AZERBAYCAN ÜLKE BÜLTENİ

Transkript

1 0 AZERBAYCAN ÜLKE BÜLTENİ Eylül 2009 Resmi adı: Yönetim şekli: Başkent: Diğer şehirler: İdari yapı: Komşuları: GENEL BİLGİLER Azerbaycan Cumhuriyeti Cumhuriyet Bakü Gence, Nahçıvan, Sumgayıt, Lenkeran 59 bölge (rayon), 11 şehir, 1 özerk cumhuriyet Türkiye, İran, Gürcistan, Ermenistan, Rusya Federasyonu Yüzölçümü: 86,600 km 2 (Dünyanın en büyük yüzölçümüne sahip 112. ülkesi) Nüfus: 8.1 milyon Etnik dağılım: Azeri (%90.6), Dağıstanlı (%2.2), Rus (%1.8), Ermeni (%1.5) Dil: Para birimi: Azerice Saat dilimi: Türkiye saati + 2 Azərbaycan Respublikası Yeni Manat (24 Eylül 2009 itibariyle 1 USD = 0,8034 AZN) DEİK/Türk-Azerbaycan İş Konseyi

2 İçindekiler Siyasi Görünüm... 3 Tarihsel Perspektif Dış İlişkiler... 4 Azerbaycan Ekonomisi... 5 Makroekonomik Performans... 7 Büyüme Enflasyon Döviz Kuru Ödemeler Dengesi Döviz Rezervleri Dış Borçlar Başlıca Sektörler Enerji Tarım ve Gıda Perakende Ticaret İnşaat Otomotiv Telekomünikasyon Tekstil Turizm Ulaştırma Bankacılık ve Finans Dış Ticaret Yabancı Yatırım Türkiye-Azerbaycan Ticari ve Ekonomik İlişkileri Ticari ve Ekonomik Nitelikli Anlaşmalar Türk Firmalarının Yatırımları Müteahhitlik Hizmetleri Ticari İlişkiler Türk Eximbank Kredileri Ticari ve Ekonomik İlişkilerde Karşılaşılan Sorunlar İşbirliği İmkanları Türk-Azerbaycan İş Konseyi Ek-1: Başlıca Devlet Adamları Ek-2: Azerbaycan ın Bölgeleri Ek-3: Devlet Petrol Fonu Ek-4: Uluslararası Kuruluşlar ve Azerbaycan DEİK/Türk-Azerbaycan İş Konseyi 2

3 Siyasi Görünüm Sovyetler Birliği nin dağılmasından sonra Ekim 1991 de bağımsızlığını ilan eden Azerbaycan, Ermenistan la yapılan savaş ve planlı ekonominin sona ermesinden sonra pazar ekonomisine geçiş sürecinde yaşanan sıkıntılar nedeniyle oldukça istikrarsız bir dönem geçirmişse de 1990 lı yılların sonlarından başlayarak ülke istikrar kazanmaya başlamıştır. Azerbaycan ın politik hayatında çok önemli rolü olan Cumhurbaşkanı Haydar Aliyev in 2003 yılının Aralık ayında vefat etmesinden önce gerçekleştirilen Cumhurbaşkanlığı seçimlerinde oyların yüzde 76.8 ini alan İlham Aliyev, Cumhurbaşkanı seçilmiştir. İlham Aliyev in göreve başlamasından bugüne kadar geçen süre içerisinde siyasi istikrar korunmuştur. Cumhurbaşkanı Aliyev geniş halk kitleleri tarafından desteklenmektedir. Muhalefet partilerinin 2003 yılındaki Cumhurbaşkanlığı seçimlerinden önce düzenlemiş olduğu gösterilerin şiddete dönüşmesi nedeniyle bu partiler halkın tepkisini çekmiş ve bazı muhalefet siyasetçileri hakkında yasal süreç başlatılmasına yol açmıştır. Ayrıca, muhalefet partileri arasında da bir görüş birliği söz konusu değildir. Azerbaycan, demokratik, laik ve üniter bir hukuk devletidir. Devlet egemenliği, kuvvetler ayrılığı prensibine dayanmaktadır. Yasama yetkisini Milli Meclis, yürütme yetkisini Cumhurbaşkanı, yargı görevini ise Anayasa Mahkemesi ve diğer Azerbaycan mahkemeleri yerine getirmektedir. Başbakan ve kabine, Cumhurbaşkanı tarafından atanır. Tarihsel Perspektif 1991 yılında Azerbaycan ın bağımsızlığını kazanmasıyla birlikte, o döneme kadar Azerbaycan Komünist Partisi Genel Sekreterliği görevinde olan Avaz Mutalibov, ülkenin ilk Cumhurbaşkanı olmuştur. Mart 1992 de Dağlık Karabağ bölgesinde gerçekleşen Hocalı Katliamı ndan sonra Mutalibov istifa etmiş ve ülke derin bir istikrarsızlık sürecine girmiştir. Bu dönemde muhalefette olan Halk Cephesi Partisi, bir direniş hareketi örgütleyerek iktidara gelmiştir. Haziran 1992 de yapılan seçimlerden galip çıkan Halk Cephesi Partisi lideri Ebulfez Elçibey Cumhurbaşkanı olmuş, ancak yeni hükümet gerek Dağlık Karabağ sorununun çözümünde, gerekse ekonomik kalkınma alanında önemli bir başarı sağlayamamıştır. Giderek büyüyen sosyal rahatsızlık Haziran 1993 te Gence kentinde silahlı direnişe dönüşmüş, göstericilerin Bakü ye yürümesiyle Cumhurbaşkanı Elçibey, başkenti terketmek zorunda kalmıştır. Bu gelişmeler üzerine Cumhurbaşkanlığı yetkileri, döneminde Azerbaycan Komünist Partisi Genel Sekreteri olan ve daha sonra SSCB DEİK/Türk-Azerbaycan İş Konseyi 3

4 Politbüro üyeliği ve 1987 yılına kadar da SSCB Başbakan Yardımcılığı görevinde bulunmuş olan Ulusal Konsey Sözcüsü Haydar Aliyev e devredilmiştir. Ağustos 1993 te gerçekleştirilen referandum ile Elçibey in görevi resmen sona ermiş ve aynı yılın Ekim ayındaki seçimlerde de Haydar Aliyev beş yıllık bir süre için Cumhurbaşkanlığına seçilmiştir. Aliyev, 1998 deki seçimlerden de galip çıkarak ikinci dönemine başlamış ve ağır sağlık sorunları nedeniyle 2003 yılındaki seçimlerde aday olmadığını açıklamıştır. Azerbaycan parlamentosu Milli Meclis, 1995 yılında kurulmuştur. 125 sandalyeli Milli Meclis için seçimler 5 yılda bir yapılmaktadır. Son olarak parlamento seçimleri 6 Kasım 2005 tarihinde gerçekleştirilmiştir. Azerbaycan Anayasa Mahkemesi tarafından 1 Aralık 2005 tarihinde onaylanan seçim sonuçlarına göre, 125 seçim bölgesinin 115 inde sonuçlar geçerli sayılmış ve buna göre İlham Aliyev in liderliğindeki Yeni Azerbaycan Partisi 56, Azadlık bloğu (Halk Cephesi, Musavat Partisi ve Demokrat Parti) 6, daha küçük partiler toplam 5, bağımsız adaylar ise 40 sandalye elde etmişlerdir. Uluslararası gözlemciler, seçimlerin uluslararası standartlara tam olarak uymamasına rağmen, ülkede demokrasi açısından önemli bir gelişme olduğunu kaydetmişlerdir. Diğer yandan, 10 seçim bölgesinde seçim sonuçlarının iptal edilmesi, muhalefet partilerinden büyük tepki görmüştür. Bu bölgelerde seçimler, 10 Mayıs 2006 tarihinde tekrar yapılmıştır. Azerbaycan Hükümeti Cumhurbaşkanı: İlham Aliyev ( Ekim 2008 de ikinci 5 yıllık dönem için seçilmiştir.) Başbakan: Artur Rasizade (4 Kasım 2003 ten beri görevdedir) Başbakan Yardımcıları: Yakup Eyyübov (Başbakan Birinci Yrd.), Elçin Efendiyev, Ali Hasanov, Abid Şerifov Dışişleri Bakanı: Elmar Mammadyarov Ekonomik Kalkınma Bak.: Şahin Mustafayev Maliye Bakanı: Samir Şerifov İçişleri Bakanı: Ramil Usubov Sanayi ve Enerji Bakanı: Natiq Aliyev Savunma Bakanı: Safar Abiyev Adalet Bakanı: Fikret Mamedov Tarım ve Gıda Bakanı: İsmet Abasov Enformasyon Bakanı: Ali Abbasov Afet İşleri Bakanı: Kemaleddin Haydarov Kültür ve Turizm Bakanı: Ebulfez Garayev Eğitim Bakanı: Misir Mardanov Çevre ve Tabii Kay. Bakanı: Huseyngulu Bagirov Sağlık Bakanı: Oktay Şiraliyev Çalışma ve Sos.Güv. Bak.: Fizuli Alekperov Ulusal Güvenlik Bakanı: Eldar Mahmudov Spor ve Gençlik Bakanı: Azad Rahimov Vergi Bakanı: Fazıl Mamedov Ulaştırma Bakanı: Ziya Mamedov Dış İlişkiler Azerbaycan ın dış siyasetinin temeli, Rusya, Türkiye ve İran gibi komşuları ve ABD ile AB gibi küresel güçlerle olan ilişkilerin dengeli bir şekilde sürdürülmesidir. ABD ile bu ülkenin Azerbaycan petrol sektöründeki büyük yatırımları nedeniyle gelişmeye başlamış olan ilişkiler, son dönemlerde küresel terörle mücadele çerçevesinde yeni bir mecraya girmiştir. DEİK/Türk-Azerbaycan İş Konseyi 4

5 Diğer yandan Azerbaycan ile Rusya Federasyonu arasında da işbirliğinin artırılması ve diyaloğun dengeli bir şekilde sürdürülmesi için adımlar atılmaktadır. Şubat 2004 te imzalanan Moskova Deklarasyonu ile taraflar bu konudaki kararlılıklarını somutlaştırmışlardır. Azerbaycan, İran destekli radikal İslamcı faaliyetlerden endişe etmekte, İran ise kendi sınırları içerisinde Azeri kökenlilerin çoğunlukta olduğu bölgelerde Azeri milliyetçiliğinin gelişmesinden çekinmektedir. Bununla birlikte, Hazar Denizi ndeki petrol ve doğalgaz kaynaklarının paylaşımındaki anlaşmazlıklar da iki ülke arasındaki ilişkileri etkileyen bir faktördür. Haydar Aliyev in deyişiyle bir millet, iki devlet olan Azerbaycan ve Türkiye arasındaki ilişkiler ekonomik alanda olduğu kadar siyasi ve askeri alanlarda da sıkı bir şekilde sürdürülmektedir. Bakü-Tiflis-Ceyhan Ham Petrol Boru Hattı'nın hizmete girmesi, ülkeleri daha da yakınlaştıran bir unsur olmuştur. Türkiye ile Azerbaycan arasındaki diyalog, devletin en üst kademelerinde ve oldukça kuvvetli bir biçimde devam etmektedir. İlham Aliyev in döneminde Azerbaycan ın dış siyasetinde ulusalcı yaklaşım ağır basmaya başlamış ve bu durum, hükümetin Dağlık Karabağ sorununa yaklaşımında da kendini göstermiştir. Azerbaycan ile Ermenistan, bu bölgenin kontrolü için 1988 ile 1994 yılları arasında savaşmışlar, daha sonra ateşkes imzalanmasına rağmen soruna kalıcı bir çözüm getirilememiştir. Savaş yüzünden çoğunluğu Azeri olmak üzere 1 milyondan fazla insan göç etmek zorunda kalmıştır. Şu anda Dağlık Karabağ, resmi olarak Azerbaycan a bağlı olsa da, bölgede Ermeni azınlık çoğunluktadır ve Ermenistan ordusunun fiili mevcudiyeti söz konusudur. Azerbaycan, bölgede kendi hükümranlığının tanınması koşuluyla otonom bir statü tanıyacağını bildirmişse de, Karabağ daki Ermeniler bağımsızlık için ısrar etmekte ve Azerbaycan hükümranlığını kesinlikle reddetmektedirler. Avrupa Güvenlik ve İşbirliği Teşkilatı (AGİT) bünyesinde Rusya, ABD ve Fransa nın öncülüğünde oluşturulan Minsk Grubu, taraflar arasında uzlaşmaya varılabilmesi için arabulucu işlevini görmektedir. Azerbaycan Ekonomisi Azerbaycan ekonomisi, devletin halen ciddi bir ağırlığa sahip olduğu, planlı ekonomiden pazar ekonomisine geçiş sürecinde olan bir yapıya sahiptir. Ülkenin ekonomik açıdan en büyük zenginlikleri sahip olduğu büyük petrol ve doğalgaz yatakları, tarıma elverişli toprakları ve DEİK/Türk-Azerbaycan İş Konseyi 5

6 SSCB döneminden miras kalan büyük sanayi tesisleri ve sanayi altyapısıdır. Sovyetler Birliği nin dağılmasından sonra ciddi bir küçülme yaşamış olan Azerbaycan ekonomisine Ermenistan ile çıkan savaş ağır bir darbe vurmuştur. Bağımsızlığın ilan edildiği 1991 yılından 1995 yılına kadar olan sürede yüzde 60 lık bir küçülme yaşayan Azerbaycan ekonomisinde Sovyetler Birliği dönemindeki pazarlarını ve devlet teşviklerini kaybetmiş olan plastik, kimyasallar ve imalat gibi birçok sektör yok olma seviyesine gelmiştir. Diğer yandan tarım sektörünün ülke ekonomisindeki ağırlığı hızlı bir düşüş eğilimine girmiştir. Azerbaycan ekonomisi, 1995 yılından itibaren IMF ve Dünya Bankası yla işbirliği çerçevesinde başlatılan yeniden yapılanma ve özelleştirme programıyla canlanmaya başlamış ve ekonomideki küçülme yerini büyümeye bırakmıştır. Bu büyüme sürecinin başlamasında ve güç kazanmasında 1998 yılından itibaren giderek artan oranlarda giren enerji alanındaki yabancı yatırımların büyük etkisi vardır. Azerbaycan ekonomisinin sektörel açıdan iki ana başlık altında incelemek mümkündür: enerji sektörü ve diğerleri. Yaklaşık yüz yıldan beri Azerbaycan da ekonominin belkemiği olan enerji sektörü, büyük miktarlarda yabancı yatırım çekmektedir yılı verilerine göre, enerji sektörü GSYİH nin yüzde 60 ını, ülkenin tüm ihracat gelirlerinin ise yüzde 90 ını karşılamaktadır. Diğer yandan enerji sektöründe yatırımların artması, taşımacılık ve inşaat gibi yan sektörleri de olumlu yönde etkilemektedir. Azerbaycan ın bağımsızlığını kazanmasından bugüne kadar geçen süre içinde ekonomide tarımın ağırlığının azaldığı, buna karşılık enerji de dahil olmak üzere bütün olarak sanayi sektörünün ağırlığının arttığı gözlemlenmektedir yılında tarımın GSYİH içerisindeki payı yüzde 30 iken, 2005 yılında bu oran yüzde 9,6 ya inmiş, 2006 yılında yüzde 9,7, 2007 yılında ise yüzde 5,9 olarak gerçekleşmiştir yıllarını kapsayan dönemde tarım sektörünün ortalama yıllık üretim artışı yaklaşık yüzde 4,5 olmuştur yılında GSYİH içerisinde sanayi sektörünün payı yüzde 59,1 iken, hizmet sektörünün payı ise yaklaşık yüzde 35 olarak gerçekleşmiştir. Azerbaycan ekonomisinde son yıllarda artan doğrudan yabancı yatırımlar, düşük enflasyon oranları, sıkı mali politikalar ve para politikaları sayesinde yüksek büyüme oranları yakalanmış, dengeli bir bütçe oluşturulmuş ve makroekonomik istikrar büyük ölçüde sağlanmıştır. Hükümet, bu çerçevede petrol gelirlerinin, ekonominin diğer sektörlerinin kalkındırılmasında kullanılmasını amaçlayan bazı uygulamalara gitmekte ve bu sayede ekonomide çeşitlilik sağlanarak, kalkınmanın sürdürülebilirliğinin temin edilmesini amaçlamaktadır. Ancak, buna rağmen ekonominin ihtiyaç duyduğu yapısal reformlarda istenen hızın yakalanmış olduğu söylemek mümkün değildir. Son yıllarda yaşanmakta olan olağanüstü yüksek büyüme hızı genel olarak petrol ihracatına dayandığından, ülke ekonomisi küresel petrol fiyatlarına son derece duyarlı hale gelmiştir. DEİK/Türk-Azerbaycan İş Konseyi 6

7 Makroekonomik Performans TEMEL MAKROEKONOMİK GÖSTERGELER Yıl GSYİH Kişi Başına Büyüme Enflasyon İhracat İthalat (Milyar $) Gelir (Dolar) Oranı (%) Oranı (%) (Milyon $) (Milyon $) , ,0-0, , ,4-8, , ,4 2, , ,9 1, , ,6 2, , ,2 2, , ,2 6, , ,4 9, , ,5 8, , ,0 16, , ,8 20, Kaynak: T.C Başbakanlık Dış Ticaret Müsteşarlığı, Azerbaycan Ülke Profili, 2009 Büyüme: Son yıllarda enerji sektörüne gelen doğrudan yabancı yatırımlarla kapasitenin yükselmesi ve dolayısıyla artan petrol üretimi ile küresel piyasalarda petrol fiyatlarının rekor seviyelere yükselmesi sayesinde Azerbaycan, oldukça yüksek büyüme oranlarına ulaşmıştır döneminde yıllık ortalama yüzde 10.2 olan GSYİH artışı, 2005 yılında yüzde 26.4 e, 2006 yılında yüzde 34.5 e çıkmış, 2007 yılında ise yüzde 25 olarak gerçekleşmiştir. Son dört yıllık dönemde Azerbaycan, ekonomik büyüme rakamı açısından dünya liderliğini elinde bulundurmaktadır. GSYiH GSYiH 2005 yılında Azerbaycan ın büyüme oranını yüzde 20 lerin üzerine çıkartan süreç, söz konusu yılın ilk çeyreğinin sonunda yabancı petrol firmalarının oluşturduğu bir konsorsiyum olan Azerbaijan International Operating Company nin (AIOC) mevcut yataklarında üretimi artırmasıyla başlamıştır. Yıl içerisinde AIOC, 13.2 milyon ton petrol üretmiştir. DEİK/Türk-Azerbaycan İş Konseyi 7

8 Büyüme Oranı 34.5 Yüzde Azerbaycan Ekonomik Kalkınma Bakanlığı tarafından hazırlanan tahminlerde 2008 yılı için büyüme rakamı, petrol ve gaz üretimi artışının ve doğrudan yabancı yatırımın azalmaya başlaması göz önünde bulundurularak, yüzde 18,2 olarak öngörülmüştür yılının ilk yedi ayına bakıldığında, Azerbaycan ekonomisi gecen yıla oranla yüzde 2,7 lik bir büyüme göstermiştir. Global ekonomik durgunluğun Azerbaycan üzerinde de ağırlığını göstermesine rağmen, iç tüketimin göreceli olarak etkilenmediği gözlemlenmektedir. Çoğu sektörde ilk yedi aydaki gerilemeye rağmen, iki önemli sektör; tarım ve iletişim bu durgunluğun dışında kalmıştır. Tarım önceki yılın ilk altı ayıyla karşılaştırıldığında 2009 un ilk yarısında yüzde 6,6 genişleme göstermiştir. İletişim sektöründeki büyüme ise, 2008 in Ocak-Haziran dönemine oranla %12,7 olarak hesaplanmıştır. Azerbaycan ın ekonomik büyüme alanında elde ettiği başarının enerji kaynakları üretimindeki gelişmelerle yakın ilişkisi bulunmaktadır. Nitekim Azeri-Çırak-Güneşli petrol yataklarında üretim Şubat 2005 itibariyle başlamıştır. Bakü-Tiflis-Ceyhan Ham Petrol Hattı na ise halen petrol verilmektedir ve Ceyhan limanından ilk petrol tankeri 4 Haziran 2006 itibarile hareket etmiştir. Azerbaycan da petrol üretiminin önümüzdeki dönemde düzenli olarak artarak 2008 yılında günde 1 milyon varile ulaşması öngörülmektedir. Diğer yandan, Şahdeniz doğalgaz yataklarının da 2006 yılında üretime başlaması, Azerbaycan ın ekonomik büyümesine katkıda bulunmaktadır. Enflasyon: Azerbaycan, hiperenflasyon yaşamış bir ülkedir. Ermenistan ile yapılan savaş sırasında ülkede sürekli para basılmasından dolayı enflasyon 1994 yılında yüzde 1,664 seviyesine ulaşmış, ancak 1995 yılından itibaren uygulanan sıkı para politikalarıyla fiyatlar kontrol altına alınarak 2003 yılında enflasyon oranı yüzde 2,1 e kadar inmiştir. DEİK/Türk-Azerbaycan İş Konseyi 8

9 Yüzde Enflasyon Azerbaycan da son dönemlerde hız kazanan enerji sektörüne gelen doğrudan yabancı yatırımlar ve dolayısıyla ülkeye yüksek miktarlarda para girişi, 2004 yılından itibaren enflasyonist bir baskı oluşturmuş ve 2005 yılından başlayarak, Azerbaycan Merkez Bankası faiz oranlarını yükseltmek zorunda kalmıştır. Söz konusu yılda yüzde 9,6, 2006 da ise yüzde 8,3 olarak gerçekleşen TÜFE artışı 2007 yılında yüzde 16,7 ya çıkmıştır. Azerbaycan da enflasyon sorununun mevcutluğundan bahsedilmesi için dayanak oluşturan bu artışın gerek iç gerekse de dış ekonomik gelişmelerden kaynaklanan bazı nedenleri vardır. Nitekim, resmi açıklamalara göre 2007 yılı TÜFE artışının yaklaşık yüzde 6 sı dış faktörlerle bağlı olup, bunların başında petrol ve gıda fiyatlarında global çapta yaşanan artışlar gelmektedir. Söz konusu artışlar dünya ekonomisinde enflasyonist baskılar oluşturmuş ve Azerbaycan da doğal olarak bundan etkilenmiştir. Diğer taraftan, 2007 yılının başında belediye hizmetleri ve petrol ürünleri başta olmakla, bazı mal ve hizmet fiyatlarına yapılan zamlar, kamu harcamalarındaki artışlar ve petrol ihracatı karşılığında ülkeye giren büyük miktardaki para enflasyonist eğilimlerin artmasına neden olmuştur. Yıllık enflasyon oranı 2008 de %20,8 ulaşmıştır fakat bu oranın 2009 ylında yüzde 2,5 a düşeceği, 2010 yılında ise tekrar yükselerek yüzde 10 civarında seyredeceği tahmin edilmektedir.* (EIU forecast) Yeni Manat ın sembolü Döviz kuru: Azerbaycan a enerji alanındaki yabancı yatırımlar ve petrol ihracatından kaynaklanan yoğun ve sürekli bir döviz akışı söz konusudur. Her ne kadar bu tür gelirler Devlet Petrol Fonu nda toplansa da, döviz akışı, para arzını ve genel olarak ekonomiyi etkilemektedir yılında Azerbaycan para birimi Manat, Amerikan dolarına karşı sürekli olarak değer kazanmıştır. Bu da petrol dışındaki sektörlerin gelişimini önemli ölçüde zorlaştırmaktadır. DEİK/Türk-Azerbaycan İş Konseyi 9

10 1 Ocak 2006 tarihi itibariyle Manat, 1 Yeni Manat = 5,000 Manat olacak şekilde Yeni Manat ile değiştirilmiştir. Azerbaycan Merkez Bankası ndan yapılan açıklamada, Manat ın 1992 yılından beri 10 binde bir oranında değer kaybettiğini ve bu nedenle böyle bir değişikliğe ihtiyaç duyulduğu belirtilmiş, söz konusu değişiklik sayesinde ülke içerisindeki para YENİ MANAT BANKNOTLARI sirkülasyonunun artacağı, muhasebe sistemlerinde kolaylık sağlanacağı ve önemli derecede bir tasarruf sağlanacağı ifade edilmiştir. Merkez Bankası tarafından 1, 5, 10, 20, 50 ve 100 Yeni Manat lık banknotlar ve 1, 3, 5, 10, 20 ve 50 Gepik lik madeni paralar piyasaya sürülmüştür. Ödemeler dengesi: Azerbaycan ın ödemeler dengesinde en dikkat çekici husus, ekonominin bağımsızlığın ilk yıllarından beri cari açık vermiş olmasıdır. Bu açıklar, büyük ölçüde enerji sektörünün ekonomideki ağırlığından ve bu sektörün yabancı sermayeye olan bağımlılığından, diğer sektörlerin ise yeterince gelişmemiş olmasından kaynaklanmaktadır. Azerbaycan, enerji sektörünün gelişimi için ihtiyaç duyduğu tüm sermaye malları ile hizmetleri ithalat yoluyla karşılamaktadır. Bu nedenle enerji sektöründe faaliyetlerin artması, cari açığı da büyütmüş ve 2004 yılında cari açık, GSYİH nin yüzde 34.1 i ile en yüksek seviyesine ulaşmıştır. Diğer yandan, uzun vadede artan petrol üretimi ve ihracatı, ithalatın finansmanı için kullanılmakta ve cari açığın kontrol altında tutulmasını sağlamaktadır. Bu durum, 2005 yılında belirginlik kazanmış, 2004 yılında ödemeler dengesi 2.6 milyar dolar cari açık veririken, 2005 yılında 167 milyon dolarlık fazlayla kapanmıştır yılında cari işlemler dengesinde 3.7 milyar dolarlık bir fazlaya ulaşılırken, 2007 yılında bu rakam rekor düzeye çıkarak, 9 milyar dolar olmuştur. Döviz rezervleri: Doğrudan yabancı yatırımlardan kaynaklanan enerji sektöründeki ihracat artışı, Azerbaycan ın döviz rezervleri açısından önemli bir avantaj sağlamaktadır. Azerbaycan Merkez Bankası (Milli Bank) verilerine göre rezervler, 2005 yılında bir önceki yıla göre yüzde 8.8 oranında artarak milyon dolar olmuş, 2006 yılının sonu için ise bu rakam yaklaşık iki katına çıkarak, milyon dolara ulaşmıştır. Milli Bank ın son açıklamasına göre, 1 Nisan 2008 tarihi için döviz rezervleri 2007 yılının sonuna göre yüzde 6,11 oranında artarak, 4.015,3 milyon dolardan 4.260,7 milyon dolara yükselmiştir. Dış borçlar: Hükümetin yaklaşımı, ekonomik kalkınmayı dış borçlanma yerine doğrudan yabancı yatırımlar yoluyla finanse etmek yönündedir. Bu durum, toplam kamu borç yükünün kontrol altında tutulmasını sağlamıştır yılında ülkenin toplam dış borçları, bir önceki yıla göre yüzde 5 oranında artarak 1.67 milyar dolar, 2006 yılında ise 2 milyar dolar olarak gerçekleşmiştir. Bu rakam 1 Ocak 2008 tarihi için 2.441,9 milyon dolar olup, GSYİH nın yüzde 8,2 sine tekabül etmektedir. Azerbaycan hükümeti, tüm dış borçların DEİK/Türk-Azerbaycan İş Konseyi 10

11 döneminde ödenmesi için çalışıldığını açıklamıştır yılında 2,9 milyar dolar olan dış borç; 2008 de 2,6 milyar dolara düşmüştür yılında ise, bu düşüşün devam etmesi beklenmekte, yılsonunda Azerbaycan toplam dış borcunun 2,3 dolar olacağı tahmin edilmektedir. Başlıca Sektörler GSYİH'nın Sektörlere Dağılımı Tarım 35% Sanayi 14% Hizmet 51% Hizmet Sanayi Tarım Enerji: Enerji sektörü, Azerbaycan ekonomisinin belkemiğini oluşturmaktadır. British Petroleum firmasının verilerine göre Azerbaycan ın kanıtlanmış petrol rezervleri 7 milyar varildir ve bu tüm dünyadaki rezervlerin yüzde 0.6 sına tekabül etmektedir. Azerbaycan Devlet Petrol Şirketi SOCAR ın kanıtlanmamış rezervlerin de dahil edildiği hesaplamalarına göre ülkenin petrol rezervleri 17.5 milyar varil seviyesindedir. Doğalgaz rezervleri ise 1.37 trilyon metreküp ile tüm dünyadaki rezervlerin yüzde 0.8 ine karşılık gelmektedir. SOCAR, ülkedeki petrol ve doğalgaz üretiminden, iki petrol rafinerisinin işletilmesinden, boru hatlarından ve petrol ile doğalgazın ithalat ve ihracatından sorumludur. Azerbaycan hükümeti, SOCAR ı özelleştirmemiş, enerji sektörüne doğrudan yabancı yatırım girişini üretim paylaşım anlaşmalarıyla sağlamıştır. Bugüne kadar 22 üretim paylaşım anlaşması yapmış olan Azerbaycan da, enerji sektöründe yabancı yatırımcılara diğer sektörlerde mevcut olmayan bazı avantajlar sağlanmaktadır. Azeri petrolünü dünya pazarlarına ulaştıracak olan Bakü-Tiflis-Ceyhan Ham Petrol Boru Hattı nın tamamlanarak devreye girmesi ve bu hattı doldurmak için yeni yataklarda üretime başlanması nedeniyle Azerbaycan ın petrol üretimi 2005 yılında ciddi bir artış göstermiş ve bir önceki yıla göre yüzde 43 lük bir artışla 22.2 milyon ton olarak gerçekleşmiştir. Üretim artışı sonraki DEİK/Türk-Azerbaycan İş Konseyi 11

12 dönemlerde de devam etmiş ve 2006 yılında 32.3 milyon ton, 2007 yılında ise 41,8 milyon ton petrol üretilmiştir. En büyük üreticilerden olan SOCAR ın üretimi son yıllarda düşüşe geçmiş ve 2005 yılında 9 milyon ton olarak gerçekleşmiştir. Bu rakam 2006 yılında da sabit kalırken, İngiliz, ABD ve Norveç firmaları tarafından oluşturulan ve 1997 de üretime başlayan Azerbaijan International Operating Company (AIOC) isimli konsorsiyumun üretim hacmi giderek artmıştır. Nitekim, 2005 yılında AIOC un üretimi bir önceki yıla göre yüzde 140 artarak 13.2 milyon tona, 2006 yılında 23.3 milyon tona çıkmıştır yılında ise Konsorsiyumun üretim hacmi 33 milyon ton olarak gerçekleşmiştir. Konsorsiyum, 5.4 milyar varillik kanıtlanmış rezervlere sahip olan Azeri-Çırak-Güneşli yataklarını işletmektedir. Azerbaycan, ürettiği petrolün yüzde 70 ini ihraç etmektedir. Şu anda Azeri petrolü üç boru hattı üzerinden ihraç edilmektedir. Bu hatlardan birisi Bakü yü Gürcistan ın Karadeniz kıyısındaki Supsa limanına bağlayan hat, diğeri ise yine Bakü yü Rusya nın Novorossisk limanına bağlayan hattır. Azeri-Çırak-Güneşli yataklarından çıkartılan petrol ile doldurulan, 1,776 km uzunluğunda ve yıllık 50 milyon ton ham petrol taşıma kapasitesine sahip Bakü-Tiflis-Ceyhan Ham Petrol Boru Hattı ndan ise Haziran 2006 itibariyle Azeri light petrolü dünya piyasalarına ihraç edilmeye başlanmıştır. Bunların yanısıra Batum a demiryolu üzerinden petrol sevkiyatı da yapılmaktadır. Azerbaycan da toplam kapasiteleri yılda 22 milyon ton olan iki adet petrol rafinerisi bulunmaktadır. Azerineftyag ve Haydar Aliyev rafinerileri, çıkartılan petrolün büyük bir kısmının ihraç edilmesi nedeniyle halen tam kapasitelerinin altında çalışmaktadır. Doğalgaz üretiminde de önemli gelişmeler yaşanmaktadır. Şahdeniz doğalgaz yatağında 2007 yılının evvelinde üretime başlanmış olup, bunun sonucunda doğalgazda ithalata olan bağımlılığın ortadan DEİK/Türk-Azerbaycan İş Konseyi 12

13 kalkacağı öngörülmektedir. Nitekim, SOCAR dan yapılan açıklamaya göre, 2008 yılında Azerbaycan doğalgazda tamamen kendi kendine yeterli duruma gelecek ve komşu ülkelere de doğalgaz ihraç edecektir. Şahdeniz de ulaşılması öngörülen yıllık üretim miktarı 8.38 milyar metreküp seviyesinde olup, doğalgazın bir kısmı Bakü-Tiflis-Erzurum Boru Hattı üzerinden Gürcistan ve Türkiye ye ihraç edilecektir. Azerbaycan Enerji Bakanlığı ndan yapılan açıklamada 2008 yılında Türkiye ye 6 milyar metreküp doğalgaz gönderileceği belirtilmektedir. Tarım ve gıda: Tarım sektörü, Azerbaycan da en fazla istihdamı sağlayan sektör olup, toplam işgücünün yaklaşık yüzde 40 ı bu sektörde çalışmaktadır. Fakat tarım sektörü yapısal sorunlar ve yatırım yetersizliği nedeniyle büyük ölçüde sübvansiyonlara bağımlı durumdadır. Azerbaycan da tarım sektörünün büyüme hızı GSYİH artış rakamının çok altında olup, son yıllarda sektördeki büyüme hızının düşme eğiliminde olduğu görülmektedir. Nitekim, 2000 yılında yüzde 12.1 olan artış, 2001 yılında yüzde 11.1 e, 2002 yılında yüzde 6.4 e inmiş ve sonraki yıllarda bu eğilim devam etmiştir yılında bu rakam yüzde 0.9 gibi çok düşük bir seviyeye kadar gerilemiş, 2007 yılında ise yüzde 4 olarak gerçekleşmiştir. Azerbaycan ın toplan ihracat gelirleri içerisinde tarım sektörü petrol ve doğalgazdan sonra ikinci sırada bulunmaktadır. Azerbaycan da geniş çaplı toprak reformu yapılmış ve Sovyet döneminden kalma kollektifler ve devlete ait çiftlikler kaldırılmıştır. Bunların yerine daha küçük ve özel teşebbüs tarafından işletilen çiftlikler kurulmuş olup, bunların ortalama büyüklüğü 9.7 ha dır. Bu çiftliklerin toplam tarımsal üretim içerisindeki payı 1995 yılında yüzde 60 iken 2007 yılında yüzde 95.7 e yükselmiştir. Diğer yandan ekimi yapılan ürün çeşitlerinde de son dönemde değişiklikler yaşanmıştır. Bir dönem ülkede ağırlıklı olarak pamuk üretilirken, son yıllarda sebze ve meyvelere daha fazla önem verilmeye başlanmıştır. Hububat üretimi ise 1990 lı yılların ortalarına göre ikiye katlanarak, yıllık 2 milyon ton seviyesine ulaşmıştır. Tarım sektöründeki yetersizlikler nedeniyle Azerbaycan, gıda alanında ithalata bağımlı durumdadır. Ülkenin toplam ithalatının yüzde 16 sını tarımsal ürünler, gıda ve içecekler oluşturmaktadır. Sektörde konserve meyve ve sebze üretiminin ağırlığı söz konusudr, ancak Sovyet döneminde bu alanda 43 fabrika faal iken şu anda bunların sadece birkaç tanesi üretime devam etmektedir. Gıda işleme alanında en büyük Azeri firması olan Nabran, meyve suyu, reçel ve turşu üretmekte ve üretiminin önemli bir kısmını BDT ülkelerine, Almanya, İsrail ve ABD ye ihraç etmektedir. Gıda alanında Türk sermayeli Azersun Holding in de büyük pazar payı vardır. Azerbaycan da süt ürünleri üretimi de önemli bir yere sahiptir ve bu alandaki başlıca firmalar ADC, Milk-Pro ve Taimex tir. Azerbaycan da tüketilen etin dörtte biri ve yumurtanın üçte biri ithalat yoluyla karşılanmaktadır. Ülkenin en büyük mezbahası ve et işleme tesisleri Azet tarafından işletilmektedir. DEİK/Türk-Azerbaycan İş Konseyi 13

14 Perakende ticaret: Perakende ticaret sektörü, Azerbaycan da halen geleneksel pazar ve çarşıların ağırlıkta olduğu, ancak son dönemlerde tüketim mallarına talebin ve dolayısıyla halkın özel tüketim harcamalarının artması ile şekil değiştirmeye başlayan bir sektördür. Nitekim, 2007 yılında ortalama aylık ücret seviyesi bir önceki yıla göre yüzde 42, nihai tüketim harcamaları yüzde 36,4 oranında artarken, harcanabilir gelirlerin yüzde 75,6 sı tüketime yönelik olmuştur. Bakü de yoğunlaşan Batı tarzı süpermarket zincirlerinden pazar payı en yüksek olanı, Türk sermayeli olan Ramstore dur. Diğer önemli süpermarket zincirleri ise Suudi Arabistan dan Citimart, Alman-Azeri ortak girişimi olan Continental ve yerel bir marka olan Progress dir. Bu süpermarketlerde satılan ithal gıda ürünlerinin yüzde 46 sı Türkiye den, yüzde 25 i Rusya dan, yüzde 20 si İran dan, yüzde 6 sı Avrupa Birliği nden ve yüzde 2 si ABD den ithal edilmektedir. İnşaat: İnşaat sektörü, enerji alanındaki altyapı projeleri nedeniyle 2002 yılından itibaren oldukça yüksek bir büyüme sergilemiştir. Azerbaycan Ekonomik Kalkınma Bakanlığı verilerine göre söz konusu yılda yüzde 43.6 büyüyen sektör, 2003 yılında yüzde 42.8, 2004 yılında yüzde 14.9 ve 2005 yılında yüzde 29.5 luk bir büyüme kaydetmiş, 2006 yılında sektördeki büyüme yüzde 8.5 olurken, 2007 yılında bu rakam yüzde 16 ya yükselmiştir. Sektörün önümüzdeki dönemlerde de büyüme trendine devam etmesi ve enerji sektörünün yanısıra özel sektör tarafından finanse edilen konut, iş merkezi gibi inşaat projelerinin ağırlık kazanması beklenmektedir. Otomotiv: Azerbaycan ın otomotiv alanındaki ihtiyacının yüzde 70 i Rusya dan, yüzde 10 u Japonya dan, yüzde 7 si ise Güney Kore den yapılan ithalatla karşılanmaktadır. Diğer yandan Gence deki bir fabrikada Rusya dan Ulyanovsk ve Kamaz marka otomobillerin ve Şamahı daki bir fabrikada İran malı otomobillerin montajı yapılmaktadır. Ülkede refah seviyesinin artması ile taşıt araçlarına olan talep de artmış, 1998 yılında bin kişiye 35.6 otomobil düşerken, bu rakam 2005 yılında 52 ye, 2006 yılında 81 yükselmiş, 2007 yılında ise 90 a çıkmıştır. Telekomünikasyon: Azerbaycan ın telekomünikasyon altyapısı henüz yeterince gelişmemiş olsa da bu alanda büyük yatırımlar yapılmaktadır. Sadece 2005 yılında yapılan yatırımın toplam miktarı 500 milyon dolardır. Diğer yandan mevzuattan kaynaklanan bazı sıkıntıların sektörün istenen hızda gelişmesini engellemekte olduğunu da söylemek mümkündür. Azerbaycan da 100 kişiye 13 sabit telefon hattı düşmektedir. Bu oran Bakü de 100 kişiye 28.9 hatta çıkarken, kırsal kesimlerde oran son derece düşüktür. Devlete ait telekomünikasyon şirketi Aztelekom İstehsalat Birliyi, sabit hatlarda ve telekomünikasyonun birçok alanında tekel konumundadır ve bu şirketin 2008 yılında özelleştirilmesi öngörülmektedir. Aztelekom, Sovyet döneminden kalan sabit hat sisteminin modernizasyonu için yatırımlarını artırmıştır. Mobil telefon sistemleri ise sabit hatlara göre daha gelişmiş durumdadır. Azerbaycan da GSM sistemi kullanılmakta olup, 2000 yılında 420 bin olan abone sayısı (100 kişiye 5.2 hat) 1 Ocak 2008 tarihi için 4,3 milyon olmuş ve her 100 kişiye düşen cep telefonu sayısı 2007 yılının aynı dönemi ile mukayesede yüzde 28,2 oranında artarak, 50 aboneye ulaşmıştır. Azerbaycan mobil iletişim hizmetleri pazarında Türk sermayeli Azercell ile İsrail ortaklığında kurulan Bakcell faaliyet göstermektedir. Her iki şirket başta Azerbaycan Ulaştırma Bakanlığı ile ortak DEİK/Türk-Azerbaycan İş Konseyi 14

15 olarak kurulmuş, fakat önce Bakcell (Aralık 2003), daha sonra ise Azercell (Şubat 2008) tamamen özelleştirilmiştir. Tekstil: Tekstil ve hazır giyimin sınai üretim içerisindeki payı son on yıl içerisinde yüzde 9.5 ten yüzde 1 in altına inmiştir. Azerbaycan hükümeti, kırsal kesimdeki fazla işgücünün istihdam edilebilmesi için emek-yoğun olan ve fazla sermaye yatırımı gerektirmeyen bu sektörü canlandırmaya çalışmaktadır. Turizm: Zengin bir kültürel mirasa ve doğal güzelliklere sahip olan Azerbaycan a gelen turist sayısı her geçen yıl artmaktadır. Ülkeye, 2006 yılı içinde turizm amacıyla kişi gelmi ve yaklaşık 554,7 milyon dolar turizm geliri elde edilmiştir yılında ise bu alanda önemli bir gelişme yaşanmış ve gelen turist sayısı e çıkarken, turizm gelirleri 758,5 milyon dolara yükselmiştir. Ülkedeki turizm altyapısının yetersizliği ve vize işlemlerinin uzun sürmesi, bu konuda önemli birer handikap yaratmaktadır. Azerbaycan Kültür ve Turizm Bakanlığı ndan alınan bilgilere göre halihazırda ülkede 182 turizm şirketi ve değişik kategorilerde 242 otel faaliyet göstermektedir. Ulaştırma: Azerbaycan da beş havaalanı bulunmaktadır: Bakü Haydar Aliyev Uluslararası Havaalanı ile Gence, Nahçıvan, Yevlah ve Zerdab havaalanları. Azerbaycan dan 30 ülkeye doğrudan uçuş yapılmaktadır. Ulusal havayolları AZAL, 20 destinasyona doğrudan uçmakta, ülke içerisinde ise sadece üç bölgeye uçmaktadır. Ülke içerisinde seyahat etmenin en hızlı ve güvenli yolu şehirlerarası otobüslerdir. Bakü den tüm şehirlere otobüsle ulaşım sağlandığı gibi Tiflis e otobüsle 10 saatte gidilebilmektedir. Bakü den Tahran a da otobüs seferleri düzenlemektedir. Azerbaycan karayolları ağının toplam uzunluğu kilometredir, ancak bunun yüzde 60 lık bir kısmı rehabilitasyona ihtiyaç duymaktadır. Demiryollarının uzunluğu ise kilometredir. Bankacılık ve finans: 1992 yılında kurulan ve 1995 yılında bağımsızlık kazanan Azerbaycan Merkez Bankası ( Milli Bank ), para politikalarından ve finans sektörünün denetlenmesinden sorumludur. Merkez Bankası, çalışmalarını Aralık 2004 tarihli Merkez Bankası Kanunu çerçevesinde yürütmektedir. Azerbaycan halkı arasında bankacılık sistemine güvenin düşük olması, tasarrufların nakit olarak tutulmasına yol açmakta idi. Fakat son dönemlerde bu alanda önemli ilerleme sağlanmıştır. Nitekim, 1 Ocak 2008 tarihi itibarile halkın bankalardaki tasarruflarının miktarı bir önceki yılın aynı dönemine göre yüzde 79,2 oranında artış göstererek, 1468,4 milyon Manata çıkmıştır. Tasarrufların 676,4 milyon Manatı (yüzde 46,1) milli, 792 milyon Manatı (yüzde 53,9) yabancı para şeklinde yatırılmıştır. Son dönemlerde görülen en önemli eğilim ulusal para cinsinden tasarrufların giderek arttığı yönündedir. 31 Mart 2008 tarihi itibarile Azerbaycan da yabancı bankaların şubeleri de dahil olmakla, 46 banka faaliyet göstermektedir. Bu bankaların birçoğunun mali durumları sağlıklı DEİK/Türk-Azerbaycan İş Konseyi 15

16 olmadığı için hükümet, asgari sermaye şartını Ocak 2006 da 3.5 milyon dolardan 5 milyon dolara yükseltmiştir. En büyük bankalar, kamuya ait olan Capital Bank ile kısmen özelleştirilmiş olan International Bank of Azerbaijan dır. Sektör, yabancı bankalara açıktır. Bankacılık sektörünün özel sektöre açtığı kredilerin hacmi son yıllarda giderek artmaktadır. Nitekim, 1 Ocak 2008 tarihi için ülkedeki bütün işletme ve kurumlara tahsis edilen kredilerin toplam hacmi bir önceki yılın aynı dönemine göre yüzde 97,4 oranında artarak, 4.664,6 milyon manata çıkmıştır. Bu kredilerin yüzde 35,1 i kısa, yüzde 64,9 u ise uzun dönemli kredilerden oluşmaktadır. Söz konusu kredilerin yüzde 54,9 u özel bankaların payına düşmektedir. Dış Ticaret Azerbaycan ekonomisi, giderek daha fazla dışa açılmaktadır yılında 124, 2004 yılında ise 119 ülkeyle ticaret yapmış olan Azerbaycan, 2005 yılında 135, 2006 yılında 139, 2007 yılında ise 137 ülkeyle ticaret gerçekleştirmiştir. Ancak, ticareti yapılan kalemlere bakıldığında, ihracatın petrol ve petrol ürünleri, ithalatın ise enerji sektörü için ihtiyaç duyulan makine ve ekipman ağırlıklı olduğu ve bu alanda bir çeşitlilik söz konusu olmadığı görülmektedir. AZERBAYCAN IN DIŞ TİCARETİNDE BAŞLICA KALEMLER (2008) İHRACAT (toplam içinde payı %) İTHALAT (toplam içinde payı %) Petrol ürünleri 84 Makine 24 Metal 6 Petrol Ürünleri 20 Ulaştırma 4 Metal 17 Kimyasal 2 Ulaşım Araçları 7 Gıda 2 Kimyasal 5 Kaynak: T.C Başbakanlık Dış Ticaret Müsteşarlığı, Azerbaycan Ülke Profili, 2009 Azerbaycan, bağımsızlığını ilan ettiği 1991 yılından sonra, Sovyet dönemindeyken sübvansiyonlu olarak temin ettiği ürünleri piyasa fiyatlarından ithal etmek zorunda kalması ve Ermenistan la yapılan savaş nedeniyle büyük ticaret açıkları vermiştir dan itibaren enerji sektöründe yapılmaya başlanan yatırımlar ve söz konusu projeler için gerekli yatırım mallarının ithalat youlyla karşılanmak zorunda kalması nedeniyle ticaret açığı giderek artmıştır. Ancak son dönemlerde yatırımların büyük ölçüde tamamlanmış olması ve gerek artan üretim gerekse de yüksek fiyatlar nedeniyle petrolden kaynaklanan ihracat gelirlerinin artması sayesinde ticaret açığı kapanmış, 2004 yılında ticaret fazlası verilmeye başlanmıştır. DEİK/Türk-Azerbaycan İş Konseyi 16

17 SON YILLARDA AZERBAYCAN IN DIŞ TİCARETİ (milyon dolar) İhracat İthalat Dış Ticaret Hacmi yılı ise Azerbaycan ın ihracatında büyük bir artış yaşandığı yıldır. Söz konusu yılda ihracat bir önceki yıla göre yüzde 20,3 oranında artarak milyon dolar olarak gerçekleşmiş ve bu rakam 2006 yılında milyar dolara ulaşmıştır. İthalatta da önemli gelişmeler yaşanmış ve 2005 yılında ithalat artış oranı yüzde 19,9, 2006 yılında ise yüzde 25,4 olmuştur yılında Azerbaycan ın ihracatı yüzde 4,9 oranında azalırken, ihtalat artışı yüzde 8,4 olarak gerçekleşmiş, toplam dış ticaret hacminde ise yüzde 1,1 oranında artış yaşanmıştır yılında, özellikle ihracattaki önemli artışın dış ticaret hacmini yüzde 110 gibi ciddi bir artışa götürdüğü gözlemlenmiştir. İhracat rakamlarının 2007 yılıyla karşılaştırıldığında yüzde 150 oranında arttığı görülmektedir. AZERBAYCAN IN TİCARET YAPTIĞI BAŞLICA ÜLKELER (2008) İHRACAT Pay (%) İTHALAT Pay (%) İtalya 44 Rusya Federasyonu 21 Rusya Federasyonu 6 Türkiye 12 Gürcistan 5 İngiltere 8 İran 4 Almaya 7 Türkiye 2 Diğer 52 Kaynak: T.C Başbakanlık Dış Ticaret Müsteşarlığı, Azerbaycan Ülke Profili, 2009 Azerbaycan ın ihracatının petrol ve petrol ürünleri ağırlıklı olması, ticaretin ülkelere göre dağılımını da etkilemiştir. Birçok BDT ülkesi ağırlıklı olarak ihracatını diğer BDT ülkelerine yaparken, 2007 yılında Azerbaycan ın ihracatının yüzde 51,5 i BDT dışı ülkelerle gerçekleştirilmiştir. Ülkenin ithalatında ise BDT-dışı ülkelerin payı aynı dönemde yüzde 80,7 olmuştur yılında Azerbaycan, ihracatının yüzde 44 lük kısmını İtalya ya gerçekleştirmiş, Gürcistan ve Rusya Federasyonu na yapılan ihracat ise toplamda yüzde 11 lik bir pay almıştır. İthalatta ise, Türkiye, Rusya nın ardından yüzde 12 pay ile ikinci sırada bulunmaktadır. Azerbaycan ın ithalat yaptığı diğer ülkeler arasında İngiltere ve Almanya da ön sıralarda yer almaktadır. Yabancı Yatırım Azerbaycan, doğrudan yabancı sermaye çekme konusunda diğer bölge ülkelerine göre oldukça başarılı olmuş ve 2004 yılında Birleşmiş Milletler Ticaret ve Kalkınma Konferansı (UNCTAD) tarafından hazırlanan Doğrudan Yabancı Yatırım Performansı DEİK/Türk-Azerbaycan İş Konseyi 17

18 Endeksi nde 140 ülke arasında birinci sırada yer almıştır yılında ülkeye doğrudan yabancı yatırım girişi, GSYİH nin yüzde 43.4 ü oranında gerçekleşmiş ve kişi başına düşen doğrudan yabancı yatırım 463 dolar olmuştur. Bu rakam, Rusya Federasyonu nda 80 dolar, Kazakistan da ise 200 dolar olarak gerçekleşmiştir. Son on yıl içerisinde doğrudan yabancı yatırım girişleri, büyük ölçüde Azerbaycan ın cari açıklarını finanse etmiş ve ekonomik büyümenin itici gücü olmuştur. Ülke ye yabancı yatırım girişi döneminde bir durgunluk sürecine girmiş, ancak ilerleyen yıllarda yeni petrol yataklarında çalışmaların başlamasıyla tekrar artmıştır yılında Azerbaycan ekonomisine yapılan yabancı yatırım tutarı 5.052,8 milyon dolar olurken, doğrudan yabancı sermaye stoku, 2006 yılı itibariyle 15,6 milyar dolar seviyesine ulaşmıştır. Fert başına düşen yabancı yatırım hacmi açısından Azerbaycan 2006 yılında BDT ülkeleri arasında ilk sırayı almıştır yılında yabancı sermaye girişlerinde artış yaşanmasına rağmen (6.760,3 milyon dolar), yıl sonu için ülkedeki doğrudan yabancı sermaye stoku 9,8 milyar dolar düzeyine gerilemiştir. Bu gelişmenin, petrol alanında yapılan yatırımların tamamlanma seviyesine gelmesi ve son dönemde iyice yükselen petrol fiyatları nedeni ile petrol şirketlerinin karlarını eskisine oranla daha yüksek bir oranda yurtdışına aktarmaya başlamaları, ayrıca, Azerbaycan firmalarının yurtdışındaki yatırımlarını artırmaları sonucu ortaya çıktığı belirtilmektedir. Azerbaycan hükümeti bu düşüşün yurt içi yatırımın hızlanması ile kompanse edileceğini öngörmektedir. Azerbaycan a doğrudan yabancı yatırımı girişi, büyük ölçüde petrol ve doğalgaz alanındaki projelere bağlı olarak gelişmektedir yıllarında ülkeye giren tüm doğrudan yabancı yatırımın yüzde 90 dan fazlası bu sektördedir. Diğer sektörlerde ise DEİK/Türk-Azerbaycan İş Konseyi 18

19 yatırım ortamının istenen seviyeye gelmemiş olması, altyapının yetersizliği ve bürokratik sorunlar nedeniyle yabancı yatırım yeterince çekilememiştir. Azerbaycan daki toplam yabancı sermayenin yatırımcı ülkelere göre dağılımı, büyük ölçüde petrol konsorsiyumu AIOC nin hisse yapısına paraleldir. İngiliz firmaları AIOC de yüzde 34 paya sahiptir. İngiltere yi yüzde 25 ile ABD, yüzde 14 ile Japonya, yüzde 9 ile Norveç ve yüzde 7 ile Türkiye takip etmektedir. Yabancı yatırımlar enerji sektöründeki faaliyetlerin gerçekleştiği Bakü kenti civarında yoğunlaşmaktadır. En fazla yabancı yatırım alan bölge ise petrol rafinerisi ve petrokimya endüstrisine sahip olan Sumgayit tir. * * * Türkiye-Azerbaycan Ticari ve Ekonomik İlişkileri Türkiye nin Azerbaycan ile olan ticari ve ekonomik ilişkileri diğer bölge ülkelerine kıyasla oldukça yüksek seviyelerde olmasına rağmen, mevcut durum ortak bağlara sahip, ortak bir kültürel mirası paylaşan ve aynı dili konuşan iki ülkenin sahip olduğu potansiyeli yansıtmaktan uzaktır. Bununla birlikte, Azerbaycan şu anda Kafkaslar da ekonomik ve siyasi açıdan en istikrarlı ülke konumundadır ve bu durum, ülkenin yatırım ortamını da olumlu şekilde etkilemekte ve Türk iş çevrelerine önemli imkanlar sunmaktadır. Haydar Aliyev zamanında başlatılan ve 2003 yılında Cumhurbaşkanlığı görevine gelen İlham Aliyev ile devam eden reformlar sayesinde ülke yabancı sermaye için kısa dönemde daha fazla ümit vaat eden, büyük bir pazar niteliği kazanmıştır. Türkiye ile Azerbaycan arasındaki ilişkilerin gündemindeki en önemli konu Bakü-Tiflis-Ceyhan (BTC) Ham Petrol Boru Hattı dır. Hattın inşaatı tamamlanmış ve 25 Mayıs 2005 tarihinde Bakü de düzenlenen bir törenle hizmete açılan hatta ilk petrol verilmiştir. Mayıs 2006 dan itibaren Azeri ham petrolü Ceyhan Limanı ndan dünya pazarlarına ihraç edilmeye başlanmıştır. Ticari ve Ekonomik Nitelikli Anlaşmalar Ticaret, Ekonomik ve Teknik İşbirliği Anlaşması ( Ankara) Çifte Vergilendirmenin Önlenmesi Anlaşması ( Ankara) Yatırımların Karşılıklı Teşviki ve Korunması Anlaşması ( Ankara) Hükümetlerarası Karma Ekonomik Komisyon Toplantısı Protokolleri o KEK I. Dönem ( , Ankara) o KEK II. Dönem ( , Bakü) o KEK III. Dönem ( , Ankara) o KEK IV. Dönem ( , Bakü) DEİK/Türk-Azerbaycan İş Konseyi 19

20 o KEK V. Dönem ( , Ankara) Türk Firmalarının Yatırımları Türkiye, Azerbaycan daki yatırımcı ülkeler arasında en büyük yatırımcılardan birisi konumundadır. Sovyetler Birliği nin dağılmasından sonraki on yıl içerisinde Azerbaycan da binin üzerinde Türk sermayeli firma kurulmuştur. Şu anda bunların yarısı halen faaldir. Bugün Azerbacyan da Türk firmalarının doğrudan yatırımları 4,5 milyar dolara, müteahhitlik projelerinin toplam tutarı ise 2,9 milyar dolara ulaşmıştır. Enerji sektörü dışındaki sektörlere yapılan yatırımlar açısından Türk firmaları Azerbaycan ekonomisinde başlıca yatırımcı konumundadırlar. Azerbaycan, Türkiye den tüm dünyaya yapılan sermaye ihracında Hollanda dan sonra Türk sermayesinin en fazla gittiği ülke konumundadır. Söz konusu sermaye transferinin yüzde 97,1 lik kısmı Türkiye Petrolleri Anonim Ortaklığı (TPAO) tarafından gerçekleştirilmiştir. (TPAO), Azerbaycan da 3 adet arama, geliştirme ve üretim projesine ortaktır. Bunlar, ACG (Azeri-Çırak-Güneşli) Projesi (yüzde 6.75), Şahdeniz Projesi (yüzde 9) ve Alov Projesi dir (yüzde 10). Ayrıca TPAO, Bakü-Tiflis-Ceyhan Ham Petrol Boru Hattı Projesi ni hayata geçirmek amacıyla kurulan BTC Co. da yüzde 6.53, Şahdeniz doğalgazını Gürcistan-Türkiye sınırına kadar taşıyacak Güney Kafkasya Doğal Gaz Boru Hattı Projesinde (SCP) ise yüzde 9 hisseye sahiptir. Türkiye, Azerbaycan da enerji sektörü dışındaki sektörlere en fazla yatırım yapmış olan ülkedir. Üçüncü ülkeler üzerinden gelen sermaye ve ülke içinde edilen gelirlerin tekrar yatırımda kullanılması gibi durumlar hesaba katılmadığı için bu yatırımlar büyük ölçüde Hazine Müsteşarlığı tarafından yayınlanan sermaye ihracı verilerine yansımamaktadır. Azerbaycan da enerji dışı sektörlerde Türk yatırımlarının tutarının 2,2 milyar dolara yaklaştığı ifade edilmektedir. Firmaların en faal oldukları alanlar ise telekomünikasyon, gıda, bankacılık ve sigorta, perakende ticaret, inşaat ve inşaat malzemeleri, tekstil, otomotiv, taşımacılık, kimyasal maddeler, petrokimya, demir-çelik, eğitim, medya, pazarlama ve fırıncılıktır. Azerbaycan da enerji dışı sektörlerde başlıca Türk yatırımları ise şunlardır: Koç Holding: Azerbaycan pazarına 1992 yılında açtığı ofisle giren Koç Grubu nun bünyesindeki Migros Türk, yurtdışındaki ilk yatırımını 1996 yılında Bakü de Ramstore adı altında gerçekleştirmiştir. Şu anda Azerbaycan da 3 adet Ramstore süpermarketi bulunmaktadır ve bu süpermarketlerde çoğunlukla Türkiye ve Rusya dan ithal edilen ürünler tüketicilere sunulmaktadır. Otomotiv sektöründe iki önemli yatırımı (RamAuto Baku ve SetAuto Avis) bulunan grubun bankacılık kolu olan Koçbank da Azerbaycan da faaliyet göstermektedir. Baku Coca-Cola Bottlers Ltd: Bakü de Coca-Cola ürünlerini üretimini ve şişelemesini yapan bu firmanın yüzde 78 hissesi Anadolu Grubu na aittir. Fabrika, 1996 yılından beri DEİK/Türk-Azerbaycan İş Konseyi 20

21 faal durumdadır ve ürünler, ülke çapında 360 distribütör ve toptancı üzerinden satış noktalarına ulaştırılmaktadır. Azersun Holding: 1994 ten bu yana Azerbaycan da faal olan Azersun Grubu, yerel ortaklarıyla kurduğu firmaları aracılığıyla ticaret, inşaat, paketleme, taşımacılık, bitkisel yağlar, çay, kağıt ürünler, yatırım bankacılığı ve sigortacılık sektörlerinde faaliyet göstermektedir. Grubun en büyük yatırımı Bakü deki Yağ ve Gıda Fabrikası dır. Bunun yanında, Azersun Holding in bir konserve sebze-meyve fabrikası, 3 çay paketleme fabrikası ve bir şeker fabrikası bulunmaktadır. Azercell Telecom: Azerbaycan GSM pazarında yüzde 78 lik bir paya sahip olan Azercell Telecom Şubat 2008 de özelleştirilmiş ve Azertel Telekomünikasyon Yatırım Dış Ticaret şirketinin mülkiyetine geçmiştir. Turkcell in bir iştiraki olan (yüzde 42 hisseyle) Fintur International Holdings B.V. firması, Azertel de yüzde 51,3 hisseye sahiptir. Diğer yüzde 48,7 lik hisse ise Cenay İnşaat a aittir. Star Şirketler Grubu: Türk sermayeli bu grup, Bakü de işletmekte olduğu Elite Ticaret ve Eğlence Merkezi nin yanısıra 2005 yılında Şamahi kentinde televizyon seti üreten bir fabrikayı hizmete sokmuştur ve aynı kentteki başka bir fabrikada İran malı Samandar otomobillerinin montajını yapmaktadır. Grup, Azerbaycan da ayrıca buzdolabı, klima ve çamaşır makinesi imalatı yapmayı da planlamaktadır. Karel: Azerbaycan ın telekomünikasyon altyapısının yenilenmesinde önemli rol oynayan firma, tamamladığı iki projeden sonra Temmuz 2005 te Azerbaycan ın 28 yerleşim bölgesinde kırsal alan santrallarının kurulmasına yönelik yeni bir ihale almıştır. Ata Holding: Ata Holding, Azerbaycan'da inşaat, gıda, leasing ve turizm sektörlerinde faaliyet göstermektedir. Bakü deki Excelsior Hotel in inşaatını tamamlayarak hizmete açan ve işletmeciliğini yapan grup bünyesinde bir banka ve bir yumurta fabrikası da bulunmaktadır. Bankacılık: Yapı Kredi Azerbaycan Bank tan başka yüzde 50 sermayesi Ziraat Bankası na ait olan Azer-Türk Bank, Royalbank ve Atabank Azerbaycan da faaliyet gösteren Türk sermayeli bankalardır. Ayrıca, yakın zamanda Türkiye İş Bankası tarafından Bakü de bir şube açılışı gerçekleştirilmiştir. Azerbaycan daki diğer Türk yatırımları arasında Pet Holding, Anşat ve Atilla Doğan Sirketler Grubu nun enerji; Kerpiçsan ın tuğla; Elif Ltd. nin dericilik, Bilfa nın boya; Fatoğlu, Güllüoğlu, Elvan Çikolata ve Sürkit in gıda; Alprof, ENJT 2000 ve Oruçoğlu nun aluminyum doğrama; Çağdaş Ltd. nin sünger ve Beta nın çay üretimi alanlarındaki yatırımları sayılabilir. Türkiye de yatırım yapan Azerbaycan kaynaklı yaklaşık 100 civarında firma bulunmaktadır ve bu firmaların çoğu hizmet sektöründe faaliyet göstermektedir. Söz konusu firmaların toplam sermayesi 5 milyon dolar civarındadır ve bu tutar içerisinde DEİK/Türk-Azerbaycan İş Konseyi 21

22 Azerbaycan kaynaklı sermayenin payı yüzde 85 in üzerindedir. Türkiye'de yatırım yapan Orta Asya ve Kafkasya ülkeleri içerisinde Azerbaycanlı işadamları, hem firma sayısı ve hem de sahip oldukları sermaye miktarı açısından ilk sırayı, BDT ülkeleri olarak ele alındığında ise Rusya Federasyonu'ndan sonra ikinci sırayı almaktadır. Müteahhitlik Hizmetleri Dış Ticaret Müsteşarlığı nın dönemini kapsayan verilerine göre, Türk müteahhitlik firmaları Mart 2008 tarihi itibarıyla Azerbaycan da toplam değeri 2,9 milyar dolar olan 165 proje üstelenmişlerdir yılında ise Azerbaycan da 6 proje üstlenilmiş olup, bunların toplam değeri 849 milyon dolara tekabül etmektedir. Son yıllarda diğer Bağımsız Devletler Topluluğu ülkelerinde olduğu gibi Azerbaycan da da Türk firmalarının üstlendikleri projelerin sayısında ve hacminde bir düşüş söz konusudur. Azerbaycan da faal olan başlıca Türk müteahhitlik firmaları arasında Atilla Doğan, Alarko, Baytur, Borova, Burç, Cenay, Ekpar, Enka, Gama, Pet, Tekfen, Tepe, Turan Hazinedaroğlu, TML, Yücelen ve Zafer İnşaat sayılabilir. Türk firmalarının tamamladıkları başlıca projeler ise Bakü Uluslararası Havaalanı, Bakü-Supsa Petrol Boru Hattı nın Batı Güzergahı, Merkez Bankası Binası, Bakü Tersanesi, Coca-Cola Fabrikası, UNOCAL Binası, Türk Büyükelçiliği, Ramstore Binaları, Azer Yapı Market Binası, Hazar Eğitim Merkezi, Karadağ Doğalgaz Kompresör İstasyonu, SPS, Severnya Kombine Elektrik Santrali ve Azerbaycan Devlet Petrol Şirketi nin tesisleridir. Ticari İlişkiler Türkiye ile Azerbaycan arasındaki ticarette denge Türkiye lehinedir ve Azerbaycan ın bağımsızlığını kazanmasından bu yana iki ülke arasındaki ticarette her sene Türkiye açısından bir ticaret fazlası söz konusu olmuştur. İki ülke arasındaki dış ticaret hacmi 2008yılı itibari ile 1,5 milyar doları aşmıştır. İkili ticarette halen Türkiye lehine ticaret fazlası devam etmekteyse de son yıllarda özellikle mineral yakıtlar ithalatındaki artış nedeniyle, Türkiye nin Azerbaycan dan yapmakta olduğu ithalatın, bu ülkeye yapılan ihracattan daha süratli bir şekilde arttığı gözlemlenmektedir. Nitekim, 2002 yılında 3.65 olan ihracatın ithalatı karşılama oranı 2005 yılında 1.94 e kadar inmiştir. Sonraki yıllarda bu oran tekrar yükselse de, önümüzdeki dönemlerde enerji kaynakları ticaretindeki artışın Azerbaycan ın Türkiye ye olan ihracatını artıracağı öngörülebilir. İhracat Türkiye İhracatı İçindeki Pay (%) Azerbaycan ın İthalatı İçindeki Pay (%) İthalat Türkiye İthalatı İçindeki Pay (%) Azerbaycan ın İhracatı İçindeki Pay (%) Hacim Denge ,7 1,22 40,18 58,3 0,11 7,14 378,0 261, ,2 1,21 30,36 50,3 0,11 8,30 377,5 276, ,1 0,93 23,94 44,0 0,11 4,74 292,1 204, ,3 0,84 19,62 95,6 0,18 5,48 326,3 133, ,2 0,70 15,23 78,1 0,19 3,38 303,3 147,1 DEİK/Türk-Azerbaycan İş Konseyi 22