TÜRKYE, YUNANSTAN VE AVRUPA LKLERNDE KIBRIS

Transkript

1 TÜRKYE, YUNANSTAN VE AVRUPA LKLERNDE KIBRIS Doç. Dr. M. Metin HÜLAGÜ 1. Türk Dı Siyasetinde Kıbrıs Meselesi Kıbrıs Meselesi Türkiye nin son yıllarda her platformda karısına çıkan dı problemlerinin baında gelmektedir. Stratejik açıdan Türkiye için son derece önemli bir mevkide bulunmasına ramen çözüm noktasında bugüne kadar hatırı sayılır bir gelime elde edilememitir. Zira dı politikada, askerî, siyasî, kültürel ve ekonomik alanlarda güçlü olmak her zaman belirleyici bir unsur olmutur. Bu alanlarda gösterilecek en küçük bir zaaf, büyük problemlerin domasına neden olabilmitir. Milletlerarası münasebetlerde güçlüler her zaman zayıfları ezmi, menfaatler hep ön planda gelmitir. Yakın dönemde Kıbrıs Meselesi Sevr Antlaması ile balatılabilir. Birinci Dünya Savaı ndan yenik çıkan Osmanlı Devleti, imzalanan Sevr Antlaması ile galip devletler tarafından paylaılmı, Sevr in 115., 116. ve 117. maddeleri Kıbrıs ile ilgili olmutur. Milli Mücadele nin hedefleri arasında bulunmayan Kıbrıs Meselesi, yakın dönemde resmî anlamda ve uluslar arası boyutta ikinci defa Lozan Antlaması ile gündeme gelmitir. Lozan Antlaması nda Kıbrıs konusu bir kez daha masaya yatırılmı, Lozan ın 16., 20. ve 21. maddeleri Kıbrıs ile ilgili olmutur. Bu antlamanın 20. maddesi ile Türk hükümeti Kıbrıs ın Britanya hükümeti tarafından 5 Kasım 1914 te ilan olunan ilhakını tanıdıını resmen kabul ve beyan etmek zorunda kalmıtır. Bu beyan ve kabulle adadaki ngiliz idaresinin hukukî varlıı da Lozan Antlaması nın 20. maddesi gerei 24 Temmuz 1923 tarihinden itibaren resmen geçerlilik kazanmıtır. Dier bir ifade ile Türkiye, Kıbrıs ın bir ngiliz mülkü olduunu Lozan ın 20. Maddesi ile kabullenmitir. Bu kabul ile de Türkiye nin Kıbrıs ile olan balantısı resmen sona ermitir. Bundan sonraki yıllarda ise Kıbrıs Meselesi Türkiye nin kapanmayan bir yarası olmaktan kurtulamamıtır. Lozan Antlaması gerei Kıbrıs 1920 li yıllarda Türkiye nin gündeminde yer almamıtır. Ancak 1930 lu yıllardan itibaren Türk yöneticileri adadaki gelimeleri uzaktan izlenmeye balanmıtır yılından itibaren ise Türkiye yeni bir denge politikası takip etmeye yönelmitir. Türkiye, bu politikanın tabiî bir gerei olarak, ngiltere ile olan ilikilerini gelitirmeyi hedeflemitir 1. Kıbrıs ta Lozan Antlaması ile belirlenen statükonun korunması politikası tek parti döneminde de devam etmitir. kinci Dünya Savaı sonrasında Türk dı politikasına yön verenlerin Batı devletleri paralelinde bir politika izlemeye çalımaları Kıbrıs konusunda önemli sonuçlar dourmutur. kinci Dünya Savaı bir bakıma demokrasinin zaferi olmutur. Dünyada esen demokrasi rüzgârları Türkiye yi de etkilemi, siyasî hayatta çok partili sisteme geçi süreci balamıtır. Ayrıca batılılama çalımaları da büyük bir hız kazanmıtır. Bu durum Türkiye nin Kıbrıs konusunda Batılı devletlerin yanında yer almasında önemli bir rol oynamıtır. Bu dönemde Türkiye nin dı politikasında Kıbrıs Meselesi tabiî olarak herhangi bir yer igal etmemitir. Dier bir ifade ile Türkiye Kıbrıs ın mevcut statükosunu benimsemi, tarihî, Erciye Üniversitesi, Fen-Edebiyat Fakültesi, Tarih Bölümü Öretim Üyesi, Kayseri. 1 Güner Göktu, Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyetini Hazırlayan Siyasal Nedenler, Lefkoe 1990, s

2 siyasî ve corafî balarla balı bulunduu bu adaya ve adanın Türk nüfusuna duyarsız kalmaya devam etmitir. Türkiye nin bu yaklaımına mukabil Yunan hükümetleri ise sistematik olarak Kıbrıs ın Yunanistan a ilhakını salamak için mücadele ettiini açıklamaktan geri kalmamılardır. Yunanistan ın her fırsatta resmî aızdan Enosis konusundaki düüncelerini açıkça ortaya koymu bulunması bile Türkiye nin Kıbrıs konusunda harekete geçmesini salayamamıtır. Türk hükümetleri tüm olumsuz gelimelere ve Enosis isteklerine ramen Yunanistan ve ngiltere yi karısına almamaya özen göstermilerdir. Türkiye adanın ngiltere ye devrinden sonra adada yaayan Türklere karı meydana gelen olaylar karısında dahi sessiz kalmayı tercih etmi, gelimeler konusunda ngiliz idaresini sadece birkaç kez uyarmakla yetinmi, bunun dıında Kıbrıs konusunda ciddi bir adım atmamıtır. Adadaki ngiliz yönetiminin taraflı uygulamaları ve ngiliz idaresinden memnun olmayanların iki yıl içinde Türk vatandalıına geçebilmelerine imkân tanınmı bulunması yılları arasında 7 8 bin Kıbrıs Türkü nün Türkiye ye göç etmesi sonucunu dourmutur yılında yapılan nüfus sayımında adada yaayan Türk nüfusu 1/4 (45.458) iken 1931 yılında yapılan sayımda bu oranın 1/5 (65.000) olarak deitii görülmütür 3. Bu stratejik hata müstakbel olumsuzlukları ortaya çıkarmaktan ve adaya matuf iddiaları noktasında Rumların iini kolaylatırmaktan baka bir ie yaramamıtır. Türkiye deki siyasî iktidarların Kıbrıs Meselesi ne karı olan ilgisizlii Kıbrıs Türkü nü tabiî olarak kendi kaderini kendisinin oluturmasına itmitir. Bu nedenle Kıbrıs ta Enosis e karı Milli Cephe Partisi, Kıbrıs Adası Türk Azınlıı Kurumu, Milli Parti, Kıbrıs Türk Kurumları Birlii, Kıbrıs Türk Kurumları Federasyonu ve Kıbrıs Milli Türk Birlii kurulmutur. Türk hükümeti Kıbrıs Meselesindeki ilk suskunluunu ancak 17 Aralık 1949 tarihinde dönemin Dıileri Bakanı Necmettin Sadak ın verdii demeç ile bozmutur. Bu tarihlerde Sadak, ngiltere nin Kıbrıs tan ayrılacaına dair bir belirtinin olmadıını ve Yunanistan ın da bu konuyu resmen ele almadıını ifade etmitir 4. Türk Dıileri nin bu yöndeki yaklaımına karın Türk Basını, Türk kamuoyu ve Türk gençlii olaylara daha duyarlı davranmıtır. Kıbrıs a dair gelimeleri Türk basını manetten verirken Türk gençlii de stanbul, Ankara ve zmir gibi büyük ehirlerde mitingler düzenlenmitir. Bu mitinglerde Kıbrıs Türklerindir, Emaneti Geri Almak Zamanı Gelmitir, Elini Uzatma Kıbrıs Türkündür ve Kıbrıs Türk tür eklinde pankartlar taınmıtır 5. Türk hükümetinin dı politikadaki umursamaz tavrına gazetelerde geni bir yer verilmi, örnein: Cumhuriyet hükümetleri yirmi be yıldır toprak geniletmek siyasetinden hep uzak kalmılardır. Kıbrıs adasının Türk yurttaları için taıdıı önem bilinmekle birlikte, Türk hükümetinin artık geleneksel denebilecek olan siyasetini deitireceini ummak doru olmaz. Türkiye bu günkü sınırları içinde yaayan yurttaların refah ve mutluluunu salamak kararlılıındadır 6, tarzında deerlendirmelere yer verilmitir 7. Basında ve kamuoyunda artan bu heyecan üzerine Sadak: Beyler Kıbrıs Meselesi diye bir ey yoktur. Basın muhabirlerinin sorularına karılık olarak bunu birkaç zaman söylemitim. Kıbrıs Meselesi diye bir ey yoktur. Çünkü bu ada Büyük Britanya nın hükümranlıı ve yönetimindedir. ngiltere nin ada üzerindeki haklarını baka bir güce devretmek için bir niyeti 2 Hamet Gürkan, Bir Zamanlar Kıbrıs ta, Lefkoe, 1986, s. 97; ükrü S. Gürel, Kıbrıs Tarihi ( ), Ankara 1984, s Abdulhaluk Çay, Kıbrıs ta Kanlı Noel 1963, Türk Kültürünü Aratırma Enstitüsü, Ankara 1989, s Fahir Armaolu, Kıbrıs Meselesi, s Zafer Gazetesi, Ocak Vatan Gazetesi, 13 Aralık Zafer Gazetesi, Ocak

3 olmadıını ve böyle bir temayülü hiçbir zaman göstermeyeceini biliyoruz. Bundan tamamıyla eminiz. Her ne çeit olur ise olsun, Kıbrıs tan çıkacak herhangi bir kıkırtma sonucu deitiremez 8 eklindeki açıklamasını yapmak zorunda kalmıtır. 14 Mayıs 1950 tarihinde Türkiye de iktidar deiiklii olmu, DP iktidara gelmitir. Yeni hükümet, seçim çalımaları sırasında olduu gibi, hükümet programında da Kıbrıs konusuna dair herhangi bir açıklamaya yer vermemitir. Bilakis, Yunanistan ile iyi komuluk ilikilerini devam ettirme politikası takip etmitir. Yeni hükümetin Dıileri Bakanı Fuat Köprülü nün, bir Avrupa dönüü uradıı Atina da, gazetecilerin Kıbrıs hakkındaki sorularına, beklentilerin tam aksi bir biçimde: Türkiye ile Yunanistan arasında bir Kıbrıs problemi olmadıı eklinde cevabı uzun süre tartımalara neden olmutur 9. Yunan Babakanı Venizelos un ise parlamentoda yaptıı bir konumasında: Kıbrıs ın anavatana (Yunanistan a) ilhakının Yunan milletinin en aziz dilei olduunu ilan etmek fırsatını ele geçirmi olduumdan bahtiyarım açıklamasında bulunması, Yunanistan ın Enosis arayılarını resmî aızdan ifade etmi olması ve hatta ngiltere nin adayı kendilerine bırakması halinde ABD ve ngiltere ye adada askerî üsler ve ayrıcalıklar verebileceklerini belirtmesi 10 Türk kamuoyunun dikkatini yeniden Kıbrıs Meselesi ne çevirmesine ve gelimeleri hararetle tartımasına neden olmutur. Yunanistan, iddia ve taleplerini sadece dile getirmekle kalmamı, 1951 yılından sonra Kıbrıs konusunda etkin bir politika takip etmeye balamı ve ngiltere yi Kıbrıs konusunda ikna etmeye çalımıtır yılında gayri resmî olarak yaptırdıı bir plebisitte, ada halkının %90 ının Yunanistan ile birlemek istediini belirtmitir. Ayrıca ada nüfusunun %81 inin Yunanlı olduu iddiasında bulunmutur 11. Yunanistan ın bu isteklerine karı Türk Dıileri Bakanı ise, Türkiye nin imdilik Kıbrıs Meselesi gibi bir sorunu olmadıını ve ngiltere nin Yunanistan ın isteklerini asla kabul etmeyeceini 12 söyleme düzeyinde Kıbrıs Meselesi ne sahip çıkmıtır. Kıbrıs Meselesi ni batan beri resmen benimsemi olan Yunanistan bir adım daha atarak Birlemi Milletler in 1951 Paris toplantısında Kıbrıs ın kendisine ilhak edilmesini resmen istemi ve Kıbrıs Meselesi ni devlet politikası haline getirdiini açıkça ortaya koymaktan çekinmemitir 13. Yunanistan ın kararlı politikası karısında Türk hükümeti ise ii sürekli aırdan almayı tercih etmi, Yunanistan ile iyi ilikilerin bozulmasından kaçınmıtır. Hükümetin bu tavrına karılık muhalefet partisi CHP ve kamuoyu ise hükümeti Kıbrıs konusunda muayyen bir politika belirleyip izlememekle suçlamılardır 14. Nihayet mesele Türkiye Büyük Millet Meclisi nde tartıılmaya balanmı, 20 Nisan 1951 de Türk Dıileri Bakanı Fuat Köprülü Türkiye nin Kıbrıs ile balarının çok kuvvetli olduunu ve olayları yakından takip ettiini belirten bir konuma yapmak zorunda kalmıtır. Böylece Türkiye, istemese de dı politikasında Kıbrıs Meselesi ne yava yava yer vermeye, konu ile yakından ilgilenmeye balama gerei hissetmitir. Dier taraftan ngiltere nin yılları arasında Yunanistan ın ilhak isteklerini kesinlikle kabul etmeyeceini açıklaması Türkiye nin Kıbrıs Meselesi ile daha fazla ilgilenmesine zemin hazırlamıtır 15. Ancak bu ilginin yeterli düzeyde olduu söylenemez. Zira Kıbrıs Türkleri, adada Rumların artan baskıları karısında zor durumda kalmaktan 8 Hüseyin Bacı, Demokrat Parti Dönemi Dı Politikası, Ankara, 1990, s Bacı, a.g.e., s ükrü Torun, Türkiye, ngiltere ve Yunanistan Arasında Kıbrıs ın Politik Durumu, stanbul 1956, s Cumhuriyet Gazetesi, 21 Aralık Hüseyin Bacı, a.g.e., s Pierre Oberling, Bella Pais e Giden Yol, Çeviren, Mehmet Doan, Ankara 1987, s. 31; Çay, a.g.e. s. 36 ; Armaolu, a.g.e., s Halkçı Gazetesi, 13 Temmuz Armaolu, Siyasi Tarih, s. 530; Mehmet Gönlübol ve Dierleri, Olaylarla Türk Dı Politikası ( ), 9. Baskı, Ankara 1996, s

4 kurtulamamılardır. ngiltere nin adayı Yunanistan a bırakması halinde akıbetlerinin Girit veya Batı Trakya Türklerininkine benzemesinden endie ederek seslerini resmî protestolar, basın, konferanslar ve dünyada uluslararası planda etkili kiilere mektuplar yazarak duyurmaya çalımılardır. Fakat bu tarihlerde Türkiye NATO ya girmeye çalıtıından, Kıbrıs ta meydana gelen olaylara adeta kör, saır ve dilsiz bir yaklaım sergilemi, Yunanistan ile arasının bozulmasını istememitir. Ancak Yunan hükümetinin izlemi olduu siyaset neticesinde Kıbrıs Meselesi 1954 yılında Türk ve Yunan hükümetleri arasında resmî bir sorun olarak ortaya çıkmaktan da kurtulamamıtır. Türk kamuoyunun mitinglerle Kıbrıs konusundaki hassasiyetini hükümete yansıtmaya çalıması karısında dönemin babakanı Adnan Menderes, özellikle kurulması için çok uratıı Balkan Paktı na bu mitinglerin zarar verecei endiesini taırken Yunan hükümeti ve Rum tarafı ise oldukça rahat davranmaktan ve diplomatik giriimlerini sürdürmekten geri kalmamılardır 16. Yunanistan bu noktada bir adım daha atmı ve bu tavrıyla uluslararası ortamda kendisine destekçi bulmaya çalımıtır. Yunan babakanı Mareal Papagos 23 Mart 1954 te yayınladıı bir demeçte; Kıbrıs ın Yunanistan a ilhakı meselesini BM nin Eylül 1954 te yapacaı toplantısında gündeme getireceini açıklamıtır 17. Ardından da 16 Austos 1954 tarihinde kendi imzası ile BM genel sekreterliine müracaatta bulunmutur. Türk hükümeti, Yunanistan ın bu davranıları karısında iyi ilikilerin devam ettirilemeyeceini ve bu davranıından vazgeçmesi yolunda Yunanistan a ricada bulunmutur. Çünkü meselenin BM gündemine gelmesi Türkiye ye puan kaybettirecei eklinde deerlendirilmitir. Bu görümede Türk Dıileri Bakanı Köprülü Yunan Dıileri bakanına: Birdenbire ortaya bir Kıbrıs Meselesi çıkartmaktasınız. Sizden çok rica ediyoruz bunu yapmayınız. Mareal Papagos Yunan tarihine anlı bir komutan, büyük bir devlet adamı olarak geçecektir..sizden Atatürk ve Venizelos un büyük ıstıraplar pahasına tarihi yenerek yazdıkları Türk-Yunan dostluu adına yalvarıyorum. Hiç yoktan ortaya bir Kıbrıs Meselesi çıkartmaktan vazgeçiniz. Çıkarırsanız bizi karınızda bulacaksınız. Ve bütün Türkiye tek bir vücut halinde, dimdik önünüze çıkacaktır. Yapmayın bunu ricasında bulunmutur 18. Ancak bu ricalar Yunanistan ın Kıbrıs konusundaki tutumunu deitirmeye yetmemi, Yunanistan ın müracaatı ile Kıbrıs Meselesi 24 Austos 1954 te BM gündemine alınmı, Kıbrıs Meselesi uluslararası bir sorun haline gelmitir 19. Kıbrıs ta yaanan olaylar sonrasında Yunanistan ın Kıbrıs konusunda Türk hükümetinden daha erken davranarak meseleyi Birlemi Milletler Genel Kuruluna götürmesi, adadaki Rumların Yunanistan ile birleme istekleri ve Yunanistan ın bu anlamda 1951 yılında ngiltere ye resmen bavurusu; ngiltere öncülüünde Londra da yapılan konferanstan bir netice çıkmaması ve adada olayların giderek artması; Türkiye de kamuoyunun hükümet üzerindeki günden güne artan baskıları, Türk Hükümeti ni adanın ngiltere idaresinde kalması yönündeki politikasındaki ısrarından vazgeçerek meseleyi millî bir dava olarak kabul etmeye itmitir 20. Böylece 1954 yılından itibaren Kıbrıs Meselesi Türk dı politikasının ana konularından biri haline gelmitir. Ancak balangıç halindeki bu deiim, Demokrat Parti nin iktidarda bulunduu dönemde Türkiye nin Kıbrıs konusundaki politikasında büyük bir deiiklik yapmamıtır. Ancak Demokrat Parti nin Kıbrıs konusundaki politikası muhalefet tarafından da destek bulmutur. Türkiye nin yılları arasında Kıbrıs konusunda izledii politika, aaıda kısaca ifade edildii ekliyle, birkaç aamadan geçmitir. 16 Ayın Tarihi, Sayı 250, Eylül 1954, s Sevin Toluner, Kıbrıs Uyumazlıı ve Milletlerarası Hukuk, stanbul 1977, s ; Gönlübol ve Dierleri, a.g.e., s Bacı, a.g.e, s Gürel, a.g.e. Cilt I, s. 95. ve Cilt II, s Bacı, a.g.e, s

5 Kıbrıs konusunda Türkiye 1955 e kadar ngiltere nin izledii politikayı takip etmitir. Ancak ngiltere nin adadan ayrılacaına dair belirtiler ortaya çıkması üzerine Türkiye adanın kendisine devredilmesi tezini savunmaya balamıtır. ngiltere nin 1957 yılından itibaren "taksim" tezinin uygulanabilir olduunu açıklaması üzerine Türkiye de "Taksim" tezini benimsemitir. Ayrıca Yunanistan ve Amerika Birleik Devletleri nin de "Taksim" tezine olumlu bakması Türk hükümetinin Kıbrıs Meselesi nin çözümünü "Taksim" tezinde aramaya yönelmede cesaretlendirmitir. Türk kamuoyu ve muhalefet hükümete bu konuda tam destek vermilerdir. Ancak ngiltere nin adaya çözüm getireceine inandıı Macmillan Planı gündeme gelince "Ya Taksim Ya Ölüm" tezinden de vazgeçilerek adada baımsız bir idarenin kurulması seçenei Kıbrıs Meselesi nin çözümü olarak benimsenmitir. Yunanistan ın adanın gelecei hakkında Türkiye nin de söz sahibi olabileceini kabul etmesi, NATO ya kabul edilebilmesi için Yunanistan ile aralarında bir problem çıkmamasını istemesi ve 1958 yılında Türkiye nin ekonomik sıkıntı içerisinde bulunması, Türkiye nin bu sıkıntılı durumunu ABD nin verecei yardım ile çözmek istemesi Türkiye yi muayyen bir politika izleyememeye, Kıbrıs Meselesi nde batılı devletlerin yanında yer almaya iten temel sebeplerden bir kaçını oluturmutur. Ancak Kıbrıs Meselesi nde ABD baskısı en çok Türkiye üzerinde olmutur. Nihayet ABD nin araya girmesiyle Türkiye ile Yunanistan Zürich te yapılan görümeler sonucunda baımsız bir Kıbrıs Cumhuriyeti kurulması görüünde birlemilerdir yılında resmen Kıbrıs Cumhuriyeti kurulmusa da bu çözüm pek uzun ömürlü olmamıtır yılında Makarios un tek taraflı olarak bütün antlamaları fesh ettiini açıklaması adada kurulan baımsız idarenin bozulmasına neden olmu, Kıbrıs ta olaylar tekrar alevlenmeye balamıtır. Adada Türklere karı giriilen katliamlar giderek artmı, özellikle Makarios un adadan kaçması üzerine, yerine gelen ve ondan daha çok Türk dümanı olan Nikos Sampson döneminde Türklere yönelik bir vahet yaanmıtır. Adada Türklere yönelik katliam hareketlerinin artması üzerine Türkiye, Garanti Antlaması ndan doan haklarını kullanarak 20 Temmuz 1974 tarihinde adaya müdahale etmitir. Türkiye nin 1974 Barı Harekâtı ile Yurtta Sulh, Cihanda Sulh ilkesini bir tarafa bırakarak Misak-ı Milli sınırları içersinde yer almayan ve Lozan Antlaması ile ngiltere ye bırakılan bir yer için harekete geçmi olması Türk dı politikasında ciddi bir deiimin balangıcı olması yönünde ümit verici olmutur. Ancak bu deiim sürekli belirleyici olma ve çözüm üretme noktalarındaki zafiyeti dolayısıyla hayal kırıklıı yaratmıtır. Eskiye nispetle daha duyarlı olmakla birlikte yürüttüü Kıbrıs politikasının Avrupa devletleri politikası paralelinde ve etkisinde kalmı olması Kıbrıs Meselesi nin 1974 ten bugüne çözümsüzlükten kurtulamamasına neden olmutur. 2. YUNAN DI SYASETNDE KIBRIS MESELES ngiltere nin, Rusya nın Balkanlar da güç kazanmasına ve Akdeniz in sıcak sularına inmek suretiyle kendisi aleyhinde tehlike oluturmasına engel olmak maksadıyla; Rusya nın ise, Edirne Antlaması na koydurduu bir madde ile menfaatleri dorultusunda maa olarak kullanabilecei bir devlet meydana getirmek istemesi ve Fransa nın da kendisine destek vermesiyle Yunanistan ın 1830 yılında kurulduu malumdur. Rusya ve ngiltere ye ilaveten Yunanistan ın baımsızlıı noktasında sonradan bu devletlere katılmı olan Fransa arasındaki, güç kazanmak veya kuvvet kaybetmek ve dolayısıyla da hâkim olmak veya olamamak noktasındaki siyasî rekabet Yunanistan ın kuruluunu hızlandıran unsurlardan birisi olmutur. Ancak bu devletlerin gerek Yunanistan ın kuruluu, idari ekli, sınırlarının tespiti ve hatta kimin tarafından yönetilecei konularında izlemi oldukları politika, gerekse daha sonraları, hatta bugün, takip ettikleri siyasetleri, tarihî seyri içerisinde Yunanistan ın uzlamaz bir yapı sergilemesinin en önemli sebeplerinden birisini oluturmutur. 5

6 Londra Protokolü ile baımsız bir krallıa kavumu olmasını Megali dea nın ilk merhalesi olarak deerlendiren Yunanistan, baımsızlıını müteakip genileme politikasına koyulmu ve bata Girit adası olmak üzere Eriboz, Sisam, Atina ve Makedonya ve sair yerleri kademe kademe elde etmeye çalımıtır. Böyle bir politika ise Osmanlı Devleti ile siyasî platformda daima çatıma halinde olan ve yıllarca sürüp bugüne kadar uzanacak bulunan bir münasebetin meydana gelmesine sebebiyet vermitir. Bata, I. Petro zamanında balayıp günden güne iddetini artıran Rus tahrik ve tevikleri 21 ve ngiltere nin izlemi olduu politika ve dier Avrupa devletlerinin Rumlara sıcak yaklaımları Yunanistan ın dı politikada yayılmacı bir tavır sergilemesinin tevik edici unsuru olmutur. Yunanistan ın 1877/78 Osmanlı-Rus Seferi ne kadar sürekli hudut tecavüzlerinde bulunmu, sefer sırasında ise Epir, Teselya ve Girit gibi yerlerde isyan çıkmasını körüklemitir. Zira Yunan siyasîlerinin nazarında Golos ve Narda körfezleri ve civarı Yunan Krallıı na kazandırılmadıkça Yunanistan ın refaha kavuamayacaı 22 görüü köklemitir. Bu anlamda Yunanistan yayılmacı bir politika takip etmi, Yunan yayılmacılıının temelini ise Megali dea oluturmutur. Yunanca da Büyük Fikir, Büyük Ülkü anlamında gelmekte olan Megali dea Bizans mparatorluu nun yeniden ihya edilmesini hedeflemektedir. Yunanistan ın dı politikasının ana unsuru haline gelmi olan bu kavram 23 Türk-Yunan anlamazlıının ve hatta 1897 Türk- Yunan Savaı nın çıkmasının da en büyük sebeplerinden birisini tekil etmitir. Yunanistan kurulduu günden itibaren Yunan Misak-ı Millisi olarak deerlendirilebilecek olan bu ülkünün gerçeklemesi için mücadeleye balamı, muhtemel bir baarı ile kuzey Yunanistan ve Makedonya dan toprak kazanabileceini ve Girit e ilaveten Ege de daha baka adaları ele geçirebilecei ümidi içerisinde olmutur. Gerçekletirilecek böyle bir baarı ve ele geçirilecek yerler neticesinde Megali dea düüncesinin büyük ölçüde tahakkuk edeceine inanmıtır. Yunan yayılmacılıının dier bir unsurunu ise cemiyet ve örgütler oluturmutur. Zira Türk-Yunan ilikileri tarihine bakıldıı zaman dört büyük ve önemli cemiyetin bu ilikiyi etkilemesi ve yönlendirmesinin söz konusu olduu görülür. Bunalar öyle sıralanabilir: 21 BOA, YEE, 5/2625/77/3. 22 Osman Senâi, Osmanlı Yunan Seferi Dömeke Meydan Muharebesi, stanbul 1314, s Muhtelif zamanlarda muhtelif vesilelerle gerçekletirilmek istenen ve özellikle Berlin Kongresi nde Teselya, Epir ve Girit in Yunanistan a balanması fikrinin ortaya atılması ile yeniden canlanan bu kavramın sınırları Mora da kurulan hükümetin ilk bakanı Korfu'lu Capodistrias Strabona a göre: Peloponez yarımadası, Pagues den Megara ya, Crissa dan Thermopyller e, Arta dan zdin veya Lamia ya Ege adaları ve küçük Asya kıyısıyla birlikte Arta dan Selanik körfezine kadar olan ve be kıtadan meydana gelen bir sahayı kapsamaktadır. (Bak: Ercüment Kuran, Türkiye nin Batılılaması ve Milli Meseleler, Ankara 1944, s ) Dier bir ifade ile Megali dea, Yunanlıların bir zamanlar yaadıklarını iddia ettikleri bata stanbul olmak üzere Marmara Denizi, Batı Anadolu, Karadeniz, Ege ve Akdeniz ile yon Denizi ni içine alan bir bölgeden olumaktadır. Yunanistan, Osmanlı topraklarında yaayan Rumlar ile aynı kanaate sahip olduklarını iddia etmiler, verilecek bir emir ile harekete geçmek suretiyle bütün arkı batanbaa kan ve ate içerisinde bırakabileceklerini belirterek bu düünceyi bir tehdit unsuru olarak kullanmaya yönelmilerdir.(bak: Selanikli Tevfik, Mir at-ı Vukuat-ı Harbiye, stanbul , s. 300.) Öyle anlaılmaktadır ki Yunanistan bu düünceyi gerek Osmanlı Devleti ne ve gerekse Avrupa Devletleri ne karı kullanmak isterken Pan-Slavizm, Pan-Germenizm ve Pan-slamizm gibi bir takım akımların tesirinde kalmıtır. Program ve hedeflerinin oluturulması, gelitirilmesi ve tatbik edilmesi noktasında Filiki Eterya, Venizelos un Büyük Yunanistan Programı, Ortodoks Kilesi nin Balkanlar, Anadolu ve Karadeniz e hâkim olma ihtirasının önemli bir rol oynadıı görülen Megali dea nın mezkûr tarihî hedeflerine son dönemde Ege semalarını Yunan seması haline getirmek, Türkiye yi siyasî, iktisadî ve turistik yönlerden Avrupa dan tecrit etmek gibi bir takım yeni hedefler daha ilave edilmitir. (Megali dea hakkında daha geni bilgi için bak: M. Murat Hatipolu, Yunanistan daki Gelimelerin Iıında Türk-Yunan likilerinin 101. Yılı ( ), Ankara 1988, s ; Nurettin Tursan; Yunan Sorunu, Ankara 1987, s. 40 vd.) 6

7 1) 1814 yılında Odessa da kurulup 1876 tarihine kadar faaliyet göstermi olan Filiki Eterya Cemiyeti 24. Bu cemiyetin çalımaları Rumların baımsızlık mücadelesine hız kazandırmı, 1828 yılına kadar devam edecek olan bir dizi isyanın 25 ilkinin 1821 de vukuunu hazırlamıtır. 2) 1894 te Atina da teekkül edip 1919 a kadar devam eden Etniki Eterya Cemiyeti. 3) 1919 da stanbul da kurulup 1922 yılına kadar faal halde bulunan Mavri Mira Cemiyeti. 4) Kısaca EOKA adıyla tanınıp 1954 ten 1977 ye kadar Kıbrıs ta aktif halde bulunan, ancak 1977 yılında yerini ve rolünü Atina da Yeni Filiki Eterya adıyla kurulan cemiyete bırakan Kıbrıs Savaçıları çin Elen Örgütü 26. Bu çerçeve içerisinde bakıldıı zaman gizli bir ihtilal cemiyeti olarak kurulan ancak adı yanlı olarak Etniki Eterya/Ethniki Hétairia diye bilinen 27 Filiki Eterya Cemiyeti nin mazisinin on sekizinci asra kadar uzandıı görülür. Mezkûr cemiyet bu asırda önce Yunan airi Rigas/Rhigas tarafından kurulmusa da 1798 de idam edilmesi üzerine cemiyet daılmak zorunda kalmıtır. Ancak mezkûr cemiyet on altı yıllık bir aradan sonra 1814 te Odessa da ikisi Rum ve biri Bulgar olmak üzere üç tüccar tarafından yeniden kurulmutur 28. Filiki Eterya Cemiyeti Yunan patriinin idaresinde gözükmekle birlikte asıl bakanlıını Rus Çarı nın Birinci Yaveri Alexander psilanti yapmıtır 29. Cemiyetin üyeleri arasında Yunan ordusuna balı askerler, subaylar, diplomatlar ve siyasîler de yer almıtır de stanbul cemiyetin merkezi haline getirilerek üye sayısı sadece burada 17 bine, Avrupa, Balkanlar, Suriye, Mısır ve Kıbrıs taki ubeleri ile birlikte ise bu sayı 400 bine ulamıtır 31. Görünürde Osmanlı Hıristiyanları arasında eitim ve öretim faaliyetinde bulunan cemiyetin asıl maksat ve hedefini ise eski Bizans ı yeniden ihya etmek tekil etmitir. Bu nedenle cemiyet Rum isyanlarının hazırlanması, idaresi ve Yunan yayılmacılıında önemli bir rol oynamıtır 32. Etniki Eterya Cemiyeti ise Filiki Eterya ve talyan Carborani cemiyetlerini 33 kendisine esas alarak bir kısım Yunan subayları tarafından 1894 te Atina da kurulmutur 34. Daha ziyade Girit, Epir ve Makedonya nın elde edilmesi için faaliyet göstermi, bozgunculuk olarak adlandırılabilecek olan bu faaliyet ve icraatlarında Yunan hükümetlerinden de sürekli yardım görmütür. Cemiyet in 1896 Sonbaharı itibariyle gerek Yunanistan da ve gerekse daha baka yerlerdeki toplam ube sayısı 139 a ulamı, üye sayısı ise 3000 i amıtır 35. Osmanlı idaresi 24 Filiki Eterya veya Eterya ton Filikon adıyla 1814 yılı Sonbaharı nda Odessa da kurulmutur. Batı Avrupa daki Mason cemiyetlerinin kurulu ve ileyi tarzını kendisine örnek olarak almıtır. htilalci gizli cemiyetler arasında en tesirlisi olup Osmanlı idaresinde yaayan Rumların baımsızlıı için gayret etmitir. Bak: Hatipolu, a.g.e., s Yunan isyanlarında rol oynayan guruplar için bak: Selim Sun, 1897 Osmanlı-Yunan Harbi, s Nurettin Tursan, Yunan Sorunu, Ankara 1987, s A.g.e., s smail Hami Danimend, zahlı Osmanlı Tarihi Kronolojisi, c. 4, s Bu cemiyet hakkında daha geni bilgi için bak: Hasırcızâde, Abdulhamid Han ve Yunan Muharebesi, stanbul 1989, s. 21 vd.; Vecihi ve Rüfekası, Musavver Tarih-i Harb, Dersaadet 1315, s. 27 vd., 145 vd.; Selahatin Salıık, Tarih Boyunca Türk-Yunan likileri ve Etniki Eterya, stanbul erafettin Turan, 1829 Edirne Antlaması, Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih Corafya Fakültesi Dergisi, c. IX, Sayı 1-2, 1951, s. 111; Tursan, a.g.e., s Bigham, a.g.e., s. 7; Bartlett, a.g.e., s Tursan, a.g.e., s A. Rıza Bey, 1897 Türk-Yunan Seferi, Ankara 1946, s. 7; Enver Ziya Karal, Osmanlı Tarihi, c. VIII, s talyan Carborani Cemiyeti talyan birliinin kurulmasına öncülük etmek üzere 1807 de kurulmutur. Kurulu ve faaliyet esasını Mason tekilatı esas ve çalımasına dayandırmı ve ondan esinlenerek meydana getirilmitir. Bizdeki ttihad ve Terakki Cemiyeti de kurulu ve çalımasında talyan Carborani Cemiyeti ni kendisine örnek almı ve onun etkisinde kalmıtır. 34 Hatipolu, a.g.e., s ; Douglas Dakin, The Unification of Greece , s Dakin, a.g.e., s

8 aleyhinde sürekli propagandada bulunmu, Avrupa devletlerinin ve kamuoyunun dikkatini Rum davasına çekmeye çalımıtır. Yunan yayılmacılıının bir dier önemli unsuru ise Yunanistan ın Avrupa büyük devletlerinin yardımlarını elde edeceine olan kesin inancı olmutur. Yunan siyasîleri ve dinî liderleri daha Yunanistan ın kuruluunun ilk yıllarından itibaren siyasî anlamda, tabir caiz ise, arkalarını Avrupa nın önde gelen devletlerine dayamılardır. Avrupa kamuoyunun eski Yunan medeniyeti ile alaka içerisinde bulunması, ayrıca Yunan tahtına geçen ilk kral, Kral George un, ngiltere, Rusya ve Almanya hükümdar aileleri ile akrabalıının söz konusu olması, Yunan hükümetlerini Megali dea ülküsünü rahatlıkla gerçekletirilebilecekleri inancına ve Avrupa devletlerinin muhtemel bir savata kendilerini yalnız ve desteksiz bırakmayacaklarını görüüne sevk etmitir. Kuruluundan 1897 yılına kadarki muayyen tarihlerde kendileri tarafından sebebiyet verildii halde, meydana gelen hemen her olaydan hep Yunanistan ın karlı çıkması ve hareketlerinde ve sair taleplerinde sürekli Avrupa devletlerinin yardımına mazhar olması, Yunanlıları Avrupa devletlerinin yardımlarına mazhar olacakları eklinde düünmeye iten temel sebepler arasında yer almı gözükmektedir. Esasen bu yaklaım bu dönemde sadece Yunanistan a münhasır olmamı, Osmanlı hâkimiyetindeki Balkan milletlerinin hemen hepsi aynı düünceye sahip olmulardır. Yunanistan, içerisinde bulunduu böyle bir inanç neticesiyledir ki, kurulduu tarihten itibaren Osmanlı Devleti ile sürekli çatıma içerisinde olmu, tahrik ve teviklerin merkezi haline gelmi ve bu yöndeki politikaları nedeniyle de Osmanlı Devleti ile aralarında sıcak bir çatıma ortaya çıkmıtır. Tarihinin hiç bir döneminde dı politikasının esası haline getirdii Megali dea ülküsünden vazgeçmeye yanamayan Yunanistan ın yayılmacı politikası, dün Osmanlı-Yunan çatımasının, bugün ise Türk-Yunan anlamazlıının temel nedenini oluturmutur. Yunanistan bu felsefesinden vazgeçmedii sürece de iki devlet arasındaki mevcut anlamazlıkların ileriki yıllarda da devam etmesi kaçınılmaz gözükmektedir. 3. AVRUPA DEVLETLERNN YAKLAIMI Yunan siyasî uyanıına ve isyanlarının çıkmasına sebep olan unsurlar arasında, yukarıda da belirtildii gibi, Filiki Eterya Cemiyeti nin çalımalarını, ulusçuluk akımının Rumlar arasında yayılmasını, Rum ve Avrupalı aydınların Rum istiklali konusundaki gayretlerini ve Tepedelenli Ali Paa isyanını saymak mümkündür. Ancak Yunanistan ın baımsızlıa kavumasının en büyük amilini Avrupa devletlerinin yardımları oluturmutur. Zira 6 Temmuz 1827 de ngiltere, Rusya ve Fransa devletleri bir taraftan Osmanlı Devleti nden âsi Rumlarla mütareke yapmasını ve baımsız bir Yunan devletinin kurulmasına rıza göstermesini isterlerken, dier taraftan da aralarında, aksi bir gelime halinde Osmanlı Devleti ne karı kuvvet kullanımını öngören Londra Antlaması imzalamılardır. Mezkûr protokolün muhtevasının Osmanlı Devleti tarafından tanınmaması üzerine ise protokolde geçen vesâil kaviyyeye 36 müracaat edilecei tehdidi 20 Ekim 1827 de Nevarin de ngiliz, Fransız ve Rus -i gemilerinin Osmanlı ve Mısır donanmalarını yakıp yok etmeleri hareketini dourmutur yılında Mora ve çevresinde baımsız bir Yunan devleti oluturulması için balatılan Rum isyanı yanında Nevarin baskını ile bu müstakbel devletin adeta temeli atılmı, Osmanlı-Rus Savaı 37 ve Osmanlı Devleti nin bu savataki malubiyeti üzerine 14 Eylül 36 Turan, a.g.m., s. 114; Karal, a.g.e., c. VIII, Ankara 1988, s Rum-Yunan davasını kendi çıkarları bakımından on sekizinci asırdan itibaren siyaseten benimsemi olan Rusya, Osmanlı Devleti nin Bükre ve Akkerman Antlamaları nın gereklerini yerine getirmedii; Rum isyanlarından kendisinin sorumlu tutulduu; Rusya nın Müslüman devletlerin tabiî bir dümanı olarak takdim edildii ve Rus ticaret gemilerine haksız yere el konulduu ve sair sebepleri ileri sürerek savaın balamasına neden olmutur. Daha geni bilgi için bak: Turan, a.g.m., s

9 1829 da imzalanan Edirne Antlaması ile omurgası oluturulmu ve nihayet 3 ubat 1830 da Londra da imzalanan yeni bir protokol ile de 16 Kasım 1828 de kendi nüfuz bölgeleri haline getirdikleri Mora ve Atik yarımadaları ile Eriboz ve Kiklad adaları 38 üzerinde baımsız bir Yunan Krallıı nın fiilen kurulması salanmıtır. Mezkûr devletler bu yönde almı oldukları kararı 8 Nisan 1830 tarihli bir nota ile Osmanlı Devleti ne tebli etmiler, Rus Harbi nden yorgun ve bitkin çıkmı olan Osmanlı Devleti ise 24 Nisan 1830 da, yaklaık on yıl kadar sürecek olan bir buhran devresine kendisini muhatap kılan iç isyanlar, yabancı devletlerin müdahaleleri, donanmasını kaybetmesi ve yaadıı sıcak bir sava sonrasında, istemeyerek de olsa, Yunanistan ın istiklalini tanımak zorunda kalmıtır 39. Avrupa büyük devletleri Yunanistan ın sadece istiklalini salamakla kalmamılar, fakat aynı zamanda, Osmanlı Devleti tarafından da 24 Nisan 1830 da kabul edilmi olan, Londra Protokolü nün birinci maddesindeki Yunanistan baımsız olacak ve tam bir baımsızlıa mahsus olan her türlü siyasî, mülkî ve ticarî haklardan müstefit bulunacaktır ve yine dördüncü bendinde: (Osmanlı Devleti ve Yunanistan) ticaret ve seyr-i sefâin hukuku cihetince Osmanlı Devleti ve Yunanistan ile sulh ve müsâlemet üzere bulunan dier devletler tebaası gibi karılıklı muamelede bulunacaklardır 40 eklindeki 1897 Savaı na kadar yürürlükte kalacak olan kayıtlarla Yunanistan a baımsızlıının yanında kalkınma ve gelime imkânını da salamılardır. Ayrıca Londra da bir araya gelen bu devletler, aralarında yaptıkları yeni bir antlama ile Ege denizindeki bazı adaların ilhakı ile Yunan Krallıı nın sınırlarının geniletilmesini karara balamılardır 41. Öte yandan 1830 Londra Antlaması nın daha mürekkebi bile kurumadan ngiltere nin Babıâli üzerinde yaptıı siyasî baskı neticesinde iki devlet arasındaki sınır daha kuzeye, Arta-Volo hattına çekilerek 42 Yunanistan lehine ilk sınır deiiklii de vuku bulmutur. Bata ngiltere olmak üzere Avrupa devletleri tarafından Yunanistan ın desteklenmesi sadece zikredilenlerle sınırlı kalmamıtır. Yunan Hükümeti ne Rumeli nin genel durumunun ele alındıı bir sırada Yunan çıkarlarının korunacaı vaadinde bulunulmu 43, bu noktada 38 Kiklad, Adalar denizinde Mora adası ark sahili karısında bulunan irili ufaklı adalar olup balıcalarını Andre, Titos, ira, Naksos (Aksiya), Paro, Amorgo, Milo, Santurin adaları oluturmaktadır. 39 Devletlerin mezkûr kararına karı koymaya kudreti bulunmayan ve son Rus harbi ile de bu durumu katiyet kazanan Osmanlı Devleti eyhülislam Abdulvehhab Efendi den Müslüman topluluu er ve zarardan koruma esasına istinaden aldıı ve bir noktada da zaafını kamufle etmeye çalıtıı bir fetvaya istinat ederek topraklarında ilk Hıristiyan devletin kurulmasına izin vermitir. (Bak: Hatipolu, a.g.e., ) 1821 de Rum isyanın meydana gelmesinde muhtelif siyasî sebeplerinin yanında Osmanlı Devleti nin sosyal yapısındaki deimelerin, dâhilde ve hariçte orta tüccar sınıfının olumasının, Mora daki nüfus ve mülkiyet dengesizliinin önemli etkileri olmutur. Bu konuya dair daha geni bilgi için bak: Kemal Karpat, An Inquiry into the Social Foundation of Nationalism in the Ottoman State: From Social Estates to Classes, From Millets to Nations, Princeton University, An Unpublished Work, 1973, s. 75 vd. 40 Babakanlı Osmanlı Arivi (BOA), Y.A.Res., nr 87/18, 7 Muharrem 315/27 Mayıs Yunan Harbi Harekât-ı Askeriyesi ve Muhârebâtı, stanbul Üniversitesi Kütüphanesi, Türkçe Yazma, nr 9919; Hatipolu, a.g.e., s lk sınır Patras körfezinde Misolonki batısında Aspropotamos deresi boyunca kuzeye doru uzanmakta ve tamos daının hemen güneyinden saparak Lamia nın güneyinde Zeytun körfezine akan Sperchius deresi boyunca Eriboz körfezine varan bir hattan olumaktaydı. Bu hattın güneyinde kalan Mora ve Attik yarımadaları, Eriboz, Kiklad ve eytan Adaları baımsız Yunan Krallıı nı oluturmutu. (Bak: Nurettin Tursan, a.g.e., s Ayrıca bak: Türkçe Yazma, nr 9919.) 1878 Berlin Kongresi ne kadar mevcut hali üzere kalmı olan 1832 hudut hattı Teselya nın güneyinden ve Otir daları tepelerinden geçmekteydi. Douda Golos körfezi üzerinde ve Halmiros un güney dousunda bulunan bir tepeye kadar uzanan bu hat Gradiça köyü yakınından akmakta olan ırmakla sınırlanmıtır. Batı tarafından ise Otir hattını takiben Timgrost tepelerine kadar uzanmı ve oradan Pend istikametinde kuzeye doru Buçikorki tepesinden mezkur dalar silsilesini atlayıp daha batıda Sirobutamu vadisini geçtikten sonra Tarde ehrinin güneyinde ve Koyrena ile Mindi arasında Narda körfezine vasıl olmutur. Bak: Girid Resmolu Maunahoyu Zâde Kasım bin Ahmed, Teselya Tarihi, (1897 Türk-Yunan Savaı, Teselya Tarihi), Yayına Hazırlayan: Bayram Kasım b. Ahmed, Ankara Ayrıca bak: Tursan, a.g.e., s Ali Fuat Türkgeldi, Mesâil-i Mühimme-i Siyasiyye, c. III, s

10 ngiltere tarafından Sadrazam Sadık Paadan istikbalde Yunanistan lehine olmak üzere bir sınır deiikliinin yapılması sözü dahi alınmıtır 44. Sadık Paanın bu sözüne istinaden Avrupa devletleri Osmanlı Devleti ni 1877 Berlin Kongresi nin 13 numaralı protokolüyle Yunanistan lehine Teselya ve Epir bölgelerinde hudut deiikliine davet etmiler ve yine Berlin Antlaması nın 24. maddesini bu konuya hasretmekten kaçınmamılardır. ubat 1879 da Preveze de ve Austos 1879 da stanbul da, yine Avrupa büyük devletlerinin tavsiyeleri ile Yunanistan lehine sınır görümeleri yapılmıtır. Görümelerin sonuçsuz kalması üzerine ise Avrupa devletleri stanbul da yeni bir konferansın toplanarak müzakerelerin yeniden balatılması istei ile Osmanlı Hükümeti ne bir nota verilmesini karara balamılardır yılında vuku bulan Türk-Yunan savaı 46 öncesi Avrupa devletleri takındıkları siyasî tavırla Yunan tarafgirliklerini bir kez daha ortaya koymulardır Savaı nın temel nedeni Yunanistan ın yayılmacı politikası olmutur. Ancak Avrupa nın o günkü büyük devletler gelien olaylar karısında sessiz kalıp gerçek suçluyu görmezlikten gelmilerdir. ki taraf arasında bir savaın çıkması halinde savaın meydana getirecei tüm sorumluluun ilk tecavüzde bulunacak tarafa ait olacaı ve harbin neticesi her ne olursa olsun mütecaviz olan tarafın durumdan en ufak bir ekilde istifadede bulunmasına asla müsaade olunmayacaı kararına varmakla ne kadar tarafsız ve adilâne bir tutum içerisinde olduklarını açıkça ortaya koymulardır. Avrupa devletleri bu yöndeki siyasî tercihlerini sadece beyan etmekle yetinmeyecekler alınan bu kararı sefirleri vasıtasıyla 6 Nisan 1897 de gerek Osmanlı Devleti Hariciyesi ne ve gerekse Yunan Hariciye Nezareti ne tebli etmilerdir 47. Böyle bir karar ve ilanla Avrupa devletleri her ne kadar tarafsız davranıyorlarmı gibi bir tavır sergilemilerse de esasen Yunanistan ın Osmanlı karasularına donanma sevk etmesi ve yine Osmanlı hâkimiyetindeki Girit adasına asker çıkarması karısında pasif bir tutum sergilemeleri ve olaylara göz yummaları Yunan taarruz ve tecavüzlerini tevik ve tasvip etmelerinden baka bir anlama gelmemitir. Avrupa büyük devletlerinin bu yönde bir karar almalarında Yunanistan ın malup olacaı düüncesi etkili olmutur. Böyle bir durumda Osmanlı Devleti nin etkinlik ve toprak kazanması söz konusu olacaı için buna müsaade edilmek istenmemitir. 17 Nisan 1897 de balayan bu savaın Teselya ve Epir bölgelerinde Avrupa büyük devletlerinin hiç ummadıkları bir sürat ve seyir ile neticelenmesi mezkûr devletleri sava çıktıı takdirde bu duruma sebebiyet veren tarafın hiç bir surette bundan faydalanamayacaı eklindeki kararlarını unutmaya ve tarafsızlıklarını bırakmaya sevk etmitir. Neticede Yunanistan tarafını tutarak onu layık olmadıı bir muamele ile mükâfatlandırmaya yönelmilerdir. Eer aksi bir beklenti veya aksi bir sonuç söz konusu olabilseydi böyle bir kararın çıkması hiç üphesiz ki bahis konusu olmayacaktı. Zira 1912 Balkan Savaı arifesinde ve hatta son Kardak Krizi nde, tekerrürüne ahit olduumuz, ilk silaha sarılacak ve savaı balatacak tarafın bütün mesuliyeti yüklenmi olacaı ve hiç bir surette savatan fayda görmeyecei yaklaımı, Avrupa devletlerinin yine aynı endielerle ve aynı yönde bir karar aldıkları ve gelimelerin Osmanlı Devleti aleyhine olması üzerine ise mezkûr kararı uygulamaya koymadıkları malumdur. Dier taraftan özellikle Almanya 48, Avusturya 49 ve Fransa 50 Osmanlı Hükümeti ni Yunanistan a karı almı olduu kararlar ve tedbirlerde haklı görmelerine ve hatta Osmanlı 44 Karal, a.g.e., c. VIII, s Ali Rıza Bey, 1897 Türk-Yunan Seferi, Ankara 1946, s Geni bilgi için bak: M. Metin Hülagü, Türk-Yunan likileri Çerçevesinde 1897 Osmanlı-Yunan Savaı, Erciyes Üniversitesi yayınları, Kayseri BOA, r. Yun., nr 843, 4 Zilkade 314/25 Mart 313; BOA, Y.A.Res., nr 86/13, 5 Zilhicce 314/26 Mart 313; Türkgeldi, a.g.e., c. III, s. 74. Yunanistan a verilen notanın sureti için bak: Vecihi ve Rüfekası, Musavver Tarih-i Harb, Dersaadet 1315, s BOA, Y.A.Hus., nr 367/14, 7 ubat 312; BOA, Y.A.Hus., nr 367/25, 19 ubat 1897; BOA, Y.A.Hus., nr 367/25, 19 ubat 1897; BOA, Y.A.Res., nr 86/20, 9 Zilkade 314/30 Mart

11 Hükümeti ni sınıra asker sevk etmeye tevik etmelerine ramen, bu devletler aynı zamanda savatan kaçınılması ve savaa sebebiyet veren devletin mütecaviz sayılacaı eklindeki karara imza atmaktan geri kalmamılardır. Bahsi geçen devletlerin bu davranıı gayet açık bir suretteki tezattan ve Yunan tarafgirliinden baka bir anlama gelmemekteydi. Avrupa büyük devletleri, Yunanistan aleyhinde gelien savaın sona ermesini saladıktan sonra iki devlet arasındaki problemlerin halli konusunda da Yunanistan ı yalnız bırakmamak üzere harekete geçmilerdir. Bu noktada öncelikle devletlerarası bir konferansın tertiplenmesi görüünü benimsemiler, yapılacak barıın esaslarını tespit etmek üzere bir araya gelmeyi kararlatırmılardır. Bu maksatla 25 Mayıs 1897 tarihinde Avrupa büyük devletler sefirleri adına Avusturya sefiri tarafından Osmanlı Hariciye Nezareti ne barıın imzalanabilmesi için müzakerelere biran önce balanmasını dile getiren bir muhtıra verilmitir 51. Bu muhtırada özetle: 1) Osmanlı Devleti ile Yunanistan arasında sadece sınır düzenlemesine muvafakat edilecei; 2) Yunanistan ın sava tazminatı ödemesi gerekmekle birlikte Osmanlı Hükümeti tarafından talep olunan miktarın Yunan maliyesinin tahammülü haricinde olduu ve bunun bir haksızlık olduu 52, dolayısıyla bunun makul bir miktara indirilmesi gerektii 53 ; 3) Yabancılara tanınan imtiyazların mevcut ihtilaftan dolayı iptal edilmesinin doru olmayacaı ifade edilmitir 54. Osmanlı Hükümeti gerek mütareke görümelerini ve gerekse antlama müzakerelerini dorudan doruya Yunanistan la yapmak istemise de 55 Yunan Hükümeti nin Yunanistan ın mukadderatını sözde Avrupa büyük devletlerinin eline bırakması politikasından dolayı barı görümelerini mezkûr devletlerin stanbul da bulunan sefirleri ile yapmayı 56 kabul etmek zorunda kalmıtır. Dostane yaklaım ve davranılarla müzakerelere balayan Avrupa büyük devletleri ise isteklerini diplomatik bir üslup taıyan ancak tehdit ihtiva eden ifadelerle kabul ettirme yoluna girmilerdir. Sava sonrası Avrupa büyük devletlerinin katılımı ile gündeme gelen sınır düzenlemelerinin genel karakteri ise kısaca, Osmanlı Devleti ne hiçbir ey vermemek ve Yunanistan ın hak ve menfaatlerini korumak, eklinde özetlenebilir. Sınır görümeleri sırasında ngiltere sefiri, Salib in girdii yere Hilal dâhil olamaz eklinde özetlenebilecek olan, ahalisi Hıristiyan olan bir kıtanın bir Hıristiyan hükümetin idaresinden alınarak Müslüman bir devlete verilmesine tâbi bulunduu devletin hiç bir surette muvafakat edemeyecei ni ifade etmekten çekinmemitir 57. Nihayet Yunanistan ın sava meydanındaki yenilgisi Avrupa büyük devletleri sayesinde barı masasında zafere dönümü, ilk defa Lozan müzakerelerinde aksi yaanacak olan Yunanistan ın malubiyetlerle genilemesi ve gelimesi, genileme noktasındaki kararlılıı bu sava sonunda bir kez daha açıkça görülmütür. Zira sava dolayısıyla Yunanistan maddeten ve manen malup olmasına; ordusunun ve donanmasının zayıflıı alenen ortaya çıkmasına; zaten iyi olmayan malî 49 BOA, Y.A.Hus., nr 367/18, 18 ubat BOA, Y.A.Res., nr 86/20, 9 Zilkade 314/30 Mart BOA, Y.A.Res., nr 86/99, 13/25 Mayıs 1897; O. Nuri, Abdulhamid-i Sâni ve Devr-i Saltanatı, Hayat-ı Hususiyye ve Siyasiyyesi, c. III, s BOA, Y.A.Res., nr 86/99, 24 Zilhicce 314/15 Mayıs 313; Kasım b. Ahmed, Girid Resmolu Maunahoyu Zâde Kasım bin Ahmed; Teselya Tarihi, (1897 Türk-Yunan Savaı, Teselya Tarihi), Yayına Hazırlayan: Bayram Kodaman, Ankara 1993, s O. Nuri, a.g.e., c. III, s O. Nuri, a.g.e., c. III, s Türkgeldi, a.g.e., c. III, s BOA, Y.A.Res., nr 86/ BOA, Y.A.Res., nr 87/14, 6 Muharrem 315/26 Mayıs 313; BOA, Y.A.Res., nr 87/18, 3 Muharrem 315/23 Mayıs 313; BOA, r. Yun., nr 982, 17 Rebiulahir 315/3 Eylül

12 durumunun sava tazminatı ödemeye mahkûm edilmekle daha da bozulmasına; maliyesinin kontrol altına girmi bulunmasına; Girit ve Makedonya ya yönelik politikasından bir süre için vazgeçmek zorunda kalması eklindeki bütün bu olumsuzluklara ve moral bozukluuna ramen Yunanistan ı millî ihtiraslarından, Megali dea mefkûre ve faaliyetlerini gerçekletirmeye çalımaktan vazgeçirmeye kâfi gelmemitir. Tarihinin her safhasında Avrupa destei ile büyümü olan Yunanistan Balkan Savaları ve Avrupa nın katkıları ile Girit, Epir ve Makedonya ya ilaveten Midilli, Sakız, Sisam ve Limni adalarını topraklarına katmıtır. Birinci Dünya Savaı sonrasında ise, Avrupa nın tevikleri ile çıkmı olduu, Ege bölgesine hâkim olamamısa da, Misak-ı Milli sınırları içerisinde olmasına ramen, Batı Trakya yı topraklarına ilhak edebilmitir. Türkiye Lozan görümelerinde bütün çabasına ramen sınırlarına en yakın ve öz topraı olan Meis adasını bile görümelere katılan Yunan hamisi Avrupa devletleri muvafakat etmedii, böyle bir talebe iddetle karı çıktıkları 58 için alamamıtır. II. Dünya savaı sonucunda yenilen talya, Osmanlı devletinden aldıı 12 adayı 1947 yılında Paris te imzalanan Antlama ile Yunanistan a vermitir. Bu olay Yunan halkında büyük bir heyecana sebep olmu, Megali dea ülküsünün bir kez daha canlanmasını ve kuvvet kazanmasını salamı, Yunan kamuoyunun 12 adadan sonra gözlerini Kıbrıs a çevirmesinin tevik unsuru olmutur 59. Esasen Yunan tarihi bir Avrupa devletleri himaye ve destek tarihi olmutur. Zira baımsızlıını Çarlık Rusyası, ngiltere ve Fransa nın yardımları ile elde etmi; 1897 Osmanlı-Yunan Savaı nda Avrupa büyük devletlerinden himaye görmü; Balkan Savaı nda balangıçta Fransa, sonra ngiltere, kısa bir süre için ise Almanya nın; Birinci Dünya Savaı nda ngiltere ve Fransa nın; kinci Dünya Savaı ndan sonra ise kısa bir süre Sovyetler Birlii nin ve sonra da ngiltere ve Amerika nın yardımına muhatap olmutur. Bu sebeple, sava da dahil olmak üzere, Osmanlı Devleti nce müracaat olunan tüm tedbirlere ramen Girit kurtarılamamıtır. Savala ele geçirilemeyen Girit tarihin hiçbir devrinde adaya sahip olmamasına, adada Rumların yanında büyük bir Türk nüfusunun mevcudiyetine 60 ramen, Avrupa büyük devletlerinin devreye girmeleri ve diplomasi oyunlarının oynanmasıyla, Yunanistan a ilhak edilmitir. Bütün bu gelimelerden anlaılmaktadır ki 1820 lerden balayıp bugüne kadar devam eden Yunanistan ın kurulması, yaaması ve büyümesi sürecinde Avrupa devletleri izlemi oldukları politikaları ile Türk-Yunan problemini kendileri yaratmılardır. Türk-Yunan devletleri arasında ortaya çıkan veya çıkarılan problemlerin tümünün çözümünde hep Yunanistan kollanmıtır. Dier bir ifade ile dünden bugüne devam eden Türk-Yunan mücadelesi, gerçek anlamda bir Türk-Yunan mücadelesi olmaktan ziyade, dün bir Osmanlı- Avrupa devletleri, bugün ise bir Türk-Avrupa devletleri mücadelesinin mücerret bir tezahürü olarak deerlendirilmelidir. Kıbrıs Meselesi ne de, kanaatimce, bu anlamda yaklamak ve çare aramak gerekmektedir. SONUÇ Fethedildii 1571 yılından 1878 senesine kadar fiilen 308 yıl Osmanlı idaresinde kalan ve 1878 sonrasında da hukuken Osmanlı mülkiyeti olma durumunu muhafaza eden Kıbrıs adası Anadolu nun tabiî bir uzantısı olmasına 61 ve Türkiye kıyılarından sadece 70 Km. Yunanistan 58 Güngör Göktu, Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti ni Hazırlayan Siyasal Nedenler, 1990, s Armaolu, a.g.e. s Veli Güven, Türk-ngiliz likileri, s. 234; Gönlübol ve Dierleri, a.g.e., s Fikret Alasya, Tarihte Kıbrıs, Ankara 1988 s.1; Cevat Gürsoy, Kıbrıs ın Cografi Durumu Kıbrıs ve Türkler, Ankara 1964, s

13 sahillerinden ise 800 Km., Rodos adasına bile 400 Km. uzaklıkta bulunmasına, corafî konumu bakımından Asya, Avrupa ve Afrika kıtalarının ortasında merkezi bir noktada, ayrıca Akdeniz deki denizyollarını kontrol altında bulundurabilecek bir konumda olmasına ramen Misak-ı Milli nin dıında tutulmu, Lozan Antlaması ile ngiltere ye terk edilmi, adada meydana gelen olaylara Yurtta Sulh, Cihanda Sulh ilkesi dolayısıyla hep hogörü politikası ile yaklaılmıtır. Türkiye, Osmanlı devletinden topraı ile birlikte siyasî problemlerini de miras aldıı Kıbrıs konusunda 1950 lere kadar ciddi bir politika takip etmemitir. Hatta dönemin dıileri bakanı bizim Kıbrıs diye bir meselemiz yoktur yollu açıklamalar yapabilmitir. Bundan dolayıdır ki Kıbrıs Meselesi gerçek anlamda ancak 1960 lardan sonra Türk dı politikası gündemine girebilmitir. Fakat Türk dı politikasının gündemindeki bu yeni mesele Türkiye nin konuyu nihaî anlamda çözüme kavuturma arayıları, kalıcı ve makul çözümler bulma gayretleri sonucu olmaktan ziyade, uluslararası politikanın gündemine ve Yunanistan ile olan münasebetlerin seyrine göre üzerinde durulan, ikinci, hatta üçüncü derecede öneme haiz bir mesele olarak görülen bir konu olmutur. Bu nedenledir ki Kıbrıs konusunda Türkiye nin bugüne kadar kendine has çözüm paketleri olmamıtır. Geçmite Redcliffe Anayasa Tasarısı ve Taksim Tezi, Macmillan Planı, Zürich Konferansı, kinci Londra Konferansı, Kıbrıs Cumhuriyeti nin Kurulması, Zürich ve Londra Antlamaları ve Türk-Rum tarafların ortaklıı ile kurulan geçici hükümet, Birinci Londra Konferansı ve Anan Planı gibi gündeme gelen çözüm paketleri hep Türkiye nin dıında ekillenmi ve kaleme alınmılardır. Maalesef Türkiye nin bu tür çözüm veya uzlaı paketlerini hazırlayacak mütehassısları da bulunmamıtır. Meselenin balangıcından bugüne onca zaman geçmesine ramen konuyu inceleyen, irdeleyen ve çözüm için alternatifler sunan ilmî ve akademik seviyede bir Kıbrıs Aratırmaları Merkezi gibi bir kurumsallamaya da gidilememitir. Bu tarihî mesele ya askerî açıdan ve kanattan gelen yaklaımlarla ele alınmı veya bugün olduu gibi televizyon ekranlarında, hiçbir konunun uzmanı olmayan, ama her konudan anlayan, siyasetçi, gazeteci veya köe yazarları tarafından müzakereye tabi tutulmutur. Türkiye geçen bunca zamana ramen meseleye bir çözüm getiremedii gibi Helsinki kararlarına imza atmakla konuyu Birlemi Milletler meselesi haline getirmi, çok taraflı bir problem haline sokmutur. Böyle bir adımla, kanaatimce, mesele Türkiye adına içinden daha da çıkılmaz bir hal almı, Kıbrıs ın da Girit gibi elden çıkmasının ilk adımı olmutur. Zira Bilemi Milletlerin çekirdeini oluturan ülkeler dünkü Yunanistan ı kuran, koruyan ve sürekli genilemesi için emeklerini esirgemeyen dünün Avrupa büyük devletleridir. Birlemi Milletler kurulduu tarihten bugüne kadar, ya olayların balamasına ve gelimesine seyirci olmak suretiyle veya etkin bir rol üstlenmemesi dolayısıyla, ele aldıı hiçbir görevi, dünya ölçeinde, çözüme kavuturamamıtır. Birlemi Milletler adına barı Gücü nün müdahale ettii Bosna ateler içinde kalmı, bir milliyetin ve medeniyetin yok edilmesine fırsat verilmitir. Onca müzakereler ramen Birlemi Milletler in koalisyon güçlerine dur diyememesi, Irak ı, özgürletirmek adına her gün onlarca insanın öldüü, topraının sömürgeletirildii ve içinden çıkılmaz bir kargaa ortamına sürüklendii bir diyara dönütürmütür. Geçmite Kıbrıs, Rum milislerin tedhi hareketleri ve bunlara karı Birlemi Milletler in sergiledii eylemsizlik nedenleri ile Türk-Yunan sıcak çatımasına sahne olmutur. Bütün bunlardan ve yukarıda anlatılmaya çalıılan yaklaım biçiminden dolayıdır ki, Avrupa Birlii sürecinde Avrupa nın ortaya koyduu çözümler veya çözüm önerileri ile Kıbrıs Meselesi nin, Türkiye nin lehine olmasa bile, adilâne bir ekilde halle kavuamayacaı gayet açıktır. Konuya müdahil olan Avrupa devletlerinin gerek geçmiteki uygulamaları, gerekse bugün, Kıbrıs tan öte, Türkiye yi parçalayarak üzerinde bir yonya, Pontus, Ermeni ve Kürt devletleri kurma yönündeki siyasi arayıları göz önüne alındıında, Avrupa dan, Avrupa Birlii nden ve Birlemi Milletler den medet ummak sadece sade bir safdillilik olsa 13

14 gerektir lerde Yunanlıları Ege bölgesine çıkaranlar unutulmamalıdır ki Avrupalılar olmutur lerden 1920 lere kadar bir asır geçmi, bir asır deimitir. Ancak uygulamalardan ve gelimelerden açıkça görülmektedir ki Yunan millî davasına, Enosis arayıına destek vermede dünkü ve bugünkü Avrupa büyük devletleri adına hiçbir ey deimemitir. Bilakis Enosis i gerçekletirme yolunda Yunanistan bir adım daha ilerlemi, 1878 den 1978 e kadar geçen zaman zarfında Kıbrıs topraklarının yarıdan fazlasına Avrupa sayesinde hâkim olabilmitir. Adanın Türk hâkimiyetinde bulunan kısmının ise, bugün itibariyle corafî anlamda olmasa bile, yaanan son seçim ve yapılan son kamuoyu yoklamaları ile görülmütür ki, fikrî ve zihnî anlamda geriye kalan kısmının da yarıya yakın bir kısmı, Avrupa nın destei ile Yunanistan tarafından igal edilmitir. Kıbrıs meselesinin çözümü hiç üphesiz ki ne konunun Birlemi Milletler e havalesiyle, ne de Avrupa Birlii ne giri yolundaki arayılarla mümkün olabilecektir. Bu anlamda 1856 da Paris te toprak bütünlüümüzü ön gören Avrupa Devletler Ailesi ne katılıımız, ancak bu katılımın hem arkasından Tunus ve Mısır ın igal edilileri bu anlamda Kıbrıs Meselesi ne dair tarihî birer tecrübe olsa gerektir. Yine 1878 Berlin Kongresi nde yaanan hadiseler mevcut tarihî tecrübelere ayrı bir zenginlik salamaktadır. 13 Austos 1918 de, Amerikan Senatosu nda Senator Lodge un diliyle Türkleri, halkı ve komuları için bir belâ, musibet diyarı ve sava makinesi olarak tanımlayan ne Amerika Birleik Devletleri siyasetçilerinden; ne de Türkü, ngiliz siyasetçi Mr. Hohler in ifadesiyle, kendisini bile yönetmekten aciz, stanbul daki mevcudiyeti Dou Avrupa nın atmosferini zehirleyen, her tarafa sahtekârlık, perianlık ve kötü yönetim saçan diye anlatan 62 ve öyle olduuna inanan Avrupa devletlerinin yaklaım ve yardımlarıyla Kıbrıs meselesinin Türkiye lehine çözümlenmesi veya Türkiye ye olumlu bir katkıda bulunulması mümkün olmasa gerektir. Türkiye nin tüm meselelerinde olduu gibi Kıbrıs Meselesi nin çözümü Türk devlet ricalinin cehalet ve zaaflarından arınarak özgüvenlerine kavumalarında ve Türkiye nin siyasî ve iktisadî açıdan kalkınmasında saklıdır. 62 FO: 371/4161. Memorandum by Earl Curzon on the Future of Constantinople, Constantinople, 4 January