EL KİTABI EL KİTABI. Editörler. İhsan Çapcıoğlu - Hayati Beşirli

Transkript

1 CMYK Elinizdeki eser Türk kültürünün tanıtılmasına yönelik bir çabanın ürünüdür. Günümüze kadar Türklerle ilgili pek çok çalışma yapılmış, halen yapılmakta ve gelecekte de yapılmaya devam edecektir. Böylesine geniş bir literatür karşısında bizim çabamız, büyük bir medeniyet inşa edebilmiş milletimizin tarihini, coğrafyasını, dilini, edebiyatını, sanatını, din ve mitolojisini; felsefe, düşünce ve bilimini; ordu, askerlik, töre, devlet ve hukukunu; sosyoekonomik yapı ve kültürünü bir el kitabına sığdırma gayretidir. Bu yüzden binlerce yıllık bir tarihi, oldukça geniş bir coğrafyayı ve nihayet bunun ortaya koyduğu geniş kültürü mütevazi bir el kitabına sığdırmanın imkânsızlığının farkındayız. Çalışmanın bu yolda bir başlangıç olmasını diliyoruz. EL KİTABI EL KİTABI Editörler İhsan Çapcıoğlu Hayati Beşirli ISBN : Fiyatı: 30 grafiker.com.tr Editörler İhsan Çapcıoğlu - Hayati Beşirli

2 s ANA ALTAYCADAN MODERN TÜRK DİLLERİNE GENEL BİR BAKIŞ* Süer Eker** Dil ve Toplum: Temel İlkeler ve Kavramlar Diller; yapı ve işleyiş bakımından yeryüzünde insan emeğinin ve aklının ortaya koyduğu, ürettiği her türlü dizge ve teknolojinin üstünde, ses, biçim, sözdizimi, anlam vb. farklı düzeylerin temeli olan sesbilgisi düzeyinde dahi soruların cevaplarının çok az kısmının bulunabildiği doğal bir iletişim dizgesidir. Dilin aslı yazı değil, sözdür. Sözlü dil esastır. Yazılı dil, sözlü dilin kalıcı hale getirilmesine yardım eden bir araçtır. Sözlü dil, kaynak ve alıcı arasında iletişimi sağlamak üzere seslerin biçimlendirdiği, parçasal ek, sözcük vb. özel anlamı veya işlevleri bulunan birimlerin belirli dizilişlerde bir araya gelerek vurgu, ton, durgu vb. parçalarüstü birimlerle oluşturduğu veya oluşturabileceği yargı taşıyan veya taşımayan sonsuz sayıda yapıdan oluşan doğal bir dizgedir. İlk Yazılı Belge: Sümerler Kiş Tableti Yazılı dil ise sözlü dilin grafik işaretlere dönüştürülmüş biçimidir. Dilin yazılı biçimi, sözlü dile oranla çok daha yenidir, ilk yazılı yapıt, MÖ 32. yüzyıla ait Sümerlerden kalan çivi yazı lı Kiş tabletidir. Aradan geçen beş bin yıl, insanlık tarihinin çok geç bir döne- 133 * Özgün metnin kısaltılması, teknik düzeltmelerinin yapılması, düzenlenmesi ve yayım için hazırlanması süreçlerinde emeği geçen Bilge Gökter e teşekkür ederim. ** Prof. Dr.,

3 SÜER EKER 134 midir. Yazılı dil, kalabalıklaşan insan topluklarının, karmaşıklaşan iletişim, yönetim, üretim, tüketim ilişkilerini toplumsal, ekonomik, siyasal vb. dizgelerini düzenlemek, yöneten gücün iradesini egemen kılmak üzere icat edilen ve geliştirilen yapay bir dizgedir. Karmaşık beşeri ilişkilerin ve yapıların yazı olmadan yönetilebilmesi, siyasal egemenliklerin kurulması ve icra edilmesi mümkün olmazdı. Ölçünlü (standart dil, yazı dili, edebi dil) dil ise, aynı dilin farklı değişkelerinin yarattığı karmaşayı ortadan kaldırmak üzere, genellikle egemenliği elinde tutan, siyasal-kültürel bakımdan baskın güçlerin bulundukları coğrafyaların değişkelerini esas alan, toplumsal bir uzlaşmayla uygulamaya giren İstanbul Türkçesi, Londra İngilizcesi, Paris Fransızcası vb. formları ve normları bulunan yazılı dildir. Aşağıda insan dillerinin her iki biçimi ile ilgili genel ilkeler ve olgulara öncelik sırası olmaksızın kısaca temas edilmiştir. Dil; fizyolojik, anatomik, fiziksel, ruhsal, toplumsal ve dilbilimsel boyutları bulunan bir dizgedir: Seslerin oluşumu; kaslar, vücut organları vd.nin çalışmasını sağlayan anatomik, fizyolojik ve nörolojik boyutları bulunan bir süreçtir. İletilmek istenen mesajın üretilen ses birliklerine kodlanarak ses dalgaları aracılığıyla alıcıya gönderilmesi ise dilin akustik fiziksel boyutudur. Ses dalgaları halindeki mesajın alıcı tarafından işitme dizgesi aracılığıyla alınması ve beynin ilgili merkezlerine gönderilerek çözümlenmesi yine fizyolojik ve nörolojik bir süreçtir. Dilin temeli sestir, doğal olarak öncelikle sözlü anlatım aracıdır: Dilin temeli, sesbirim adı verilen özel konuşma sesleridir. İnsanın yeryüzünde görünmesi ve iletişimde bulunması sözlü dil aracılığıyla olmuştur. İnsanlık tarihi içinde yazının icadı çok geç bir dönemdir. Dolayısıyla yazılı dil ikincildir. Dilde nedensizlik ilkesi esastır: Yansımalar dışında, sözcüklerin işaret ettikleri nesne ya da kavramlarla herhangi bir ilişkileri yoktur. Örneğin, dağ sözcüğü ile coğrafi bir oluşum olan dağ arasındaki ilişki nedensizdir. Eğer bu tür bir ilişki bulunsaydı, çeşitli dillerden alınan, tamamı dağ anlamında dağ, bundok, cebel, gunung, kuh, mlima, mountain, núi vb. sözcüklerin neden bu denli farklı oldukları açıklanamazdı. Sözcükler yalnızca kavram ya da nesnelerin simgeleridir. İlkel dil, gelişmiş dil ayrımı yoktur: Hangi coğrafyada konuşulursa konuşulsun, hangi etnik gruba ait olursa olsun, bütün diller insanlığın bugüne değin başardıklarının çok üstünde, henüz tam olarak çözümlenemeyen son derece gelişmiş dizgelerdir.

4 ANA ALTAYCADAN MODERN TÜRK DİLLERİNE GENEL BİR BAKIŞ Dilin üretim yetisi sınırsızdır: Her dil, sonsuz sayıda sözcük ve cümle üretebilecek yeterliktedir. Afrika da konuşulan bir kabilenin dili, başka dillerde üretilen bütün kavram ve nesneleri adlandırabilecek yeterliktedir. Dil, ait olduğu toplumun gereksinimlerine cevap verebilecek yeterliktedir: Her toplum kendi doğal yaşamını sürdürebilecek yeterlikte dile sahiptir. Her dil, ait olduğu toplumun iletişim gereksinimlerini karşılayabilecek yeterlikte ve potansiyeldedir. Dil, zamana göre değişir: Her dil kısa veya uzun erimde az ya da çok, ama mutlaka değişir; yalnızca ölü diller değişmez. Dil, hem araçtır hem malzeme hem de bu aracı ve malzemeyi kullanan sistemdir: Dilbilgisi ve dilbilim dilin kendisini inceleyen bilim dalıdır, dil burada hem malzeme hem de malzemeyi kullanan sistemin kendisidir. Söz ya da yazıyla paylaşılan bütün bilimsel gelişmelerde dil araçtır. Dil, öğrenilen değil, edinilen ve kuşaktan kuşağa aktarılan bir sistemdir: Diller, insanda bir şekilde var olduğu düşünülen dil edinim aygıtı aracılığıyla, bebeklik döneminden itibaren ayrıca bir çaba sarf etmeye gerek kalmadan doğal biçimde edinilir ve tıpkı genetik miras gibi kuşaktan kuşağa aktarılır. Dil, coğrafyaya göre değişir: Gelişmiş bir ülkede yaşayan, dilbilimsel bakımdan homojen bir toplumda dahi dil, bölgeden bölgeye, kentten kente, köyden köye hatta kent içinde semtten semte göre değişir. Tek tip bir dilin konuşulduğu ülke yoktur. Dil, toplumsal katmanlara göre değişir: Dil yalnızca zamandan zamana, bölgeden bölgeye değil, etnik, sosyoekonomik ve cinsiyet bakımından da farklılaşır. Dilin toplumsal, etnik, kültürel, eğitsel, sınırları ve değişkeleri de vardır. Köylülerle kentliler; aynı kentte yaşayan farklı semtlerin sakinleri aynı kentte yaşamalarına karşın farklı biçimlerde konuşurlar, Aynı şekilde, farklı ekonomik sınıflara mensup konuşurlar birbirinden ayrılır. Kadınlar dili erkeklerden farklı kullanır. Etnik gruplar, sosyoekonomik sınıflar ve cinsiyet grupları arasındaki farklılıklar değişkeleri oluşturur. Bütün bu farklılıklara karşın, değişkelerin tümü aynı dilin çatısı altındadır. Farklı sosyoekonomik statü gruplarını karakterize eden konuşma örüntüleri de, bölgesel ve etnik değişkeler kadar önemlidir. Gelişmiş ülkeler de dahil olmak üzere, bölgesel ve toplumsal değişkeler onca eğitime, kitle iletişim araçlarındaki gelişmelere karşın varlıklarını dirençle 135

5 SÜER EKER 136 koruyor. Bunun en önemli nedenlerinden biri, kişinin ait olduğu grubun değerlerini yansıtmasıdır. Yeni bir konuşma örüntüsüne sahip olmak kendisini yeniden biçimlendirmek yeni bir kimlik ortaya koymak anlamındadır. Dil, bölgesel, toplumsal ve etnik kimlikle doğrudan ilişkilidir: Belirli bir dili/değişkeyi terk etmek, o dilin/değişkenin işaretlediği kimlikten de uzaklaşma anlamına gelebilir. Ait olunan grubun dil örüntüleri kişinin kimliğini belirler. Kadınlar kadın gibi, erkekler erkek gibi; Azeriler, Azeriler gibi, konuşmayı tercih eder. Ait olunan yörenin, toplumsal ya da etnik grubun hatta cinsiyetin değişkesini/dilini terk etmek asıl kimliğini terk etmek, yeni bir kimliğe sahip olmak anlamına gelebilir. Diller arasında temasa bağlı veya rastlantısal benzerlikler ve yakınlıklar olabilir: Toplumlar arasındaki her türlü temas bir bakıma dilbilimsel temastır. Bu temaslar sonucunda her dil başka dillerden doğrudan veya başka diller aracılığıyla kopyalama adı verilen söz ve anlam alışverişi yapar. 1 Bu istisnai bir durum değil, normdur. Dilde yanlış yoktur, yanlış kullanılan dil yoktur: Ölçünlü dil olarak nitelenen dilin dışındaki hiçbir bölgesel, toplumsal değişke/dil yanlış veya ölçün dışı değildir. Dilin her değişkesi kendisine özgü ama aynı zamanda ait olduğu dilde temellenen, az ya da çok farklı dizgelerdir. Ölçünlü sıfatı, yazım ve söyleyiş kuralları, sözlük gibi araçlarla farklılaşmayı engelleyen düzenlemeleri ifade etmektedir. Dilin yanlış olması ya da yanlış kullanılması olarak nitelenen şey, ölçünlü, ortak dilin dışındaki kullanımlardır. Dil-düşünce ve duygu bağlantısı vardır: Sapir-Whorf hipotezi gibi dilin mi düşünceyi yönettiği yoksa düşüncenin mi dili yönettiği ya da dilin, düşüncenin kendisi olduğu, yani düşüncenin konuşma aygıtıyla söze dönüştüğüne ilişkin farklı yaklaşımlara karşın dilin duygu ve düşüncelerin en üst düzeyde anlatım aracı olduğu açıktır. Dil cinsiyete göre değişir: Kadınların ve erkeklerin dil kullanımları birbirinden farklıdır. Örneğin, nezaket biçimlerinin ve ölçünlü dilin kadınlarda daha yoğun kullanıldığını, erkeklerde ise ölçündışı ve eril söylemin ağırlıkta olduğu biliniyor. 2 Bunda kadının toplumsal konu- 1 Kod kopyalama terimi için bk. Lars Johanson, Code-Copying in Irano-Turkic, Language Sciences V. 20, No. 3, Elsevier Science, 1998, pp Suzanne, Romaine, Language in Society An Introduction to Sociolinguistic, Oxford University, Oxford, 2000, p. 78, 79.

6 ANA ALTAYCADAN MODERN TÜRK DİLLERİNE GENEL BİR BAKIŞ munun onu daha başarılı olmaya zorlamasının da rolü bulunabilir. Bazı dillerde kadın ve erkeğin konuşmaları arasındaki fark daha dramatiktir. Örneğin Japonca kadınlar ve erkekler için gayriresmi dilde birinci şahıs zamiri farklıdır. ben için kadınlar atasi, erkekler ise boku zamirlerini kullanırlar. Fransızcada her iki cins için birinci şahıs zamiri je olmasına karşın, cümle içinde cinsiyet sıfatlar aracılığıyla ortaya konulmak durumundadır: je suis heureux (erkek), je suis heureuse (kadın) Ben mutluyum. Türkçede de ayol, canım vb. sözcüklerin erkeklerden daha çok kadınlar tarafından kullanıldığını düşünebiliriz. Diller ve alfabeler: Diller ve alfabeler arasında doğrudan bir bağ yoktur. Alfabe dizgelerinin çoğu, çeşitli düzenlemelerle her dili yazılı hale getirebilir. Örneğin Türkçe runik, Uygur, Arap, Latin, Kiril başta olmak üzere birçok alfabe türü ile yazıya geçirilmiştir. Birbirinden çok farklı olduğu sanılan Arap ve Latin alfabeleri dahi aynı kökenden gelişmiştir. Belirli alfabelerin belirli kültürleri çağrıştırması, adından anlaşılacağı üzere yalnızca alışılara bağlı çağrışımlardan ibarettir. Öz dil, dilin bozulması: Yeryüzünde söz varlığı, hatta yapı ve işleyiş dizgesi bütünüyle kendisine ait hiçbir dil yoktur. Bütün diller tarihin her döneminde akraba ya da komşu diller, yazılı malzemeler vb. farklı yollarla başka dillerden kimi zaman yüzde yüze yakın oranlarda dahi sözcük kopyalamışlardır. Sözcük kopyalamakla bir dil, başka bir dil haline gelmez. Çağdaş dünya genel olarak dili arındırma, yabancı sözcüklerden kurtarma gibi çabalara ve çalışmalara eğilimli değildir. Uluslaşma, ulus inşası, tarih yazımı vb. süreçlerin bir parçası olan bu tür faaliyetlerin, geçmiş dönemlerin ve tarihin sayfaları arasında kaldığına değin genel kabul vardır. Bununla birlikte, her çağın lingua francası (genelgeçer dil, ortak anlaşma aracı olan dil), bugün İngilizce örneğinde olduğu gibi, farklı dilleri söz ve anlam kopyaları düzeyinde derinden etkilemekte, bu da birçok ülkede belirli çevreler tarafından dillerinin bozulacağı ve yok olacağı kaygıyla karşılanmaktadır. Diller bilimsel olarak bozulmaz, toplumsal, siyasal, kültürel vb. koşullara göre değişir, konuşurlarının sahip oldukları beşeri özellikleri yansıtır. Türkçe en eski dildir savı: Bugün yaşayan dillerden Hintçe, Çinçe, Yunanca, Arapça, Farsça, vd.nin bugüne ulaşan ilk yazılı belgeleri Türkçeden en az bin yıl eskidir. Örneğin, ilk Çince yazılı belgelerin tarihi MÖ 16. yüzyıla, Arapça MÖ 5. yüzyıla, Persçe (Farsça) yazılı belgeler ise MÖ 530 yılına değin uzanır. Türkçenin yazılı belgelerinin tarihi günümüzde dünyada konuşulan İngilizce vd. dillerin 137

7 SÜER EKER 138 çoğundan çok da eski tarihlere uzanan yazılı belgelere sahiptir. 3 Orhon yazıtları, Türkçenin daha 8. yüzyılda tartışılmaz biçimde ileri düzeyde bir anlaşma aracı ve yazı dili olduğuna ilişkin yeterli kanıttır. Eski Çince, Grekçe vb. kaynaklarda da Türkçe kökenli olduğu düşünülen sözcükler bulunmaktadır; ancak bundan daha önceki dönemlere ilişkin biliminsanları tarafından Türkçe olduğu tartışma götürmeyecek biçimde kabul görmüş, onanmış yazılı belge yoktur. Var olan, çanak üstündeki toplam yirmi karakteri bulmayan harf benzeri şekiller üzerinde yapılan okuma denemeleri spekülatiftir. Türk dilinin MS 725 yılından önce de konuşulduğu, bundan yüzlerce ve belki binlerce yıl önce de en azından bir başka ata dilin bünyesinde var olduğu da kuşkusuzdur, ancak bu kanıtlanabilir bir gerçek değil, varsayımsaldır. Bu tür bilgileri yabancıların gizlediği savı da inandırıcı değildir, çünkü Türkçenin İslam öncesine ilişkin başta Orhon yazıtları olmak üzere, yazılı belgelerin neredeyse tümü Alman, Rus vd. ülkelerin araştırmacıları tarafından bulunmuş, incelenmiş ve bilim dünyası ile paylaşılmış ve paylaşılmaktadır. Türkçenin on bin yıl öncesine ait yazılı belgelerinin bulunması, yazılı tarihi kökünden değiştirir, böylesi bir bilgiyi kimse gizleyemez. Karda ayakkabı izlerinin bulunması bir insanın yürüdüğünü gösterir, ancak bu kanıt dahi yüzde yüz ve mutlak doğru değildir. Bilimsel bilgi de gerçeğin tam kendisi ve sonuncul değil, normal koşullar altında ve o zamanda gerçeğe en yakın olan bilgidir. Dilde prestij: Dillere ve değişkelere karşı tutumları belirleyen temel etkendir. Prestiji belirleyen ise ekonomik, toplumsal, siyasal vb. baskınlıktır. Kitleler; genellikle ölçünlü dilin dışındaki dilleri ve değişkeleri kötü, yanlış, standart dışı vb., düşük prestijli kabul eder ve bunlara karşı genellikle olumsuz tutum geliştirirler. İngilizce sözvarlığındaki Latince kökenli sözcükler aristokrat, Germen kökenliler ise daha demokrat tır. Dolayısıyla yüksek düzey yazılı dilde Latince kökenli sözcüklerin sayısı ve oranı artar. Dile yönelik tutumlar: Dile yönelik tutumlar her toplumda hemen hemen aynıdır. İnsanlar farklı dil türlerine karşı olumlu ya da olumsuz farklı tutumlar sergilerler. İnsanlar bir dili/değişkeyi seçkin, etkileyici, gırtlaksı, kaba, müzikal, nazik, estetik olarak değerlendirebilirler. Bu, herhangi bir bilimsel temeli bulunmayan göreceli ve basmakalıp bir değerlendirmedir. Buna karşın, diller/değişkeler bu 3 bk. Steven Roger Fischer, History of Writing, Reaktion Books, London, 2004.

8 ANA ALTAYCADAN MODERN TÜRK DİLLERİNE GENEL BİR BAKIŞ yargılara bağlı olarak prestijli olanlar ve prestijli olmayanlar şeklinde ikiye ayrılabilir. Devlet dili olmayan, konuşurlarının sosyoekonomik düzeyi düşük dillere/değişkelere karşı kitleler genellikle olumsuz tutum sergiler. Benzer şekilde, azınlık dilleri çoğunluk dilinin konuşurlarının bir bölümü tarafından bölücü bir öge olarak görülmekte, hatta mevcut politik, sosyal ve ekonomik yapıya karşı bir tehdit olarak algılanmaktadır. Azınlık dilleri ve konuşurları bölücü bir unsur olarak görülmekte, hatta mevcut politik, sosyal ve ekonomik yapıya karşı bir tehdit olarak algılanmaktadır. Kod değiştirme ve dil Durumları: İnsanlar sürekli olarak aynı dili konuşmaz, kullanılan dil farklı ortam ve durumlara uygun olarak değişir. Sözel iletişimde sürekli olarak bir dil durumundan (İng. register) başka bir dil durumuna geçilmektedir. Kod değiştirme (İng. code switching) sözlü iletişimde dilin bir işlevinden başka bir işlevine, bir dil durumun dan başka bir dil durumuna veya bir dilden/ değişkeden başka bir dile/değişkeye geçilmesidir. İnsanlar belirli toplumsal gruplarla, bu grupların dil özellikleri arasında bağlantı kurar ve grupların üyelerinden bu dilbilimsel özelliklere uygun biçimde konuşmalarını bekler. İki dillilik: Konuşurun/dil topluluğunun yazılı ve sözlü iletişimde iki dili eşit veya birbirine yakın yeterlikte kullanabilmesidir. İki dillilik, çok dilliliğin bir türüdür. İki dilliliğin de türleri vardır. Anne ve babası farklı dil topluluklarına mensup bulunanlar, yoğun resmî öğrenim süreci sonucunda bir dili üst düzeyde öğrenenler, en yaygın iki dillilik örnekleridir. İki dilliler, çevirmene ihtiyaç duymadan bir dilden diğerine geçebilir. Çokdillilik: 1. Bireylerin veya bir dil topluluğunun, biri ana dili olmak üzere, en az iki dili ana dile yakın yeterlikte kullanabilmesidir. 2. Belirli bir coğrafyada birkaç dilin bir arada kullanılmasıdır. Çokdillilik, genellikle yerli veya göçmen azınlıkların yaşadığı ülkelerde görülmesine karşın, gerçekte yalnızca bir dilin konuşulduğu siyasal coğrafya azdır. Azınlık dillerini konuşanlar belirli bölgelerde ve büyük şehirlerde yoğunlaşır. Dillerin ölümü: Doğal afetler, iklim değişikleri, salgın hastalıklar, soykırımlar özellikle modern öncesi dönemde çok sayıda yerli, az konuşurlu dilin yok olmasına yol açmıştır. Bu fiziksel nedenleri yanı sıra politik, toplumsal ve ekonomik tehditler de dillerin yok olmasına yol açar. Örneğin, Sovyet döneminde Rusça konuşan homojen bir Sovyet insanı yaratma idealinin yaşama geçirilmesi anlamına gelen planlı 139

9 SÜER EKER Ruslaştırma (İng. Russification) siyaseti çerçevesinde İkinci Dünya Savaşı nın ardından ana dili Rusça olmayan halkların genç kuşakları yani eğitim-öğretim yaşamının neredeyse tamamını Rusça eğitim-öğretim yapan okullarda geçirmişlerdir. Ardından uzun süreli askerlik görevleri ile Avrupa nın en batısından Asya nın en doğusuna kadar eğitimde, bilimde ve orduda aynı dili konuşan bir kitle ortaya çıkmıştır. Dillerin en önemli yok olma nedeni rekabet ettikleri diğer diller karşısında zayıflamaları, iletişimdeki işlevlerini yitirmeleri, kuşaklar arasındaki dil aktarımının kesilmesidir. Anne babaların ana dillerini çocuklarına aktarmaktan vazgeçtikleri özellikle iki dilli ya da çok dilli ortamlarda dil yitimi sıkça rastlanan bir durumdur. 140 Dil ve Politika Ulus İnşası ve Dil Planlamaları: Ölçünlü diller kodlama (İng. codification) > yerleştirme (İng. implementation) > seçkinleştirme (İng. elaboration) aşamalarıyla oluşur. 4 Türk Dil Devrimi nin Türk dilini, kültürümüzün eksiksiz bir anlatım aracı haline getirme hedefi dil planlamalarının seçkinleştirme (İng. eloboration), diğer bir deyişle modernleştirme aşamasıdır. Türkiye Cumhuriyeti dil planlamaları, Türkçeyi, Türkiye Cumhuriyeti nin siyasal sınırları içinde bir ortak dil (İng. koiné) haline getirerek üniter devletin tesis ve idamesi için bu kodlanmış dilin modern dünyanın gerektirdiği terminolojik ve üslupsal gelişimini sağlamayı hedeflemiştir. Bu hedef doğrultusunda Türk dili anayasal güvence altına alınmış, Silahlı Kuvvetler de dahil olmak üzere, kamu kurum ve kuruluşları dil planlamalarının icra aracı olmuştur. Dinler esasına dayalı Lozan Antlaşması nın ilgili maddesi gereği Müslüman yurttaşlar dil planlamalarına dahil olurken, Hristiyan ve Musevi yurttaşlar yurttaş Türkçe konuş kampanyalarına karşın, dil planlamalarının dışında kalmış sayılabilir. Avrupa Birliği, Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi, İnsan Hakları Mahkemesi gibi oluşumlar ve bu oluşumlarla ilişkiler çerçevesinde, Avrupa müktesebatında Türkçenin durumu, bölge ve azınlık dilleri, dil-hakları, tehlikedeki diller, sosyo-linguistik, dil ilişkileri, politiklinguistik vb. yeni alanların ortaya çıktığı bu dönemde dil çalışmaları yeni boyutlar ve içerikler kazanıyor. Türk Dil Planlamasının değerler dizisinde iç ve dış siyasal ve toplumsal gelişmelerin dayattığı değişiklikler meydana geliyor. Türk dilbiliminin bir yandan Türk dilinin sorunlarını ele alırken, bir yandan da ilişkide bulun- 4 bk. Rajend Mesthrie, Rajen, Introducing Sociolinguistics, University Press, 2000, s arasındaki sayfalar konulmamıştır