T.C. ATILIM ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ YEREL YÖNETİMLER ANA BİLİM DALI

Transkript

1 T.C. ATILIM ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ YEREL YÖNETİMLER ANA BİLİM DALI BELEDİYE POLİTİKALARININ KENT MEKÂNININ BİÇİMLENMESİNDEKİ ROLÜ: ANKARA ÖRNEĞİ YÜKSEK LİSANS TEZİ HAZIRLAYAN G. SILA YAVUZ TEZ DANIŞMANI YRD. DOÇ. DR. EMEL AKIN ANKARA, 2012

2

3 T.C. ATILIM ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ YEREL YÖNETİMLER ANA BİLİM DALI BELEDİYE POLİTİKALARININ KENT MEKÂNININ BİÇİMLENMESİNDEKİ ROLÜ: ANKARA ÖRNEĞİ YÜKSEK LİSANS TEZİ HAZIRLAYAN G. SILA YAVUZ TEZ DANIŞMANI YRD. DOÇ. DR. EMEL AKIN ANKARA, 2012

4

5 TEŞEKKÜRLER Yerel Yönetimler Yüksek Lisans Programı Farklı Belediye Politikalarının Kent Mekânı Üzerine Etkisi: Ankara Örneği üzerine yaptığım tez çalışmam süresince,çalışmalarıma yön veren engin bilgilerinden yararlandığım ve desteklerini hiç bir zaman esirgemeden birikimlerini aktaran değerli hocalarım Yrd. Doç. Dr. Emel Akın, Yrd. Doç Dr. S. Zafer Şahin ve Yrd. Doç.Dr. S.Gül Güneş e teşekkür ederim. Çalışmam boyunca her durumda yanımda olan, her zorlandığımda benden desteklerini esirgemeyen maddi ve manevi desteklerini üzerimde hep hissettiğim sevgili anneme babama ve kardeşime sonsuz teşekkürü borç bilirim. G. Sıla Yavuz

6 ii İÇİNDEKİLER TEŞEKKÜRLER... i İÇİNDEKİLER... ii PLANLAR... iv HARİTALAR... iv RESİMLER... iv ŞEKİLLER... v EKLER... v GİRİŞ BÖLÜM: MEKAN ÜRETİMİ KAVRAMI VE BELEDİYELER Mekan ve Mekan Üretimi Kavramı Mekan Üretiminde Devletin Rolü Mekan Üretiminde Yerel Yönetim ve Merkezi Yönetim İlişkisi Belediye Politikaları/Uygulamaları ve Mekan Üretimi Değerlendirme BÖLÜM: TÜRKİYE NİN SOSYO-EKONOMİK YAPILANMASI TEMELİNDE BELEDİYELER VE MEKANSAL BİÇİMLENME İLİŞKİSİ Türkiye nin Sosyo-ekonomik Yapılanması Arası Sosyo-ekonomik Yapılanma Sonrası Sosyo-ekonomik Yapılanma Türkiye de Belediye Politikaları ve Mekansal Biçimlenme Değerlendirme... 46

7 iii 3. BÖLÜM: BELEDİYE POLİTİKALARI VE UYGULAMALARININ ANKARA KENT MEKANINA ETKİSİ Öncesi Sonrası Değerlendirme SONUÇ VE ÖNERİLER KAYNAKÇA ÖZET ABSTRACT

8 iv PLANLAR Plan 1. Jansen İmar Planı Plan 2. Yücel- Uybadin Nazım İmar Planı Plan 3. Ankara 1990 Nazım İmar Planı Plan 4.Ankara 2015 Yapısal Plan Şeması Plan Başkent Ankara Nazım İmar Planı HARİTALAR Haritalar 1. İvedik Organize Sanayi Sitesi Haritalar 2. Ankara Şehirlerarası Otobüs Terminali Haritalar 3. Dikmen Vadisi RESİMLER Resim Yılı Güvenpark- Kızılay Resim Yılı Güvenpark- Kızılay Resim Yılı Güvenpark-Kızılay Dolmuş Durakları Resim 4. Otel Sembol Kızılay-1980 ler Resim 5. Bilkent Otel ve Konferans Merkezi Resim 6. Balgat Capital Plaza Otel Resim 7.Dikmen Vadisi Resim 8. Portakal Çiçeği Vadisi Resim Yılı Güvenpark-Kızılay... 73

9 v Resim10. Göksu Parkı Resim11. Harikalar Diyarı Parkı ŞEKİLLER Şekil 1.Mevcut Bulunan Ankaray- Metro Hattı Şekil 2. Mevcut Bulunan Ankaray- Metro Hattının Devamı Niteliğinde Yapılacak Olan Hat EKLER EK 1. TMMOB ŞEHİR PLANCILARI ODASI ANKARA ŞUBESİ TARAFINDAN ULUS TARİHİ KENT MERKEZİ İLE İLGİLİ DAVALARIN SONUCUNA YÖNELİK BASIN AÇIKLAMASI EK 2. TMMOB ŞEHİR PLANCILARI ODASI ANKARA ŞUBESİ TARAFINDAN MALTEPE HAVAGAZI FABRİKASI BASIN AÇIKLAMASI... 94

10 GİRİŞ Kent mekânları büyük bir hızla değişim göstermektedir. Öte yandan belediyeler kent mekânını etkileyecek uygulamalara ve politikalara sahiptir. Bu çalışmada, belediye politikalarının kent mekânının biçimlenmesindeki rolü irdelenmeye çalışılacaktır. Kent mekânlarının biçimlenmesini etkileyen yasal çerçeve ve buna bağlı olarak belediye politikaları dönemin genel sosyo-ekonomik yapılanmasına bağlı olarak farklılıklar göstermektedir. Tez, bu farklılıkların kent mekânına nasıl yansıdığını ve mekân üretimi ve organizasyonu üzerindeki etkilerini araştırmaktadır. Bu bağlamda, tezde, belediyelerin kent politikalarının ve uygulamalarının benimsenen sosyo-ekonomik yapılanmaya koşut olarak gerçekleştiği, dolayısıyla kent mekânlarının benimsenen sosyo-ekonomik politika doğrultusunda belediyeler tarafından belirlendiği savı sınayacaktır. Kent mekânı ile belediye uygulamalarının/politikalarının ilişkisi Ankara kenti üzerinde sınanacaktır. İmar hareketlerinin başlatıldığı ilk kent olması, sosyoekonomik yapılanmalardaki farklılıkların kuvvetle hissedildiği kentlerin başında gelmesi ve özellikle 1980 yılı sonrasında, aynı sosyo-ekonomik yapılanma sürecinde olsa da, farklı siyasi partilerin belediyelerinin kent yönetiminde olması Ankara nın incelenecek örnek kent olarak seçilmesini sağlamıştır. Tezde, kent mekânının biçimlenmesinde belirleyici olan etkenleri, bir yandan sosyo-ekonomik yapılanma temelinde öte yandan tarihsel perspektifi içerisinde, dönemsel süreklilik temelinde ele alan bir yöntem uygulanmaktadır. Kenti yöneten farklı belediyelerin uygulamaları doğrultusunda Ankara kentinin mekânsal gelişim/değişim süreçlerinin izlenmesi, kent mekânı ve ülkenin sosyo-ekonomik panoramasına dair yapılan literatür çalışması ile desteklenmiştir. Bir kentteki mekânsal değişim/dönüşüm sürecinin, bu süreçteki en belirleyici öğe olan belediye uygulamaları üzerinden izlenmesi ve belediye uygulamalarının ülkenin genel ekonomi politikasına dikkat çekilerek irdelenmesi tezi önemli kılmaktadır.

11 2 Kent mekânları, doğal mekân ve yapılaşmış mekânlarının birlikte oluşturduğu alanlardır. Kent mekânlarının şekillenme biçimi aynı zamanda toplumun kültürünü, mevcut düzenini, hedeflerini, gereksinimlerini ve merkezi ve yerel yönetimlerin/belediyelerin politikalarını da yansıtmaktadır. İnsanların artan bir hızla kentlerde yaşamaya başladığı ve toplumsal yaşamın büyük bir bölümünün kent mekânlarında geçmekte olduğu düşünüldüğünde kent mekânlarının ve şekillenme biçimlerinin önemi açıkça ortadadır. Kentin gelişimi, değişimi ve dönüşümü, kentteki mekânların yeniden iyileştirilmesi ve/veya canlandırılması, yeni mekânların yaratılması ve geliştirilmesi ile mümkün olmaktadır. Kapitalizmin kentleşmeye ihtiyacı vardır. Çünkü kentleşme kapitalist sistemin ihtiyaç duyduğu artı değer üretimini sağlar. Bu nedenle de, kent mekânlarının bizatihi kendilerinin bir metaa dönüşmüştür/dönüşmektedir. Bu nedenle, mekân nedir, nasıl üretilir ve bu üretimde belediyeler nasıl bir rol üstlenir sorularının cevabı önemlidir. Tezin ilk bölümü bu sorulara cevap aramaktadır. Ülkenin sosyo-ekonomik politikaları İkinci Bölümde irdelenmektedir. İrdelemede, sosyo-ekonomik yapılanmadaki tarihsel ve kentsel/ mekânsal yapılanmadaki sürekliliğinin görülebilmesi için Cumhuriyet in ilk yılları başlangıç noktası olarak alınmıştır. Ülkenin farklı ekonomik yapılanma süreçlerindeki belediye uygulamaları ve mekânsal biçimlenmeleri incelenmiş, karşılaştırmalar bu aks üzerinde yapılmıştır. Tezin kurulduğu dönemsel zemin, bir başka deyişle ayrı başlıklarla yer alan ayrılan dönemler, alanında uzman akademisyenlerin benimsediği sosyo-ekonomik dönemlemelerdir li yıllar Türkiye nin sosyo-ekonomik yapılanma sürecinde önemli bir kırılma noktasıdır tarihinin kırılma noktası olduğu göz önüne alınarak çalışma genel hatlarıyla ve 1980 ve günümüz olmak üzere iki ana bölüme ayrılmış, 1923 ile 1980 arasındaki dönem de 3 alt bölüme ayrılarak incelenmiştir. 1 Bu dönemlemelerde Hangi ekonomistin kaynağını aldıysan onları yaz. Korkut boratav, vb. kimi kullandıysan

12 3 Üçüncü Bölüm, Ankara kentinin mekânsal yapılanmasını ilk iki bölümde oluşturulmaya çalışılan teorik zemin üzerinde irdelemeye çalışmaktadır. Tarih içinde kentler sürekli olarak değişime uğramışlar, bu da kent mekânlarına yansımıştır. Dönemin sosyo-ekonomik yapısı kent mekânlarının değişiminde önemli bir rol oynamakta, kent mekânlarının biçimlenmesini etkilemekte ve yönlendirmektedir. Bu nedenle, kentin mekânsal biçimlenme süreci İkinci Bölüm de kabul edilen dönemler içerisinde incelenmiştir sonrasının yeniden yapılanması, toplumun tüm üstyapısında olduğu gibi kent mekânını da birebir etkileyen yeni bir yasal çerçevenin ve uygulamaların doğmasına neden olmuştur. Hızlı ve gözle görülür bir değişim/dönüşüm söz konusudur. Bu nedenle, tezde 1980 sonrasına daha fazla ağırlık verilmiştir.

13 4 1. BÖLÜM: MEKÂN ÜRETİMİ KAVRAMI VE BELEDİYELER 1.1. MEKÂN VE MEKÂN ÜRETİMİ KAVRAMI Sözlük anlamında kent; toplumun barındığı, gereksinimlerini karşıladığı, nüfus açısından köylerden büyük yerleşim birimidir. 2 Mekân, insanı çevreden belli bir ölçüde ayıran çeşitli yaşamsal fonksiyonları içerisinde barındıran, elverişli toprak, hava ve sudan oluşan çevredir. 3 Kentleşme ise ekonomik gelişme ile birlikte kent sayısının artışı ve kentlerin büyümesi beraberinde toplumdaki örgütlenmede artış ve insan ilişkilerindeki farklılaşmalara yol açan nüfus birikim süreci olarak tanımlanmaktadır. 4 Mekân, içerisinde sadece fiziksel yapıları barındırmaz. Aynı zamanda toplumsal olayları barındırır. Bu sebeple, mekân üretimi yalnızca fiziksel yapı üretiminden ibaret değildir. Kentleşme mekân içerisinde fiziksel çevreyi ve toplumsal ilişkileri örgütleme biçimidir. Kapitalizmin sürekliliğini sağlayabilmesi için kendisini yeniden üretmesi gerekir. Bu da kentleşme aracılığı ile olur. Kapitalist sistem artı değere ihtiyaç duymaktadır. Kendisini sürdürmesi için buna ihtiyacı vardır. Kentlerin ürettikleri artı değer ile fiziksel yapılanmaların kâr getirmesi kentleşmeye duyulan ihtiyacı ortaya çıkartır. Kentsel biçim kapitalist gelişmeyle birlikte, toprak kullanımı ve yerleşme politikaları arasındaki bağlantı sayesinde şekillenir. 5 Konuyla alakalı olarak liberal görüşlerin devlet söylemlerine bakılacak olursa, J.J.Rousseau, insanların kendilerini koruması için güç birliği yapması gerektiğini öne sürer. Karşıt çıkar olmazsa ortak çıkar da olmaz. Toplumsal yasaları toplumun tamamını temsil eden bir genel irade yapmalıdır. Thomas Hobbes mutlak iktidarın mutlak kuruculuğunu savunur ve devletin olmadığı durumlarda herkesin herkese karşı daima savaş halinde bulunacağı iddiasındadır. John Locke u Hobbes ve Rousseau dan ayıran ve liberal düşüncenin başta gelen düşünürlerinden biri yapan fikir, doğa durumu ve 2 Ruşen Keleş, Kentbilim Terimleri Sözlüğü, İmge Kitabevi, 2. Baskı, Ankara, 1998, s.75 3 A.g.e., s A.g.e., s.80 5 Emel Akın, Kentsel Gelişme ve Kentsel Rantlar: Ankara Örneği, Yayımlanmamış Doktora Tezi, Ankara, 2007, s.55-56

14 5 sözleşme varsayımını siyaset felsefesine yerleştirmemiş olmasıdır. Devletin varlığı doğal hukukla sınırlanmıştır. Devlet ise bireylerin mülkiyetlerini güvence altına almak ve ayrıca dış ilişkileri yürütmekle yükümlüdür. 6 Weber e göre modern devlet kendine özgü somut araçları açısından fiziksel kuvvet ve zor (cebir) kullanımı olarak tanımlanmakta ve devletin işlevlerinin siyasal toplum tarafından ele alındığı söylenmektedir. Şiddet kullanabilen sosyal kurumlar olmasaydı, devlet kavramı ortadan kalkar ve anarşi doğardı. Devletin elinde bulundurduğu ve sadece kendine özgü olan fiziksel kuvvet en üstün iktidar olmasını sağlamaktadır. 7 Zygmunt Bauman modern dönemin, insanın doğuşuyla birlikte sahip olduğu barbarlık ve şiddet eğiliminin yok edildiği ya da en azından baskı altına alınarak törpülendiği bir durum olarak tasvir edildiğine dikkati çekerek, aslında bunun bir yanılsamadan ibaret olduğuna dem vurur. Giddens, Bauman a benzerlik gösteren bir şekilde Weberyen şiddet tekeline devletin hiçbir zaman erişemeyeceği şeklinde bir görüşe sahiptir. 8 Wallerstein için modern dünya-sistemi, kapitalist dünyaekonomisidir Sanayileşme kapitalist dünya-ekonomisinin yer küreyi kaplamasındaki en önemli aşamadır. Hem silah gücünün artması hem de ulaşımın kolaylaşması düzenli ticareti artırmıştır. Gelişen sanayinin hammadde ihtiyacı da artık eski sınırlar içindeki pazarlardan daha elverişli olan yeni pazarlardan sağlanmaya başlanmıştır. 9 Habermas ın kuramına göre toplum ne salt bireyden ne de salt devletten oluşur; toplum öznelerarası etkileşimden oluşur Habermas a göre Kapitalist toplumlar refah devleti olarak mücadeleci bir tutum izlemişler ve meşruluklarını resmi temsili demokrasi ve yapısal olarak depolitize edilmiş kamusal alandan almışlardır. Fakat aynı süreçte kitleleri dikkate almakla birlikte katılımı ve çoğulculuğu 6 Turgay Uzun, Seher Tok, Kamu Tercihi Kuramı ve Anayasal İktisat Yaklaşımı Üzerine Bir Değerlendirme, Muğla Üniversitesi Sosyal Bilimler Fakültesi Dergisi, (İLKE), Güz 2009, S.23, s Yunus Yoldaş, Max weber in (Siyasi) Sorumluluk Etiği Anlayışı, Süleyman Demirel Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi, 2007, C.12, S.2, s Abdurrahman Saygılı, Modern Devlet in Çıplak Sureti, AUHFD, 59(1), 2010, s Elçin Aktoprak, Immanuel Wallerstein: Sosyal Bilimlere Yeniden Bakmak, Uluslararası İlişkiler, Cilt.1, Sayı.4, (Kış 2004), s.35-36

15 6 görmezden gelmişlerdir. Kamusallaşmış üretimi görmezden gelerek, mevcut özel mülkiyet sistemini ve artı değeri sorgulamamış ve tüketime yöneltilmiş bir kitlenin ortaya çıkmasına destek vermişlerdir. 10 Fiziksel Mekân olarak adlandırılan mekân insandan ve toplumdan tamamen soyutlanırken, Toplumsal Mekân olarak adlandırılan mekân içerisinde topluma ve toplumun o mekânı kullanım şekillerine göre şekillenir. Farklı toplumlarda farklı toplumsal mekânlar oluşur. Mekân üretimi kavramı toplum ve mekân birliğini gösteren bir kavramdır. Bu kavramın temel düşüncesi doğa ve insanın bir bütün olarak birbirinden etkilenip dönüştürdüğü ve ardından yeniden ürettiği yönündedir. Bu temel düşünce Karl Marx ve Friedrich Engels in düşüncelerinde mevcuttur. İnsanın emek gücü doğanın gücüdür. Marx a göre doğa, insanın inorganik bedenidir. İnsan emeği, belirli toplumsal ilişkiler doğrultusunda oluşur. Emeğin üretici güç olması için toplumsal iş bölümüne ihtiyaç vardır. Toplumsal üretimi şekillendiren unsur üreticiler ile ürüne el koyanlar arasındaki ilişkidir. Tarih boyunca süregelen bu ilişki toplumsal sınıflar arasındaki ilişkidir. Ve insan ile doğa arasındaki ilişki de, doğanın da tarihinde bir parçası olmasından ötürü sınıfsal özelliklere bürünür. Mekân Üretimi kavramının temelinde yatan doğa felsefesi bu şekildedir ve ilk olarak Lefebvre tarafından kullanılmıştır. 11 Doğa ve insan arasındaki birliğin türevi olarak mekân, toplumsal olarak üretilmektedir; bir toplumsal faaliyetin ürünüdür. Mekânın ve toplumun karşılıklı üretimini sağlayan ise toplumsal üretim ilişkileridir. Lefebvre e göre üretim şekilleri kendi üretim ilişkileri temelinde kendi mekânlarını sunar ve kapitalizm, mekânları kendi ihtiyaçlarına göre biçimlendirir. 12 Lefebvre e göre kapitalizm çelişkili konumu hafiflemeye başlamış ve sonuç olarak da büyümüştür. Bu durumun maliyeti her ne kadar hesaplanamasa da büyümenin mekânı işgal ederek ve yeni mekânlar 10 Ülker Yükselbaba, Habermas ın Prosedüralist Hukuk Paradigması, Haklar Sistemi ve Hukuk Devleti, İÜHFM, 2008, C.LXVI, S.1, s. 222, Ayşegül Kars, Sermayenin Coğrafyası: Yayılan Sermayenin Daralan Mekânları Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Ankara 2006, s A.g.e., s. 15

16 7 üreterek gerçekleştiği bilinmektedir. Yani eskiden meta mekânda üretilirken, mekânın kendisinin bir meta gibi üretildiği bir döneme geçilmiştir. 13 Lefebvre e göre mekân, toplumsal üretim ilişkilerinin yeniden üretiminin yeridir. Bu sebeple kapitalizm kendisini yeniden üretirken, mekânı da bir bütün olarak yeniden üretmek zorundadır. 14 Castells ve Harvey kent sorunu konusunda farklı yaklaşımlarda bulunmuştur. Castells konuyu emek gücünün yeniden üretimi açısından ele alırken, Harvey in ele aldığı konu kapitalist birikim süreçlerinde kentsel yapılı oluşumları ekonomi, ideoloji ve siyaset üçgeninde incelemiştir. Ücretli emek gücü, köylünün emeğini satması ile başlamıştır. Bunun temel sebebi toprak satın almak için gerekli parası ya da gerekli para için satacak herhangi bir mülkünün olmamasıdır. Ücret, emek gücünün değeri olan para ile karşılanmaktadır. Toprak da aynı şekilde satılır ve rant elde edilir. Rant; toprağın ve üzerindeki kaynakların kullanım hakkından doğan ve karşılığında toprak sahibine ödenen para demektir. Para karşılığında yapılan bu değişimin sonucunda daha önceden kullanım değeri olan toprak ve emek, birer değişim değeri kazanmıştır. Böylece toprak, emeği de beraberinde sürükleyerek, alınıp satılabilen bir ticaret unsuru, bir meta, durumuna gelmiştir. 15 Toprak ta çalışan üreticilerin ücretli işçiye dönüşmesi ile birlikte, toprak sahibi de kapitaliste dönüşür. Toprak sahibi artık gelir için değil, kâr için üretmeye başlamıştır. 16 Üretim ve dolaşım süreçlerinin toplamı, sermaye birikim sürecini oluşturur. Sermayenin mekânda hareketi iki türlüdür. Bunlardan ilki genişleyerek mekânda yayılması, ikincisi de mekânda yoğunlaşmasıdır. Bu iki tür birbirini doğurur ve tamamlar. Yani sermaye yayıldıkça yoğunlaşır, yoğunlaştıkça yayılır. Bu iki tür ile mekânlar, sermayenin birikimi ve kârlılığın gereksinimlerine göre düzenlenir. Daha ucuz 13 H. Tarık Şengül, Sınıf Mücadelesi ve Kent Mekânı, Praksis, 2011, S.2, s Ayşegül Kars, a.g.e., s A.g.e., s A.g.e., s.22

17 8 emek gücü artı değerin üretilmesi ile olur. Üretim sürecinde harcanan emek zaman iki şekildedir. Önce gerekli emek zamanda üretim gerçekleşir. Karşılığı ücretle ödenir. Sonra artı emek zamanda üretim gerçekleşir ki bu zamanda üretilen her şeye kapitalist el koyar. Artı değer miktarını arttırmak için artı emek zamanını arttırmak gereklidir. Bunun için de çalışma zamanını uzatmak gerekir. Bu sayede gerekli emek zamana değen ücret ile daha fazla zaman çalışılır ve iş gücü ucuzlar. Yaratılan artı değerin miktarı arttıkça o değeri tüketecek yeni Pazar ihtiyacı ortaya çıkar. Bu durumda sermaye mekândaki dolaşımını gerçekleştirdiği alanı genişleterek yeni pazarlara ulaşır. 17 Sermayenin mekânda daha hızlı hareket edebilmesi için mekânsal engellerin aşılması gereklidir. Bu engellerin aşılmasında zamana ve paraya ihtiyaç vardır. Sermaye ürettiğini hızlı bir dolaşım sayesinde geri kazanabilmesi amacını güder. 18 İçinde bulunulan mekânın yetersizliğini aşmaya çalışan sermaye yeni mekânlar üretme eğilimine girer. Yeni mekânların yaratılıp geliştirilmesi diğer mekânların gelişiminin yavaşlamasına yol açabilir MEKÂN ÜRETİMİNDE DEVLETİN ROLÜ Gülalp a göre devlet, her aşamada sermayenin birikimine dayalı bir sistem kurmakta ve politikalar aracılığıyla kapitalist kesimin özel alanda sağladığı sermaye birikiminin genel koşullarını sağlamak için kamusal alanda yer almaktadır. 20 Devletin mekâna ilişkin politikaları sermayenin birikim sorunlarını çözmeye yöneliktir. Kentin toprak alanı eşit olmayan yapılarda ortaya çıkan 17 A.g.e., s David Harvey, Postmodernliğin Durumu, (Çev. Sungur Savran), Metis Yayınları, 4. Basım, İstanbul, Kasım 2006, S H. Tarık Şengül, Kentsel Çelişki ve Siyaset, İmge Kitabevi, Ankara, 2009, s Haldun Gülalp, Kapitalizm, Sınıflar ve Devlet, Belge Yayınları, İstanbul, 1993, s.41,43,75,77

18 9 iskân engellerini kaldırma konusunda yeterli olmadığından daha çok kâr getirecek yatırım için toprağı açmak üzere devlet müdahalesi gereklidir. 21 Mekân, sermaye ve devlet müdahaleleri arasındaki ilişkinin Feagin ve Gottdiener tarafından tanımlanması şu şekilde yapılmıştır: sermaye dolaşımı, emeğin yeniden üretimini açıklamaktadır. Devlet ve sermaye arasındaki ilişki kentsel gelişimi etkilemektedir ve kredi mekanizmaları kentsel hayatın üretimini sağlar. Kent politikası, yönetim düzeyinde, toprağın ve mekânın kullanımı ile ilgili uygulamalar için ortaya çıkan farklı imkânların etrafında meydana gelir. 22 Castells e göre, devletin müdahalesinin zorunluluğu sermaye açısından karlı olmaktan çok ekonomik faaliyetlerin yürütülmesi ve toplumsal çelişkilerin giderilmesi için gerekli sektörlerin ve hizmetlerin ele alınması konusundadır. 23 Lefebvre e göre mekân üzerindeki hâkimiyet, toplumsal iktidar olmanın kaynağıdır. David Harvey in iddiasına göre genel olarak parasal ekonomilerde, özel olarak kapitalizmde, para, zaman ve mekân üzerinde birbiriyle kesişen hâkimiyet, toplumsal iktidarın görmezlikten gelemeyeceğimiz bir özsel bağıntısını oluşturur. Zaman ve mekân üzerindeki denetim sayesinde para üzerindeki denetim sağlanır. 24 Devlet yönetimleri iki düzeyde gerçekleşmektedir. Bunlardan ilki, genel nitelikli ve soyut kararlar alan ve yerel nitelikteki düzenlemelerde ayrıntıya yer vermeyen özeksel yönetimdir. İkincisi ise, yerel düzeydeki kararlar, düzenlemeler ve bunların uygulamalarıyla ilgilenen yerel yönetimlerdir. 25 Bir üst yapılanmanın yani devlet yapılanmasının şekillendirdiği yöntemlerle alt yapı niteliğinde olan yerel yönetimler ile kentsel yapılanma şekillenir. 21 Mark Gottdiener, The Social Produstuon of Urban Space, University of Texas, USA, 1985, s.133, J. Feagin, M. Gottdiener, The paradigm Shift in Urban Sociology, Urban Affairs Quartely, December, 1988, Vol.24, N.2 pg Manuel Castells, Kent, Sınıf, İktidar, (çev. Asuman Erendil), Bilim Sanat, Ankara, 1997, s David Harvey, a.g.e., s Emel Akın, Kentsel Yaşam Kalitesi, Yayımlanmamış Doktora Dersi Araştırması, s.19

19 10 Kentler planlar aracılığı ile örgütlenen yapılardır. Bu planlar düzenleyici yapıdadır ve kimi zaman merkezi yönetimler kimi zaman yerel yönetimler tarafından belirlenir. Bu planlar aracılığı ile kent mekânı biçimlenir MEKÂN ÜRETİMİNDE YEREL YÖNETİM-MERKEZİ YÖNETİM İLİŞKİSİ Avrupa Kentsel Şartı ve Avrupa Yerel Yönetimler Özerklik Şartı, yerel yönetimlerin demokratikleşme yolundaki önemli bir adım olduğunu vurgulamaktadır Ekim 1985 te imzaya açılan ve 21 Kasım 1988 de imzalanan Avrupa Yerel Yönetimler Özerklik Şartına bakılacak olursa, Avrupa Konseyi, yılları arasında yerel idarelerin özerkliği ile ilgili bazı hususlarda yeni bir karar tasarısı hazırlamıştır. Yerel idarelerin güçlendirilmesi, özerkliklerinin savunulması, yerinden yönetim ve demokrasi ilkelerine dayanan bir Avrupa nın kurulmasının temel koşuludur. görüşünden hareketle hazırlanan bu tasarı daha sonra Özerklik Şartı 27 olarak Avrupa Konseyi nce kabul edilmiştir. 28 Özerk Yerel Yönetim kavramı yerel makamların, kanunlarla belirlenen sınırlar çerçevesinde, kamu işlerinin önemli bir bölümünü kendi sorumlulukları altında ve yerel nüfusun çıkarları doğrultusunda düzenleme ve yönetme hakkı ve imkânı taşır. Bu hak doğrudan, eşit ve genel oya dayanan gizli seçim sistemine göre serbestçe seçilmiş üyelerden oluşan ve kendilerine karşı sorumlu yürütme organlarına sahip olabilen meclisler veya kurul toplantıları tarafından kullanılacaktır. Bu hüküm, mevzuatın olanak verdiği durumlarda, vatandaşlardan oluşan meclislere, referandumlara veya 26 Kemal Görmez, Demokratikleşme Açısından Merkezi Yönetim- Yerel Yönetim İlişkileri, G.Ü. İ.İ.B.F. Dergisi, 4/200, s TBMM tarafından 3723 Sayılı yasa ile onaylanan bu tasarı 1992 yılında 92/3398 Sayılı Bakanlar Kurulu Kararı ile onaylanmış, 1 Nisan 1993 te yürürlüğe girmiştir. 13,02, Kemal, Görmez, a.g.e., s.82

20 11 vatandaşların doğrudan katılımına olanak veren öteki yöntemlere başvurulabilmesini hiçbir biçimde etkilemeyecek biçimde tanımlanmıştır. 29 Kentsel hakların gerçekleştirilmesi görevi, Kentsel Haklar Avrupa Bildirgesine göre yerel yönetimlere verilmektedir. Ulusal ekonomik politika çerçevesinde yerel yönetimlere bakıldığında yetkileri doğrultusunda kullanabilecekleri yeterli akçal kaynaklar sağlanabilecek anayasa ve yasayla belirtilen sorumluluklarla orantılı olacaktır. Yerel yönetimlerin denetimi yasayla ya da anayasayla belirlenmiş durumlarda ve yöntemlerle gerçekleştirilebildiği gibi özerk yönetimin yerel yönetimler üzerinde yetki verdiği görevlerin kontrolünü yönetsel denetleme yetkisi de bulunmaktadır. 30 Yerellik ilkesi kavram olarak yerindenlik, hizmette yerellik, ikincil durumda bulunma, yardımcılık sözcükleri ile eşleşmekte olup hizmetlerin halka en yakın birimler tarafından uygun bir şekilde yerine getirilmesini ifade etmektedir. 31 Bu ilke Avrupa Birliği ni kuran Maastricht Anlaşması nın 3/B maddesine göre, Avrupa Birliği, üye devletler ve üye devletler içindeki eyalet ve bölgelere yerel yönetimler arasındaki görev ve yetki paylaşımında, yasal bir zorunluluk olmadıkça ve etkenlik ve ekonomi etmenleri gerektirmedikçe, hizmetlerin halka en yakın birimler tarafından gerçekleştirilmesini gerektirmektedir. 32 Yerel yönetimler tarih içerisinde evirilmiş, geçirdiği her evrede de çıkış noktası olarak kendisine bir devlet kuramı seçmiştir. Her kuramın içerisinde hem devletin ne olduğuna hem de devlet örgütlenmesi içinde yerel yönetimlerin yeri ve özgünlüğü ile ilgili ayrımlar bulunmaktadır. Bu kuramlar; çoğulcu paradigma, yönetimci paradigma ve sınıf merkezli paradigmadır. Çoğulcu paradigma da güç alanı bireylerin oluşturduğu birlikler ile bu birliklerin oluşturduğu davranışların devletin karar verme sürecine olan ,02, Cevat Geray, Kentsel Yaşam Kalitesi ve Belediyeler, Türk İdare Dergisi, Ankara, Aralık, 1970, S.421, s.6 31 Sedef Zeyrekli, Rengül Ekizceleroğlu, Avrupa Birliği Bağlamında Hizmette Yerellik (Subsidiarite) ilkesi, Çağdaş Yerel Yönetimler,16(3) Temmuz 2007, s Ruşen Keleş, Kentbilim Terimleri Sözlüğü, İmge Kitabevi, 2. Baskı, 1998, Ankara, s.143

21 12 etkisidir. Temel varsayım birlikler ile kurumlara gücün dengeli dağıldığı yönündedir. Bireyler kendilerini bağlamayan konularından uzak durması ile siyasi süreçlerin dışında kalırlar. Devlet, ürettiği politikalar doğrultusunda uzun vadede dengeleyici pazarlık unsuru olarak karşımıza çıkmaktadır. İstisnasız bütün çoğulcular merkezileşmiş devlete düşmanken, yerinden yönetimin kendi başına bir değer olduğunu savunmaktadırlar. Bu durumun en önemli nedeni devletin belirli bir kesimin eline geçmesini engellemektir. 33 Yönetimci Paradigma da devlet kendisini güç alanı olarak almakta, diğer toplumsal güçlerden kendini ayırırken merkezileşme sürecini elinde tutan bir yapıyı desteklemektedir. Bu yapıda yerel yönetimler güç kaybetmektedir. Özerkliği azalan yerel yönetimlerin devletin genişlemesi ile sorumlulukları artmıştır. Bu yapıda, yerel yönetimlerin artan sorumluluklarına ilişkin olarak birbiri ile çelişen iki farklı düşünce ortaya çıkmıştır. Birinci düşüncede yerel yönetim, merkezi yönetimin sorumluluklarını paylaşan bir işbirlikçi olarak görülmekte ve yerel düzeydeki desteği merkezi düzeye taşıyarak devlet seçkinlerinin yasallık kazanmaları konusunda yardım etmektedir. İkinci düşüncede, işbirliğini kabul ederken ortaya çıkan bir takım çelişkilere dikkat çekmektedir. Bu çelişkiler, bürokrasi ile demokrasi arasındaki çelişki ve devletin içerisinde bulunan seçkinler arasındaki çelişkidir. 34 Sınıf merkezli paradigma ise ilk iki kurama eleştiri olarak ortaya çıkmıştır. Temel eleştiri sebebi ise sınıf boyutunun bu yaklaşımlarda ihmal edilmesidir. İki yaklaşımda da makro süreçler görmezlikten gelinmiştir. Bu türden makro süreçlere dikkat çeken ve yerel yönetim sorununu sermaye birikim süreçleri ve sınıf ilişkileri temeline oturtan araççı ve yapısalcı olmak üzere, iki yaklaşımdan söz edilebilir. Araççı yaklaşımda devlet, hâkim sınıfa hizmet eden bir araçtır. Cockburn e göre devlet bu yaklaşımda tek tiptir. Yerel yönetim kavramını reddetmektedir. Devletin yerel uzantısı olarak yerel devlet i öne sürmüş, yerel düzeyde faaliyet gösteren devlet kuruluşlarını yerel 33 H. Tarık Şengül, Kentsel Çelişki ve Siyaset, İmge Kitabevi, Ankara, Eylül 2009, s A.g.e., s

22 13 devlet adı altında nitelendirmiştir. Yapısalcı yaklaşımda ise, araççı yaklaşıma göre daha yetkin bir çevreye sahiptir. Bu yaklaşımda devlet, sınıflararası ilişkilerin bir ifadesidir. Sınıf içi ve sınıflararası çelişkiler, bir yandan bu çelişkilerin en aza indirilmesine yönelik olarak devlete dikkate değer bir özerklik kazandırırken, öte yandan bu çelişkilerin devletin içyapısına yansımasına da yol açmaktadır. Castells, doğrudan yerel devleti hedeflemese de, yerel yönetimlerin özgünlüğü ve özerkliğine kuramsal bir temel hazırlayan bu yaklaşımın asıl hedefi, kentsel düzeyin siyasal pratikler içindeki özgünlüğünü ortaya koymaktadır. Castells için de yerel devlet kapitalist devletin bir parçasıdır. 35 Neo-liberal politikaların önem kazandığı dönemde ülkeler kendilerine özgü değişim süreçlerine girmişlerdir. Değişen politikalar çerçevesinde şekillenen yerelin yükselişi devletin yatay olarak örgütlenişini güçlendirmiş, yerel yönetimlerin ön plana çıkmasını sağlamıştır. Devletin kent mekânı algısı ve kent mekânındaki işlevleri dönüşmüştür. Yaşanan bu gelişmeler ülkelerin gelişmişlik düzeylerine göre farklılık gösterseler de aynı tarihsel süreçte birbirine benzer yollardan geçmişlerdir. Keynesyen politikaların hâkim olduğu süreçte, devlet-kent mekânı ilişkisi, yerel yönetimlerin emeği yeniden üretmesi ile desteklenmekteydi. Neo-liberal politikaların öne çıktığı bu dönemde yeniden üretim süreci emeğe yönelmiş ve devletin müdahalesi geri planda tutulmuş olup, her ne kadar hizmetlerin bir bölümü yerel yönetimlere aktarılmış olsa da kilit işlevleri merkezi yönetim yerine getirmeye devam etmektedir. Bu durum bazı kesimlere göre ulus devletin çözülümü olarak algılanmakta bazı kesimlerce de biçim ve işlevlerin değişimi olarak tanımlanmaktadır. Yeniden yapılanmanın ayaklarından birisi de, yönetişim 36 kavramıdır. Küreselleşmenin ortaya çıkarttığı fırsatlar ve sorunlar arasında bir denge 35 A.g.e., s Yönetişim: Bir toplumsal-politik sistemdeki ilgili bütün aktörlerin ortak çabalarıyla elde edilen sonuçların oluşturduğu yapı ya da düzen. Bulanık olan kamu kuruluşları ile özel sektör arasındaki sınırların belirlenmesi ve yönetimin daha iyi yapılabilmesi için farklı aktörlerin koordine edilmesini ifade eder. M. Akif Özer, Yönetişim Üzerine Notlar, Sayıştay Dergisi, Sayı 63, s. 60

23 14 oluşturabilmesi için devletin görevlerinin başında etkin bir şekilde durabilmesinin ancak iyi bir yönetişim ile olacağı düşünülmektedir. Bu çerçevede yaşanan değişimler, emeğin yeniden üretiminin yerini sermayenin yeniden üretimine bırakması ve yerelin yarışmacı kentler oluşumu ile birlikte ulus devlet ilişkilerine uluslararası bir anlam katması şeklinde olmuştur. 37 Özellikle yabancı sermayeyi kendilerine çekebilmek adına kentler yarış haline girmişler ve bu amaçla pek çok şeyden de vazgeçmişlerdir. Yaşanan mülkiyetlerde ve kıyı bölgelerdeki el değiştirmeler turizm gelirlerinde ve tarım gelirlerinde düşüşe yol açmıştır. 38 Küreselleşmenin bir etkisi olarak kamu hizmeti anlayışı değişmiş, kamu hizmetlerinin, kamu kuruluşlarınca yerine getirilmesi zorunluluğu ortadan kalkmış, onun yerini özelleştirme almıştır. 39 Ortak yönetim anlamı ile birlikte etkileşim ve iletişim kavramlarını da içerisinde barındıran yönetişim, yönetimde işbirliği ile iyi yönetimin sağlanması ve bunun toplumsal çalışmaları yönlendirmesi, kararların tek bir merkezden alınma mekanizması yerine sosyo-sibernetik sistem getirilmesi, çalışanların kendini organize etmesi ve devletin yap(a)madığı işlerin sivil toplum örgütleri tarafından yapılması şeklinde özetlenebilir. 40 Yeni kamu yönetimi yaklaşımı özel sektör örgütlenme ve yönetim tarzlarının kritik yönlerini mümkün olduğu kadar kurumsal ve örgütsel bağlamda oluşturmaya önem vermiştir. Yeni gelişmeler ile birlikte kamu yönetimindeki sorunlar yeni bir kamu düzeni anlayışını ortaya çıkarmıştır. Yeni Kamu İşletmeciliği adıyla özetlenen bu yaklaşım bürokrasinin verimsiz yüzü ile ilgilenilmesini ve bu nedenle ortaya çıkan sorunların özel sektör politika ve uygulamaları ile giderilmesini savunmaktadır. 41 Yeni kamu yönetimi anlayışı devletin faaliyet 37 Emre Sert, Hayri Karpuz, Gürkan Akgün, Küreselleşme Sürecinde Değişen Kent Kavramı; Mekan ve Politikleşme Üzerine Bir Okuma Çalışması, Planlama 2005/2, s H. Çağatay Keskinok, Kentleşme Siyasaları, Kaynak Yayınları, İstanbul, Ekim 2006, s Ruşen Keleş, Kentleşme Politikası, İmge Kitabevi, Ankara 2008, s A.g.e., s Hamit Palabıyık, Kamu Yönetimi: Sorunlar ve Yeniden Yapılanma Gereği, Yönetim Bilimleri Dergisi, Cilt 1, Sayı 1-2, , s. 37

24 15 alanının daraltılmasını, kamu yönetiminde piyasa mekanizmalarının geliştirilmesini ve işletmecilik anlayışının uygulanmasını önermektedir. 42 Yerel yönetimlerin tamamen denetimsiz ve bağımsız hareket etme serbestine sahip olması mümkün değildir. Yerel yönetimler ülkenin temel kamu birimlerinden biri olacağı için bu kurumların izleyeceği politikaların merkezi idare ve diğer kamu idareleriyle eş anlı olarak izlenmesi ve birbirini tamamlar mahiyette yapılandırılması gerekmektedir. 43 Merkezi yönetim tarafından sosyo-ekonomik politikalar çerçevesinde belirlenen kararlar yerel yönetimler tarafından uygulanırlar. Yerel yönetimlerde kent mekânı en fazla belediyeler aracılığı ile biçimlenmektedir. Bu açıdan yerel yönetim şekillerinden biri olan belediyeleri daha ayrıntılı olarak incelemek gerekmektedir BELEDİYE POLİTİKALARI/ UYGULAMALARI VE MEKÂN ÜRETİMİ Belediyeler halka sundukları hizmetlerden dolayı il özel idarelerinden daha önemli konumdadırlar. Belediyeleri halka açık yerlerin temizliğini, düzenini sağlamak, beldenin esenliğini korumak, sağlık ve huzurunu bozan etkinlikler ile mücadele etmek v.b. görev ve sorumlulukları bulunmaktadır. 44 Bunların yanı sıra belediyelerin, çevreyi korumak, geliştirmek gibi görevleri de bulunmakta, bu görevler, çevre yasaları ile düzenlenmektedir. Belediyelerin, doğal dengeyi koruyarak ve kaynakların sınırsız olmadığı gerçeğini göz önünde bulundurmak şartıyla; çevre kaynaklarını kullandırmaya ilişkin izin ve denetim işlevleri bulunmaktadır. Bununla birlikte 42 Nagehan Talat Arslan, Klasik- Neo Klasik Dönüşüm Süreci: Yeni Kamu Yönetimi, C.Ü. İ.İ.B.F. Dergisi, Cilt 11, Sayı 2, 2010, s pdf, Mustafa Sakal, Türkiye de Yerel Yönetimlerde Yeniden Yapılanma Sorunu: Tarihsel Perspektiften Bir Değerlendirme, Süleyman Demirel Üniversitesi İİBF, 2000, C.5, S.1, s Sayılı Belediye Kanunu, Mevzuatlliski=0&sourceXmlSearch=

25 16 belediyelerin kaynaklarını sürdürebilmek için çevreyi geliştirme ve çevreyi koruma gibi görevleri de bulunmaktadır. 45 Belediyeler kent toprağına rant kazandırarak sermaye birikimine katkı sağlamaktadırlar. Kentteki güç yapısında yer alan aktörler bu aracı elde etmeye çalışmaktadırlar. Bu amaçla, belediyelerin planlama kararlarını etkilemektedirler. Rant yaratma işlevi kamu yararı ilkesine uygun olmayan, şehircilik ilkesinden uzak planlar üretilmesine yol açmaktadır. 46 Rantların kaynağı toplumların üretim (mülkiyet) ve bölüşüm ilişkilerindedir; üretim ilişkilerinin biçimi değiştikçe rantın ortaya çıkış biçimi, miktarı, paylaşım biçimi ve paylaşılan kesim de değişir ve rant kavgası kent mekânı üzerinde uzlaşmaz bir çatışmaya neden olur. Bu çatışmayı da devlet, planlar aracılığı ile uzlaştırır. 47 Belediyeler kentsel yenileme, kentsel dönüşüm vb. projeler ile mekânı biçimlendirirler. Toplu ulaşım kararları, imar planlarında aldıkları kararlar belediyeler tarafından alınır. Belediyeler yeni alanların kullanıma açılmasında da rol almaktadır. Bu alanların kullanıma açılımında planlar kullanılmaktadır. Planlama, stratejik bir etkinliktir ve neyin olması, nasıl olması gerektiğini gösterir. 48 İmar kavramı, yerleşim merkezlerinin bölge-ülke çapında nüfus ve etkinlik açısından uyumlu dağılmasını içeren oldukça geniş bir kavramdır. Özel mülkiyetin sahiplerinin topluma ve diğer mülk sahiplerine zarar vermeden neler yapabilecekleri ve ne şekilde yapabileceklerini imar hukuku belirler. İmar hukuku, gayrimenkuller üzerinde imar hakları getirir ve bu hakların kullanımını düzenler. Kent planlaması, hukuki dayanaklarını 45 Cevat Geray, Yerel Yönetimler ve Çevre, Çağdaş Yerel Yönetimler Dergisi, Temmuz 1998, Cilt.7, S.3, s Birol Ertan, Yaşayan Kent, Ve Kirlendi Dünya.., Özgür Üniversite Kitaplığı, Öteki Yayınevi, Ankara 1997, s Emel Akın, Rant ve Planlamada Uzlaşma: Yerel Yönetimler, Dosya, Mimarlar Odası Ankara Şubesi Dergisi, Kasım H. Tarık Şengül, a.g.e., s.73

26 17 kanunlardan alır. İdarenin düzenleyicisidir. İmar planları ve kararlar, imar yasası çevresinde düzenlenir ve uygulanır. 49 Planlama, tanım olarak, geleceğin önceden zihinde tasarlanmasıdır. Plan ise hazırlanan planlamanın sonucunda ortaya çıkan belgedir. Öngörülen zamanda, nerede olmak istediğimiz ve nasıl olacağımız konusunda bize rehberlik eder. 50 Kent planlaması bir süreçtir. Planlama ile ilgili amaç ve hedeflerin saptanmasından uygulamasına kadar olan bütün aşamalar planlama sürecini oluşturur. Kent planlama sürecinin hem ekonomik hem de mekânsal boyutları vardır. Türkiye deki yapılaşma koşullarını sağlayan imar parseli üretme anlayışı, kent planlaması süreci içerisinde başarısız kentsel çevre oluşumuna zemin hazırlamıştır. 51 Kentlerin planlamaları, nazım plan, uygulama planı v.b. şeklinde yapılabilir. Planlama politikalarında, merkezi yönetimin doğrudan belirleyici olduğu söylenebilir. Belediyeler mekânları planlar aracılığı ile örgütlerler. İmar planında değişiklik yapma yetkisine sahip olan belediye yeşil alan olarak planlanan bir alanı konut alanına dönüştürebilir, bu alanı özel mülkiyete açabilir. Konut alanlarında yapacağı değişikliklere kat yüksekliği arttırma ve eksiltme yetkisine sahip olduğundan bölgedeki ranta doğrudan etkide bulunabilir. Buna bağlı olarak belediyeler kamulaştırma, mülkiyet hakkını sınırlandırma ve toprak bedelini belirleme gibi bir takım yetkilere sahiptir. 52 Planlama ve uygulama arasındaki ilişki incelendiğinde, başarılı bir kentsel planlamanın farklı uzmanlık alanlarını bir araya getirdiği görülmektedir. Bu süreçte peyzaj, tasarım, mimarlık ve planlama aktörlerinin işbirliği içerisinde süreçte yer almaları gerekir. Fakat Türkiye de uygulama 49 S. Evinç Torlak, İmar Yasasının Gelişimi Üzerine Düşünceler, Çağdaş Yerel Yönetimler Dergisi, Cilt 11, Sayı 3, Temmuz 2002, s Yusuf Şahin, Kentleşme Politikası, Murathan Yayınevi, 1. Baskı, Trabzon, Eylül 2010, s Mehmet Çağlar Meşhur, Arazi Ve Arsa Düzenlemesi (18.Madde Uygulaması) Sürecinin Kentsel Mekân Oluşumu Açısından İrdelenmesi, METU JFA, 2008/2, s Emel Akın, Kentsel Gelişme ve Kentsel Rantlar: Ankara Örneği, s. 74

27 18 sürecinde bu aktörlerin birbirlerinden bağımsız hareket ettiği gözlenmektedir. Aktörlerin birbirinden bağımsız hareket etmeleri tercih olmaktan çok zorunda kalmalarından kaynaklanmaktadır. Kentsel planlama sürecinde sadece bina yapımına uygun imar parseli üretilmekte bu parseller belirleyici olmaktadır. 53 Kentsel planlar geleceğe dönük olarak gerçekleştirilmeli, uygulama sürecinde ise amacı kadastro parsellerinin, kent planlarına ve imar mevzuatına göre üzerlerinde yapılaşma geçebilecek mekânlara dönüşümünü sağlamak olmalıdır. Mülkiyetin biçimine yönelik olarak dönüştürülen bu süreç, mekânın örgütlenmesi anlamını taşır. 54 Kentsel mekân, insan ilişkilerinin ve bu ilişkilerin gerektirdiği donatıların içinde yer aldığı, düşey-yatay elemanların sınırlandırdığı bir kavram olarak tanımlanmaktadır. Yani fiziksel olduğu kadar sosyal, kültürel ve psikolojik boyutları olan bir kavramdır. 55 Mekân üretiminde Belediyeler planlamaları kullanır. Planlama; toplumsal ve ekonomik örgütlerin karşılaştığı çelişkiler ile eğilimlerini uzlaştıran siyasi bir yapıdır. 56 Fiziksel çevrenin yapılanmasında belediye uygulamaları ve politikaları belirleyici olmaktadır. Fiziksel çevre oluşumu da imar yasa ve yönetmelikler çerçevesinde gerçekleşmektedir. Belediyeler, merkezi yönetimin çıkartmış olduğu imar yasalarına uygun bir şekilde imar yönetmeliği hazırlar. Örneğin belediyeler hazırladıkları imar yönetmelikleri ile birlikte mücavir sınırları içerisinde, yapıların estetiği ile ilgili kurallar getirmeye; mahallin ve çevrenin özelliklerine göre yapılar arasında uyum sağlamak, güzel bir görünüm elde etmek amacıyla dış cephe şeklini boya ve kaplamaları ile çatısının malzemesini ve rengini tayin etmeye yetkili olabilir. Bunun yanı sıra, nazım imar planı uygulama imar planı, revizyon imar planı, mevzi imar planı, koruma amaçlı imar planı, çevre düzeni planı çerçevesince belirlenen alanlarda, eğitim tesisleri açabilir, sağlık tesisleri kurabilir, sosyal ve kültürel 53 A.g.e., s A.g.e., s A.g.e., s Melih Ersoy, Özelleştirme ve Planlama, Özelleştirme ve Kamu Arazileri, TMMOB SPO Yayınları, Ankara, 1997, s. 22.

28 19 tesisler açabilir, dini tesisler, spor tesisleri açabilirler. Bunların yanı sıra, yeşil alanlar çerçevesince, park ve bahçeler açabilir, piknik, dinlenme, eğlence alanları oluşturabilir, fuar ve şenlik alanları kurabilirler. Plan tadilatları aracılığı ile kat yüksekliğini arttırabilir, kentsel yenileme ve kentsel dönüşüm kavramları ile mekânları biçimlendirebilirler DEĞERLENDİRME Emek gücü üzerinden elde edilen artı değerin gelişimi kapitalist dönemin bir göstergesidir. Ayrıca üretime katkıda bulunmayan toprağın da sadece kullanım hakkından kaynaklanan artı değer de bu gelişime katkıda bulunmaktadır. Kullanım hakkı ve üretim ile mülkiyet arasındaki ilişki toprağın sermayeye çevrilmesini sağlar. Toprağın üzerindeki yapılaşma mevcut ekonomi temelinde, mekânları biçimlendirir. Mekân sermayenin üzerindeki hareketliliği para ve zaman akışı ile gerçekleşmektedir. Yani mekân sermayeyi, sermaye de yeni mekânları üretir. Devlet sermaye birikimine dayalı kapitalist süreçte akışa uygun politika üretir ve buna yönelik bir sistem kurar. Bu süreçte devlet politikaları, yeni yatırımlar ile kâr getirecek toprağı açmak üzere müdahalelerde bulunur. Bu müdahale yasal çerçeve ve planlar aracılığı ile yapılır. Toprağın ve üzerindeki kaynakların kullanım hakkından doğan ve karşılığı para ile ödenen rant, toprağa değişim değeri katar. Yeni toprağa duyulan ihtiyaç ile sermaye mekânda hareket ederken yeni mekânların yaratılması veya geliştirilmesi diğer mekânların yavaşlamasına yol açabilir. Sermayenin birikim sorunlarını devlet, toprak alanı eşit olmayan yapıları eşitleyerek çözmeye çalışır. Kentler planlar aracılığı ile düzenlenir. Merkezi yönetim ülkenin bütününü ilgilendiren, genel nitelikli ve soyut kararlar alan bir yapıdadır. Yerel yönetimler ise yerel düzeydeki kararlar ile ilgilenir. Kentin 57 Ankara Büyükşehir Belediyesi İmar Yönetmeliği ve İlgili Mevzuat, T.C. Ankara Büyükşehir Belediye Başkanlığı, İmar ve Şehircilik Daire Başkanlığı, Ankara Mayıs 2010, Yayın No:109

29 20 yaşanabilir olması ve bir kentte sosyal refah düzeyinin artması, o kentle ilgili olan yerel yönetim biriminin güçlenmesi ile olur. Bu noktada yerel yönetimlerin merkezi yönetimlerden daha ön planda olması gerekmektedir. Hizmetlerin halka en yakın birimler tarafından sunulması, yerellik kavramını gündeme getirir ki bu kavram da yerelin yetki ve sorumluluklarının arttırılarak güçlendirilmesi anlamını taşır. Yerel yönetim kuramları evrimlerini devlet kuramlarından beslenerek gerçekleştirmişlerdir. Neo-liberal dönemde değişen politikalar yerelin yükselişini desteklerken devlet in kent mekânı algısı ve işlevleri de dönüşmüştür.

30 21 2. BÖLÜM: TÜRKİYENİN SOSYO-EKONOMİK YAPILANMASI TEMELİNDE BELEDİYELER Türkiye de farklı dönemlerde farklı biçimlerde kent mekânları farklılık göstermektedir. Bunun nedeni değişen ekonomi politikalarıdır. Bu bölümde mekân üretiminin devlet ve sermaye ile ilişkisi ortaya konmaktadır. Dünyada yaşanan gelişmeler özellikle 80 li yıllarda kendisini göstermiştir. Bu amaçla çalışmada 1980 li yıllar ile günümüze kadarki sürece ağırlık verilmiş, önceki dönemlerde yaşananlar ile arasındaki farkı daha rahat gözlemleyebilmek adına 1980 öncesine de göz atılmıştır. Dönemsel olarak , , ve 1980 ile günümüz olarak ayrım yapılmıştır. Bu ayrım, kaynak olarak kullanılan akademik yayınlarda konu ile ilgili olan yazarların kullandığı ayrımdır TÜRKİYE NİN SOSYO-EKONOMİK YAPILANMASI ARASI SOSYO-EKONOMİK YAPILANMA ARASI DÖNEM Cumhuriyet in ilk yıllarındaki sosyo-ekonomik yapılanmayı anlamak için Osmanlı İmparatorluğu ndan devir alınan mirasa kısaca göz atmak gereklidir. Osmanlı imparatorluğu, üretimi tarıma dayalı olan, sanayi alanında geri kalmış ülke konumundadır. Ticaret, ulaştırma ve bankacılık gibi yabancı sermaye egemenliğinde bulunan hizmetleri ile son yıllık süreçte sermaye birikimini sağlayamamış durumdadır. Ülkenin kaynakları yabancılara aktarılmış, alınan borçlar ise üretimde kullanılamamıştır. Bu borçların, hükümetin cari giderlerinde kullanılması, kamu gelirlerinin önemli bir bölümüne yabancıların el koymasına sebep olmuştur Yakup Kepenek, Nurhan Yentürk, Türkiye Ekonomisi, Remzi Kitabevi, İstanbul 2011, s. 9-11

31 22 Kurtuluş Savaşı ile yepyeni bir dönemin başladığı ülkede, her konuda olduğu gibi ekonomi konusunda da yenilikler yapılmış; yeni ekonomi politikalarının başlıca ilkeleri belirlenmiştir. Ekonomik Bağımsızlık kavramı bu dönemde dile getirilmiş, İzmir de düzenlenen Türkiye İktisat Kongresi ile ekonominin alacağı biçim ve yöntem belirlenmiştir. Kongrenin amacı, tüccar, sanayici, çiftçi ve işçi kesimlerinin sorun ve isteklerinin belirlenmesi ve çözüm oluşturulmasını kapsamaktadır. Kongre de Kurtuluş Savaşı nda yaratılan ulusal kimliğin, ekonomik alanda da kendisini göstererek somutlaştırılması istenmiştir. İktisat Kongresinde özel girişimcilerin canlandırılarak, kredi olanakları, eğitim, ulaştırma ve haberleşme gibi alt yapıların ve teknik hizmetlerin hükümet tarafından sağlanması, bu konuda da gerekli yasal düzenlemelerin yapılması kararlaştırılmıştır. 59 Cumhuriyet in ulus devleti az gelişmiş bir ekonomik yapıya sahip olduğundan öncelikle ulusal burjuvazinin yaratılması söz konusudur. Sermaye birikimi, iş gücünün gelişimi, yasal düzenlemeler ve oluşturulan kurumlar ile ulusal bütünlük sağlanmaya çalışılmıştır. Kurumlar hem kamu yönetim birimlerinin hem de özerk kurumların yeniden yapılanmasını sağlamaktadır. Cumhuriyet yönetimi; ulusal-yerli malların kullanımına önem vermiş ve kullanımın yaygınlaşması için özendirmeyi amaçlamıştır. 60 Devletçilik uygulamaları özellikle sanayileşme politikalarına önem vermektedir. Kurulması planlanan sanayiler; dokuma, maden işleme, kağıt, kimya ve taş-toprak olarak sıralanabilir. 61 Sanayinin gelişmesi için sermaye ve iş gücü sağlayacak sektör tarımdır. Kurulacak olan sanayinin yerli hammadde ile geliştirilmesini öngören hükümet tarımın bu anlamda gelişmesini zorunlu kılmıştır. Dış ticarete getirilen yasaklama ve kontroller ile pozitif bakiye elde edilmiş, bu sermaye Osmanlı dan kalma borçları ödemek için kullanılmıştır A.g.e, s A.g.e., s A.g.e., s Hüseyin Şahin Türkiye Ekonomisi, Ezgi Kitabevi, Bursa 2007, s

32 23 Türkiye nin İkinci Dünya Savaşı sırasında izlemiş olduğu tarafsızlık politikası, ülkeyi savaşın tahribatından korumuş; ancak, altı yıl boyunca savaş ekonomisi şartlarında yaşanmıştır. Asker sayısının arttırılması ve savaşa hazır halde tutulması savunma harcamalarını arttırmış, bu dönemde Türkiye önceki yıllara göre fazlaca dış kaynak kullanmıştır yıllarında 127 milyon dolar ekonomik kredi ve bir kısmı da hibe olan 187 milyon dolar askeri kredi olmak üzere toplam 314 milyon dolar kredi kullanılmıştır. Dış borçlanma bu kadarla sınırlı değildir. Demiryolları, haberleşme tesisleri ve liman gibi yabancı sermayenin elinde bulunan millileştirilememiş altyapılar bulunmaktadır. Hükümet savaş yıllarında bu yapıları millileştirme çabalarına devam ederek yabancılara 517 milyon TL borçlanmıştır. Bu borçlar dış borç senedi verilerek taksitlendirilmiştir. 63 Tarım alanında yapılan yeniliklerden en önemlilerinden birisi 1945 yılında kabul edinilen Çiftçiyi Topraklandırma Kanunu dur. Kanun, arazisi olmayan veya yetmeyen çiftçilere topraklandırılmayı kabul edenleri, aileleri ile birlikte geçimlerini sağlayacak ve iş güçlerini değerlendirecek ölçüde araziye sahip kılma maksatlıdır. Kanunun çıkarılmasında mecliste ve kamuoyunda meydana gelen tartışmalar, iktidar karşıtı muhalif bir hareketin oluşmasına sebep olmuştur yılında çok partili siyasal düzenin kabul edilmesi ile muhalefet partililerin oluşumunu sağlamıştır. Savaşn bitiminden sonra Türkiye Batı Blok u içinde yer almak istemiştir. Batı ile ilişkilerini güçlendirme seçimini yapan Türkiye 26 Haziran 1945 te San Francisco da Birleşmiş Milletler anlaşmasını imzalayan 51 ülkeden biri olmuştur. Bununla birlikte, savaş sonrası uluslararası ekonomik düzenin kurulması amacıyla toplanan Bretton Woods Konferansı na da katılan Türkiye, yeni ekonomik düzenin iki temel unsurunu oluşturan Uluslararası Para Fonu (IMF) ve Dünya Bankası na da üye olmuştur A.g.e., s A.g.e., s97-98

33 ARASI DÖNEM Devletin müdahaleci iktisat politikası değişmemiştir. Bu dönemde siyasi partilerin ekonomi politikalarında özel teşebbüs ve sermayenin, serbest rekabetin ve piyasa ekonomisinin esas olduğu belirtilmiş ve...özel sektörü tamamlayıcı işlevler vurgulanarak devletin yatırımcı, düzenleyici, denetleyici, teşvik ve yardım edici fonksiyonlarda ekonomik faaliyetlere iştiraki gerekli görüşmüştür. 65 Dönemin hükümeti, devletçilik anlayışına ve devletin ekonomiye olan etkisine eleştirel bir biçimde yaklaşmış ve devletin iktisattaki yerinin daraltılmasını ve ekonomik kalkınmanın özel kesime devredilmesini program kapsamına almıştır. İkinci Dünya Savaşı sonrasında Türkiye nin yabancı kaynak kullanımı önemli bir seviyeye ulaşmıştır. Türkiye nin başvurduğu başlıca kaynak ABD olmuştur. Yabancı kaynak kullanımı ekonomiye dışarıdan müdahaleleri arttırmıştır. Kaynak artırımı ile birlikte yabancı uzmanların da gelmesi Türkiye ekonomisine yeni bir yön vermiştir. Bu dönemde Türkiye de özel kesim ve kamu kesimi arasındaki ilişkiler gelişmiş, aralarındaki işbirliği artmıştır. 66 Tarım sektörüne yönelik politikalarda, öncelikle tarımsal üretimin ekonomik yapıdaki önemi ve ağırlığı, çiftçilerin kötü yaşam koşulları ve devletin tarımsal kalkınma sürecine katılımının önemli ve gerekli olduğu vurgulanmıştır. Çiftçilerin kullandıkları tarımsal üretim araçlarının ilkel olduğu belirtilmiş, devletin modern tarımsal üretim araçlarını üreterek veya ithal ederek çiftçilere ulaştırması hedeflenmiştir. Çiftçilerin bilimsel tarım yöntemlerini öğrenmeleri ve nitelikli tarımsal girdi kullanmaları amacıyla, devletin örnek üretim çiftlikleri, tarımsal araştırma merkezleri kurması hedeflenmiştir Murat Pıçak, Türkiye nin Çok Partili Parlementer Sisteme Geçiş Sürecinde Siyasi Partilerin Ekonomi Politikaları, Akademik Bakış Dergisi, S.25, Temmuz-Ağustos 2011, s.6( ) 66 Hüseyin Şahin, a.g.e., s Murat Pıçak, a.g.e., s.9