayıda eşyanın bulunduğu bir ortamda altı hafta boyunca merdiven tırmanma eğitimi verilir (E). İkinci grupla ise tırmanacakları herhangi bir eşyanın bulunmadığı bir ortamda, motor gelişimle ilgili olmayan oyunlar oynanır (O). İki grubun motor performanslarının her hafta ölçüldüğü bu çalışmanın sonunda, verilen merdiven tırmanma eğitiminin motor gelişim hızını bir süre için artırdığı, bu süreden sonra eğitime devam edilmesinin motor gelişim hızını artırmada bir etkisinin olmadığı ve normal çocuklara yaklaştıkları görülür. Bu sürede normal yaşamda var olan tırmanma etkinliklerinin yerine başka oyunların oynatıldığı grupta (O), motor gelişim hızının yavaşladığı ancak bir süre sonra onların da normal çocuklara yaklaştıkları gözlenir. Normal gelişimin (N) kesikli çizgiyle gösterildiği aşağıdaki grafiklerden hangisi, bu araştırma sonucunu en doğru şekilde yansıtmaktadır? 14

15 15

16 BEBEKLİK DÖNEMİ (0-2 YAŞ) GELİŞİM GÖREVLERİ Nefes almayı ve emmeyi öğrenir. Solunum sistemi ve nabzı düzene girer. Doğumla birlikte yeni karşılaştığı çevre koşullarına uyum sağlamaya çalışır. Dışkı kontrolünü gerçekleştirmeye (tuvalet eğitimi) çalışır. Belirli zamanlarda uyumayı ve uyanık kalmayı öğrenir. Dönemin sonlarına doğru konuşmayı, yürümeyi ve katı yiyecek yemeyi, çiğnemeyi öğrenir. 16

17 2. İlk Çocukluk (Oyun) Dönemi Fiziksel gelişim hızı bir önceki döneme göre yavaşlamıştır. 4 yaşındaki çocuğun boyu doğumdaki boyunun yaklaşık iki katıdır. 6 yaşında çocuğun ağırlığı doğumdaki ağırlığının yaklaşık yedi katına çıkar. Kaba motor hareketler gelişir. El-göz uyumları yetersizdir, fakat koordinasyon süreci başlar. Büyük kaslarını küçük kaslarına göre daha iyi kullanmaktadırlar (Mesela; ayakkabısını giyebilir ancak bağcıklarını bağlamakta zorlanabilir.). Yani küçük kas becerilerinde acemilikler gözlenir. Erkek çocukların kızlardan daha uzun ve ağır olmalarına karşın kız çocuklarının ince motor kaslarının gelişimi erkek çocuklardan daha ileridir. Bu dönemde çocuklar çok hareketlidir; uzun süre aynı yerde oturamazlar, koşmak, atlamak ve tırmanmak isterler. 17

18 İLK ÇOCUKLUK DÖNEMİ (2-6 YAŞ) GELİŞİM GÖREVLERİ Anlamlı konuşmayı ve yürümeyi öğrenir. El-göz uyumu koordinasyonun sağlanmaya çalışılması İnce ve kaba motor becerilerini kazanmaya başlama Anne-babadan bedensel bağımsızlaşma başlar. Kendi öz bakım becerilerini (yemek yeme) yerine getirebilme. Okumaya-yazmaya hazır hale gelme. Cinsiyet farklılıklarını öğrenme ve cinsel kimliğini kazanmaya başlama (Cinsiyet gelişimi başlar). Toplumsal kurallara dair doğru ve yanlış davranışı ayırt etmeye ve toplumsal rolleri öğrenmeye başlama (Sosyalleşme başlar). Değişik yaş gruplarıyla (ailesi, akran grupları) iletişim kurmayı öğrenme, duygularını fark etmeye başlama. 18

19 3. İkinci Çocukluk (Okul ) Dönemi Fiziksel gelişim hızı yavaşlamaya devam eder. 9/10 yaşına kadar erkeklerin bedeni kızlardan daha büyükken 10/11 yaşlardan sonra kızların bedeni erkeklere göre daha iri ve gelişmiş olur. Çünkü kızlar ergenliğe daha erken girer. 10 yaşındaki bir çocuğun boyu yaklaşık cm, ağırlığı kg dır. El-göz koordinasyonu sağlanır. Küçük kaslar gelişerek küçük ve ince kas becerileri gelişir. Bu dönem, ince motor becerilerin gelişiminin hızlandığı bir dönemdir. İnce motor kas gelişimi 7 yaşında başlayıp, 9 yaşında tamamlanmaktadır. Dönemin sonunda kızlar 10.5, erkekler 12 yaşlarında erinliğe girerler ve fizyolojik ve hormonal değişiklikler yaşarlar. 19

20 SON ÇOCUKLUK DÖNEMİ (7-11 YAŞ) GELİŞİM GÖREVLERİ Mantıklı ve somut düşünmeyi öğrenir. Kendine karşı olumlu ve yararlı tutumlar oluşturmaya başlama Başarma güdüsü artar ve önem kazanır. Vicdan ve değerler sistemi geliştirmeye başlama Okuma, yazma ve hesaplama ile ilgili 3 temel beceriyi geliştirme ve zaman kavramlarını tanıma Cinsiyetine uygun rolleri benimseme ve onlarla özdeşleşerek cinsiyet rollerine uygun davranma Davranışlarının sorumluluğunu alabilme, kendi başına kararlar alabilme, kişisel bağımsızlığını kazanmaya başlama Yaşıtlarıyla iyi geçinebilme ve kişiler arası ilişkilerini geliştirme (Sosyalleşme yoğunlaşır) Gündelik yaşam ve oyunlar için gerekli fiziksel özellikleri kazanma 20

21 Büyük bir hevesle ilköğretime başlayan Hakan, ikinci dönemde okuma ve yazmayı öğrenir. Ancak yıl sonunda annesinin istediği gibi, çizgiyi taşırmadan düzgün bir şekilde yazmayı başaramaz. Hakan ın düzgün yazamamasının sebebi aşağıdakilerden hangisiyle en iyi açıklanabilir? A) Okuldan bıkması B) Annesinin düzgün yazması için baskı yapması C) Küçük kas gelişiminin yeterince tamamlanmaması D) Öğretmeninin yeterince ilgi göstermemesi E) Ellerini, kollarını etkili kullanamaması 21

22 Ana sınıfına devam eden Neşe nin ilköğretim beşinci sınıfa giden ablasının kullandığı materyallere göre daha büyük materyallerle çalışması, aşağıdakilerden hangisiyle açıklanabilir? A) Küçük kas gelişimini tamamlamamış olması B) Sahip olduğu bilişsel şema sayısının az olması C) Nesne devamlılığı ilkesini kazanmamış olması D) Sembolik oyunlarla iç dünyasını yansıtması E) Miktar korunumunun kazanılmamış olması 22

23 4. Ergenlik Dönemi Bu dönemde fiziksel gelişim ve değişim hızı tekrar artar. Boy, kas ve iskelet gelişimi aniden hızlanır (Büyüme atılımı). Yüzde önce burun; bedende ise önce eller ve ayaklar büyür. Ardından gövde ve omuz hızla büyür. Bu hızlı fiziksel gelişim ve vücut organlarının aynı oranda büyümemesi vücut koordinasyonunu zorlaştırır ve sakarlık gibi davranışlara sebep olur. Ergenliğin ortalarında erkeklerin boy uzunluğu kızların uzunluğuna yaklaşır ve onları geçer. 17 yaştan itibaren vücut organları dengeye ulaşır. 23

24 Bu dönem erinlik ve ergenlik dönemlerini kapsar. Erinlik cinsiyet yeteneklerinin kazanıldığı ve ergenliğe geçişin başladığı dönemdir. Kızlar 10/11, erkekler 11/12 yaşlarında ergenliğe girerler. Erinlik döneminin başlaması, ikincil cinsiyet özelliklerinin ortaya çıkmasıyla anlaşılır. İkincil cinsiyet özellikleri dolaylı üreme sistemiyle ilgili olan özelliklerdir. İlk kez erinlikte ortaya çıkar. Her iki cinste de vücutta tüylenme, kıllanma, erkeklerde ses kalınlaşması, gırtlak oluşumu ve kasların gelişimi, kızlarda kalça ve göğüs gelişimi ikincil cinsiyet özelliklerinin gelişmesidir. 24

25 Cinsiyet salgı bezleri (yumurtalık, testis) aktif hale gelerek cinsiyet hormonu (östrojen, testosteron) üretilmeye başlanır. Kızlarda östrojen, erkeklerde testosteron hormonun salgılanmasıyla ilk kez ergenlikte birincil cinsiyet özellikleri kazanılır. Birincil cinsiyet özellikleri doğrudan doğruya üreme sistemiyle ilgili özellikleridir. Üreme sistemi gelişir ve üreme fonksiyonları oluşur. Erkeklerde penis ve testislerin gelişimi, kızlarda vajina ve rahim gelişimi, adet kanaması birincil cinsiyet özelliklerinin gelişimidir. 25

26 Fiziksel ve cinsel yönden, erken veya geç olgunlaşma, erkek ve kızları farklı etkiler. Erken olgunlaşan erkekler; çevresi ve akran grubunca daha fazla ilgili görürler ve daha kolay benimsenirler. Daha erken bağımsız olmayı öğrenirler ve akranlarının gözünde lider vasfını kazanırlar. Toplum tarafından bu şekilde pekiştirildiğinden özgüveni daha yüksek olurlar ve daha dışa dönüktürler. Bu nedenle daha fazla girişken, çekici, popüler ve sosyal olurlar. Geç olgunlaşan erkekler ise; yetişkinler ve okul arkadaşları onlara çocuk gözüyle bakarlar ve davranırlar. Bu yüzden olumsuz benlik kavramı geliştirebilirler. Bu nedenle özgüveni daha düşüktür, daha az girişken ve sosyal olurlar. Popüler değildirler. Fakat dikkat çekmek istediklerinden daha hareketli ve enerjik olurlar. 26

27 Erken olgunlaşan kızlar; özgüveni daha düşük, çekingen ve içe dönüktürler. Çünkü beden imgelerine karşı önemli ölçüde yoğun bir tatminsizlik yaşayabilirler. Vücutlarında görülen değişiklikleri saklama eğilimine girebilir. Daha çok kendilerinden yaşça büyüklerle sosyal ilişki kurmaya çalışırlar. Geç olgunlaşan kızlar ise; özgüveni daha yüksek, girişimci ve dışa dönük olurlar. Cinsel konulara uzak, eğitimöğretim faaliyetleriyle daha fazla ilgilidirler. 27

28 Ergenlik dönemi özellikleriyle ilgili olarak aşağıdakilerden hangisi yanlıştır? A) Ergenliğe erken giren kızların özgüvenleri yüksektir. B) Erken olgunlaşan erkek ergenler daha çok ilgi görürler. C) Ergenlerde Bana bir şey olmaz. düşüncesi yaygındır. D) Erkeklerde boy uzaması, kızlara göre daha ileri yaşlara kadar devam eder. E) Kız ergenlerin bedenlerindeki yağ oranı daha fazladır. 28

29 Bu dönemde beslenme ve yemek bozuklukları ortaya çıkabilir. Bunlar; Obezite: Aşırı yemeye bağlı aşırı kiloluk hali Anorexia nevroza: Zayıflamayı takıntı haline getiren bireyin ağır ve aşırı perhiz yapması sonucu aşırı zayıflaması halidir. psikolojik kökenlidir. Halk arasında sıfır beden manken hastalığı olarak bilinir. Bulimia nevroza: Aşırı yeme alışkanlığı ile kendini belli eder. psikolojik kökenlidir. Birey bedeninin ağırlığını kontrol etmekle aşırı uğraşır, bu nedenle birey kilo almamak için uygunsuz davranışlar gösterir: kusar, aşırı derecede egzersiz yapar, aç kalırlar, laksatif diüretik ilaçları kullanırlar. 29

30 ERGENLİK DÖNEMİ (11-18 YAŞ) GELİŞİM GÖREVLERİ Kimlik kazanma çabaları Bedensel özelliklerini kabul etme, ve etkili olarak kullanma Anne-baba ve diğer yetişkinliklerden duygusal olarak bağımsızlık kazanma Her iki cins yaşıtlarıyla (akranlarıyla) olgun ilişkiler kurabilme Kendisiyle ilgili kararları alıp, uygulayabilme Kendi cinsiyetine (erkek-kadın) uygun sosyal rolleri benimseme (cinsel kimliğin kazanılması) Kişisel değerlerine göre bir değerler ve ahlak sistemi oluşturma (yaşam felsefesi oluşturma) Bir mesleğe doğru yönelme ve hazırlanma 30

31 ERGENLİK DÖNEMİ (11-18 YAŞ) GELİŞİM GÖREVLERİ Akran gruplarına girme Toplumsal görevlerini yerine getirebilme ve toplumsal sorumluluklar alabilme Evlilik ve aile hayatına ilişkin düşünce planında hazırlanma Birincil ve ikincil cinsiyet özellikleri kazanma Androjen kişilik özelliğini kazanabilme (Androjen kimlik: Cinsiyetiyle zıt rolleri benimseme uygulama. Yani her iki cinsin sosyal rolünü yerine getirebilme. Mesela; bir kadının araba tamircisi olması). 31

32 Aşağıdakilerden hangisi ergenlik döneminin hemen başında yaşanılan özelliklerden biri değildir? A) Karşı cinse ilginin artması B) Bireyin kendisini farklı ve üstün bulması C) Arkadaşlara yönelimin artması D) Ahlaki değerlendirmelerde başkalarının tepkisinin önemsenmesi E) Zihinsel gelişiminin, en üst düzeyine erişmesi 32

33 Gelişim özellikleri açısından ergenlik dönemindeki öğrencilerle ilgili aşağıdaki ifadelerden hangisi yanlıştır? A) Her konuda ailelerinin dediklerini yapmaya çalışırlar. B) Sosyal roldeki cinsiyete bağlı farklılaşmaları öğrenirler. C) Meslek seçimlerine yönelik bilgi toplamaya başlarlar. D) Kimlik geliştirme çabaları sırasında karmaşa yaşayabilirler. E) Kendilerine model olarak özdeşim kurabilecekleri kişileri ararlar. 33

34 Fiziksel gelişimleri bakımından erkek ve kızların yaşlara göre boylarındaki artış miktarlarını en iyi gösteren grafik aşağıdakilerden hangisidir? (Grafiklerde kesikli çizgiler erkekleri, düz çizgiler kızları göstermektedir.) 34

35 Bebeklikten itibaren ayrı büyütülmüş bir grup yetişkin ikiz üzerinde boylamsal bir araştırma yapılmıştır. Bu araştırmada ilk çocuklukta tek yumurta ikizlerinin çift yumurta ikizlerine göre daha benzer davrandıkları ancak çocuklar büyüdükçe benzerliğin azaldığı görülmüştür. Bununla birlikte, yetişkinlikte bu benzerliğin ikizlerin dinsel, siyasal görüşlerinde, ilgi alanlarında ve eş seçimlerinde daha az; sayısal ve sözel yeteneklerinde, yürüyüşlerinde, gülüşlerinde ve ses tonlarında ise daha fazla olduğu gözlenmiştir. Bu araştırmaya göre aşağıdaki sonuçlardan hangisine varılamaz? A) Bazı davranışların gelişiminde çevre, bazılarında ise kalıtım baskındır. B) Davranış gelişiminde çevrenin etkisi yaşa bağlı olarak artmaktadır. C) Kalıtım ve çevrenin etkileri bireysel farklılıklara bağlı olarak değişir. D) Tek yumurta ikizlerinde gelişimin çeşitli alanlarındaki etkileşim, çift yumurta ikizlerinden daha fazladır. E) Erim genişliği (ranj) fazla olan özelliklerde çevrenin etkisi, dar olanlara göre daha fazladır. 35

36 Ergenlik dönemine ilişkin aşağıdaki ifadelerden hangisi doğrudur? A) Kızlarda ilk adet kanaması, erinliğe geçişin de ilk işaretidir. B) İkincil cinsiyet özelliklerinin geç ortaya çıkması, bilişsel gelişimi olumsuz yönde etkiler. C) Ergenlik döneminde kızlarda östrojen, erkeklerde testosteron hormonlarının ilk kez salgılanmaya başlamasıyla, ikincil cinsiyet özellikleri kazanılır. D) Erkek çocuklar arasında çevrelerindeki kız arkadaşlarından daha önce ergenlik dönemine girenler bulunabilir. E) Geç olgunlaşma, ergenlik döneminde erkekleri olumlu, kızları ise olumsuz etkiler ancak bu etkinin yönü zaman içinde değişebilir. 36

37 GENÇ YETİŞKİNLİK (18-30/35) DÖNEMİ GELİŞİM GÖREVLERİ Fiziksel gelişimdeki artışın özellikle boy artışının durakladığı bu dönemin başında az da olsa boy ve kilo artışı olmaktadır. Bir işe başlama ve mesleki kariyerini geliştirme Eş seçme Eşiyle beraber uyumlu yaşamayı gerçekleştirme ve aile kurma Aile sorumluluklarını yerine getirme (Evin yönetimini ve çocuk sorumluluğunu üstlenebilme Arkadaş ve sosyal gruplara katılma Vatandaşlık sorumluluklarını üstlenme 37

38 ORTA YETİŞKİNLİK (35-65 YAŞ) DÖNEMİ GELİŞİM GÖREVLERİ Fizyolojik değişmeye ve yaşlanmaya uyum sağlama Yetişkinlere özgü toplumsal sorumlulukların artmasının kabulü Eşiyle bütünleşmiş bir kişi olarak hayatına devam etme Serbest zamanlarında, işleri dışında hoşlandıkları uğraşlar edinme Hayat standartlarını ve gelir artırıcı ekonomik şartları devam ettirme Çocuklar ve yaşlı kuşaklarla ilişkilerin sürdürülmesi ve onlara yardım ve rehberlik etme Sivil toplum örgütlerine katılma ve çalışmalarda bulunma 38

39 İLERİ YETİŞKİNLİK DÖNEMİ GELİŞİM GÖREVLERİ Fiziksel açıdan en fazla yıpranmanın olduğu, hastalıkların zayıf düşen beden üzerinde çeşitli olumsuz etkiler yarattığı dönemdir. Psikomotor gelişimde çeşitli aksamalar söz konusu olur; hareketlerin bir kısmı yapılamaz hale gelir, bir kısmında ise yavaşlama görülür. Azalmış olan bilişsel ve fiziki gücü anlama ve kabullenme Emekliliğe ve azalan gelire uyum sağlama Aile içindeki kayıpları (akraba ve eşin ölümü) kabullenme Kendi yaşamına uygun toplumsal rolleri kabullenme ve uygulama Kendisinin rahat edebileceği fiziki ve sosyal ortamları 39 düzenleme