II. MEfiRUT YET DÖNEM TÜRK EDEB YATI

Transkript

1 T.C. ANADOLU ÜN VERS TES YAYINI NO: 2405 AÇIKÖ RET M FAKÜLTES YAYINI NO: 1396 II. MEfiRUT YET DÖNEM TÜRK EDEB YATI Yazarlar Prof.Dr. Nâz m Hikmet POLAT (Ünite 1-4) Prof.Dr. Hülya ARGUNfiAH (Ünite 5-8) Editörler Prof.Dr. Nâz m Hikmet POLAT Yrd.Doç.Dr. Soner AKPINAR ANADOLU ÜN VERS TES

2 Bu kitab n bas m, yay m ve sat fl haklar Anadolu Üniversitesine aittir. Uzaktan Ö retim tekni ine uygun olarak haz rlanan bu kitab n bütün haklar sakl d r. lgili kurulufltan izin almadan kitab n tümü ya da bölümleri mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik kay t veya baflka flekillerde ço alt lamaz, bas lamaz ve da t lamaz. Copyright 2011 by Anadolu University All rights reserved No part of this book may be reproduced or stored in a retrieval system, or transmitted in any form or by any means mechanical, electronic, photocopy, magnetic, tape or otherwise, without permission in writing from the University. UZAKTAN Ö RET M TASARIM B R M Genel Koordinatör Prof.Dr. Levend K l ç Genel Koordinatör Yard mc s Doç.Dr. Müjgan Bozkaya Ö retim Tasar mc s Doç.Dr. Cemil Ulukan Grafik Tasar m Yönetmenleri Prof. Tevfik Fikret Uçar Ö r.gör. Cemalettin Y ld z Ö r.gör. Nilgün Salur Ölçme De erlendirme Sorumlusu Ö r.gör. Gülcan Ergün Kitap Koordinasyon Birimi Yrd.Doç.Dr. Feyyaz Bodur Uzm. Nermin Özgür Kapak Düzeni Prof. Tevfik Fikret Uçar Dizgi Aç kö retim Fakültesi Dizgi Ekibi II. Meflrutiyet Dönemi Türk Edebiyat ISBN Bask Bu kitap ANADOLU ÜN VERS TES Web-Ofset Tesislerinde adet bas lm flt r. ESK fieh R, Ekim 2011

3 çindekiler iii çindekiler Önsöz... vii Meflrutiyet Dönemi Toplum ve Kültür Hayat n n Özellikleri..2 GENEL ÇERÇEVE VE ZEM N YLE II. MEfiRUT YET DÖNEM... 3 Edebiyat Tarihçili inde Edebî Devir ve Siyasi Devir liflkisi... 3 II. Meflrutiyet Döneminin S n rlar... 3 II. MEfiRUT YET DÖNEM N N BEL RG N ÖZELL KLER... 4 Siyasi Özellikler... 4 Örgütlü Toplum... 4 Fikir Ak mlar... 5 Az nl k Irkç l... 6 Türklerde Millî Kimlik Aray fl... 6 Siyaset Merak... 7 Asker-Sivil liflkisi... 7 Sultan II. Abdülhamit Aleyhtarl... 8 Toplumsal Hayat n Özellikleri... 8 Dernekçilik... 8 Sivil Toplum Örgütü Olarak Meslek Teflkilâtlar... 9 Feminist Çehre... 9 Savafl Ortam... 9 Bugüne Uzayan Birikim ktisadi Hayat Edebî Hayat n Özellikleri Edebiyat-Siyaset liflkisi: Edebî Gruplaflmalar Tiyatro Edebiyat ve Sahne Faaliyeti lgi Gören Edebî Türler (Nesir Hâkimiyetine Do ru) Hâkim Edebî Ak mlar Edebî Tart flma S kl Bas n Hayat n n Özellikleri Feminist Çehrenin Bas na Yans mas : Çocu a Karfl Fark ndal k Meselelere Mizahla Bakmak Teknik Geliflme -Resimli Dergi Tercihi Nitelik-Bask Kalitesi Nicelik Serbestlik ve Sansür Mali S k nt Özet Kendimizi S nayal m Kendimizi S nayal m Cevap Anahtar S ra Sizde Yan t Anahtar Yararlan lan Kaynaklar ÜN TE

4 iv çindekiler 2. ÜN TE 3. ÜN TE 4. ÜN TE 5. ÜN TE Ferdiyetçi Sanat Anlay fl : Fecr-i Âtî-Kuruluflu ve Çal flmalar FECR- ÂTÎ N N KISA TANIMI FECR- ÂTÎ N N KURULUfi SÜREC Fecr-i Âtî yi Haz rlayan Edebî ve Kültürel Zemin Fecr-i Âtî nin Ortaya Ç k fl TÜRK EDEB YATINDA LK EDEBÎ BEYANNAME BEYANNAMEN N YORUMU FECR- ÂTÎ YER NE NESL- ÂTÎ (NÂYÎLER) Özet Kendimizi S nayal m Okuma Parças I Okuma Parças II Kendimizi S nayal m Yan t Anahtar S ra Sizde Yan t Anahtar Yararlan lan Kaynaklar Fecr-i Âtî de Edebî Faaliyet-fiiir DEVRALINAN M RAS VE ONU GEL fit RME FECR- ÂT fi R N N ÖZELL KLER fiekil Özellikleri Muhteva Özellikleri Dil ve Üslûp FECR- ÂT fi R N N BELL BAfiLI TEMS LC LER Özet Kendimizi S nayal m Kendimizi S nayal m Yan t Anahtar S ra Sizde Yan t Anahtar Yararlan lan Kaynaklar Fecr-i Âtî de Edebî Faaliyet-Nesir H KÂYE VE ROMAN MENSUR fi R Özet Kendimizi S nayal m Okuma Parças Okuma Parças Okuma Parças Okuma Parças Kendimizi S nayal m Yan t Anahtar S ra Sizde Yan t Anahtar Yararlan lan Kaynaklar Toplumsal Faydac Edebiyat Anlay fl : Millî Edebiyat Hareketi M LLÎ EDEB YAT HAREKET NE G R fi M LLÎ EDEB YAT TER M VE M LLÎ EDEB YAT HAREKET ETRAFINDA DÜfiÜNCELER M LLÎ EDEB YAT IN SINIRLARI... 89

5 çindekiler v M LLÎ EDEB YAT HAREKET N N MENSUPLARI M LLÎ EDEB YAT HAREKET N HAZIRLAYAN S YAS, SOSYAL VE F KR B R K M S YASAL VE SOSYAL DURUM F KRÎ B R K M: M LL YETÇ L K/TÜRK M LL YETÇ L Özet Kendimizi S nayal m Kendimizi S nayal m Yan t Anahtar S ra Sizde Yan t Anahtar Yararlan lan Kaynaklar Millî Edebiyat Anlay fl ve Yeni Lisan ÖNCÜ ÇALIfiMALAR M LLÎ EDEB YAT ANLAYIfiI: GENÇ KALEMLER VE YEN L SAN Selanik ve Genç Kalemler Dergisi Yeni Lisan Makalesi ve Dille lgili Teklifler Yeni Lisan n Edebiyat Görüflleri ve Millî Edebiyat M LLÎ EDEB YAT HAREKET N YAYGINLAfiTIRAN KURULUfiLAR VE YAYIN ORGANLARI Türk Yurdu Cemiyeti ve Türk Yurdu Dergisi Türk Oca ve Türk Yurdu Dergisi Türk Bilgi Derne i ve Bilgi Mecmuas fiairler Derne i Di er Yay n Organlar fiair ve fiair Nedim Mecmualar : Son Hece Aruz Tart flmas Dergâh Mecmuas Özet Kendimizi S nayal m Kendimizi S nayal m Yan t Anahtar S ra Sizde Yan t Anahtar Yararlan lan Kaynaklar Millî Edebiyat Hareketinde fiiir M LLÎ EDEB YAT HAREKET NDE fi R M LLÎ EDEB YAT ANLAYIfiININ ÖNCÜLER Mehmet Emin: Millî fiiirin Erken Sesi Mehmet Emin Yolunu Tamamlayan Aray fllar: R za Tevfik M LLÎ EDEB YAT HAREKET : YEN L SAN HAREKET fiair Ziya Gökalp fiair Ömer Seyfettin ( ) Ali Canip Millî Edebiyat Hareketinin Heceyle Yazan Di er simleri MÜSTAK L S MLER Mehmet Âkif Yahya Kemal Özet Kendimizi S nayal m Kendimizi S nayal m Yan t Anahtar S ra Sizde Yan t Anahtar Yararlan lan Kaynaklar ÜN TE 7. ÜN TE

6 vi çindekiler 8. ÜN TE Millî Edebiyat Hareketinde Hikâye ve Roman M LLÎ EDEB YAT HAREKET NDE H KÂYE VE ROMAN M LLÎ EDEB YAT HAREKET TÜRK H KÂYE VE ROMANININ YAZAR KADROSU TANZ MAT, EDEB YAT-I CED DE VE FECR- ÂT EDEB YATININ ROMAN VE H KÂYEDEK TEMS LC LER YEN L SAN HAREKET N N ROMAN VE H KÂYEDEK TEMS LC LER Ömer Seyfettin Halide Edip Yakup Kadri Reflat Nuri D ERLER Refik Halit Ahmet Hikmet Müftüo lu Müfide Ferit BA IMSIZLAR Hüseyin Rahmi Di erleri Özet Kendimizi S nayal m Kendimizi S nayal m Yan t Anahtar S ra Sizde Yan t Anahtar Yararlan lan Kaynaklar

7 Önsöz vii Önsöz II. Meflrutiyet Dönemi dedi imiz zaman dilimi, Osmanl Devletinin y k l fl sürecidir. II. Meflrutiyet, bir kans z ihtilal ile 23 Temmuz 1908 de bafllar, Cumhuriyet in ilan na kadar devam eder. flte bu y k l fl dönemi öylesine hareketli, kültürel ve siyasî çal flmalarla öylesine dopdoludur ki âdeta bir flahlan fl görüntüsü de verir. Bu zaman dilimi, Osmanl Devleti için çöküfl ama ayn zamanda Türkiye Cumhuriyeti için bir do ufl sürecidir. Durumu özetleyecek bir benzetmeyle, çürüyüp topra- a kar flan bir tohumun yeni bir hayat bulmas, zümrüdüankan n küllerinden yeniden do mas d r. Ayd nlar n önemli bir k sm, devletin y k l fla gitti ini görerek bunu önleme gayretine girmifller, baz reçeteler sunmufllard r. Söz konusu görüfllerin çare olup olmamas apayr bir meseledir. Ama bu fikir çilelerinin hepsi, farkl bir ihtiyaca dikkat çekti i, bir di erini tamamlad için di erleri kadar önemlidir. Türklerin toplumsal hayat n bafltanbafla etkileyen iki önemli olgu sorulsa, bunlardan biri din de ifltirme ( slâmiyet e geçifl), di eri ise II. Meflrutiyet tir. II. Meflrutiyet döneminin daha önceki tarihî dönemlerin tamam ndan en önemli fark, örgütlü toplum hayat na geçilmesidir. Örgütlü toplum özelli inden dolay, siyasî görüfller partileflme, edebî kanaatler dernekleflme yoluyla verilmeye çal fl lm flt r. fiüphesiz her dönemde oldu u gibi II. Meflrutiyet döneminde de bu araçlar kullanmayan veya kullanma f rsat bulamayanlar vard r. Fakat genel e ilim, örgütlenmedir. Dönemin edebî manzaras iki öbek halindedir. Bunlardan birini Fecr-i Âtî, di erini Millî Edebiyat hareketi temsil eder. Fecr-i Âtî -nizamnamesi henüz ortaya ç kar lamasa da- bir dernek olarak kurulmufltur. Millî edebiyat hareketi pek çok derne in destek verdi i bir dirilifl hamlesi olarak görülmüfltür. Her iki görüflün güç birli i sayesinde, millî kimli e uygun, ça dafl estetik anlay fllarla beslenen yepyeni bir edebiyat iddias ile kurulan Nesl-i Âtî Cemiyet-i Edebiyesi ve sanatta millîli i birtak m ölçülere ba lamak niyetiyle kurulan fiairler Derne i de (adlar ndan bile anlafl laca üzere) birer dernektir. Dönemin ruhu, ancak dönemin toplumsal flartlar na e ilmekle yakalanabilir. Bu itibarla elinizdeki kitapta dönemin edebî çal flmalar na geçilmeden önce, ona zemin olan toplumsal flartlar bir ünite çerçevesinde verilmeye çal fl lm flt r. Fecr-i Âtî, II. Meflrutiyet in her fleyi siyasal renge boyayan flartlar na karfl, sanat ad na bir meydan okumad r. Fecr-i Âtî, sanat n gayesini yine sanat yapmakta görmüfltür. Sanat n toplumsal fayda özelli ine dikkat çekenlere cevab fludur: Sanat toplumsal faydan n arac yapmak yersizdir. Çünkü sanat, bizatihi içtimaîdir (zaten/kendili inden toplumsald r). En büyük faydas da ruhlarda güzellik heyecan yaratmas d r. Sanat n istiklâlini her fleyin üstünde görmesine ra men Fecr-i Âtî uzun ömürlü olamad. Devin siyasî flartlar, sanat n kendisi için konuflan sesini k st da kurulan Fecr-i Âtî nin kesin bir da l fl tarihi bulunmamakla birlikte I. Dünya Savafl arifesinde onun varl ndan art k bahsedilemez. Ömrünün k sal ndan dolay Fecr-i Âtî ye üç ünite ile yer verilmifltir.

8 viii Önsöz Millî Edebiyat hareketi, bir yok olufl karfl s nda, yenilenerek var olufl mücadelesinin edebiyat alan ndaki görünüflüdür. fiüphesiz dikkat noktas halis sanat olmad için toplumsal fayda ilkesini daha öne ç karm flt r. Edebiyat, toplum hayat için bir araç olarak görülmüfltür. Devrin flartlar Fecr-i Âtî için ne kadar hasis ise Millî Edebiyat hareketi için o kadar cömerttir. Ziya Gökalp in meflhur benzetmesiyle, milletlerin hayat nda iki dönem vard r. fiiir devri, fluur devri fiuur bafllay nca fliir susar. II. Meflrutiyet döneminin edebî manzaras bu vecizeye çok uygundur. Fecr-i Âtî, saf fliir istemifltir. Ama Bat da çoktan tamamlanan milletleflme süreci yani fluur dönemi art k bizde de bafllam flt r. Dolay s yla fliir susmufl, fluur, ak l konuflmaya bafllam flt r. fiuurlaflma devresi Cumhuriyet e kadar sürmüfl, Cumhuriyet in ilân ndan sonra farkl bir renk tonuyla Atatürk ün flahsiyetiyle dolu y llarda Memleket Edebiyat olarak devam etmifltir. Bafllang c n 1911 deki Yeni Lisan ç k fl - na ba lad m z Millî Edebiyat hareketi, Fecr-i Âtî ye göre daha uzun ömürlü oldu u için dört ünite ile incelenmifltir aras ndaki 14 y ll k süredeki edebî, kültürel hareketlere ve bunlara dahli oldu u ölçüde siyasi oluflumlara yer verilen bu kitab n faydal olmas n dilerim. Editör Prof.Dr. Nâz m Hikmet POLAT

9

10 1II. MEfiRUT YET DÖNEM TÜRK EDEB YATI Amaçlar m z Bu üniteyi tamamlad ktan sonra; II. Meflrutiyet döneminin toplumsal, siyasi ve kültürel görünümünü aç klayabilecek, II. Meflrutiyet dönemi edebiyat n oluflturan bilgi kuram (epistemolojik) temelleri aç klayabilecek, Dönemin bas n, yay n hayat n n genel özelliklerini tan mlayabilecek bilgi ve beceriler kazanabileceksiniz. Anahtar Kavramlar II. Meflrutiyet Örgütlü toplum Feminizm Pozitivizm Naturalizm (Deneysel Gerçekçilik) Ferdiyetçi sanat Toplumcu sanat çindekiler II. Meflrutiyet Dönemi Türk Edebiyat Meflrutiyet Devri Toplum ve Kültür Hayat n n Özellikleri GENEL ÇERÇEVE VE ZEM N YLE II. MEfiRUT YET DEVR II. MEfiRUT YET DÖNEM N N EN BEL RG N ÖZELL KLER

11 Meflrutiyet Dönemi Toplum ve Kültür Hayat n n Özellikleri GENEL ÇERÇEVE VE ZEM N YLE II. MEfiRUT YET DÖNEM Edebiyat Tarihçili inde Edebî Devir ve Siyasi Devir liflkisi Edebiyat tarihi ni medeniyet tarihinin bir flubesi gibi gören Gustave Lanson ve ayn kanaatleri Türkçede temellendiren fiahabettin Süleyman ve Fuat Köprülü den sonra, Türk Edebiyat n üç ad mda tasnif etme gelene i yerleflmifltir. lk ad m medeniyet dairesi; ikinci ad m ilgili medeniyet dairesi içindeki önemli siyasal geliflmeler ve hayat; üçüncü ad m ise, o siyasal düzenin sürdü ü dönemdeki sanat ve edebiyat anlay fllar d r. Bu aç dan bak ld nda dersimizin konular Bat Medeniyeti dairesi içinde düflünülen edebî hayatla ilgilidir. Bat medeniyeti dairesindeki edebiyat m z n genel ad Yenileflme Devri Türk Edebiyat d r. Bu terimle efl anlaml olarak kullan lan di er terimler Yeni Türk Edebiyat, Bat Etkisinde Türk Edebiyat, Avrupaî Türk Edebiyat ve Modern Türk Edebiyat d r. Yenileflme Devri Türk Edebiyat kendi içinde Tanzimat Dönemi ( ) I. Meflrutiyet (veya Sultan II. Abdülhamit) Dönemi ( ) II. Meflrutiyet Dönemi ( ) Cumhuriyet Dönemi (1923-) diye devirlere ayr lmaktad r. Üçüncü ad mda bunlar n her biri, farkl edebî anlay fllar bak m ndan bölümlenmektedir. Bunlardan baz lar devrin hâkim temayülü baz lar ise farkl çizgide olabilir. Yenileflme Devri Türk Edebiyat karfl l nda kullan lan di er terimler SIRA nelerdir? S ZDE Bu dersin konular, II. Meflrutiyet y llar na rastlayan dönemdeki edebiyat anlay fllar ve sanat faaliyetleridir. Bu dönemin sanat ve edebiyat etkinlikleri DÜfiÜNEL M Fecr-i Âtî ve Millî Edebiyat Hareketi diye bafll ca iki edebî yönelifl biçimindedir. SORU II. Meflrutiyet Döneminin S n rlar I. Meflrutiyet, Nam k Kemal, Ziya Pafla, Mithat Pafla gibi ayd nlar n Yeni Osmanl - D KKAT lar Cemiyeti çat s alt ndaki faaliyetlerinin sonucudur. Sultan Abdülaziz tahttan indirilmifl, yerine Sultan V. Murat geçirilmiflti. Onun sa l k durumundaki olumsuzluktan dolay üç ay sonra Sultan II. Abdülhamit tahta ç kt ve 23 SIRA Aral k S ZDE1876 da ilk anayasam z (Kanun-i Esasî) ilan etti. Böylece bafllayan I. Meflrutiyet Dönemi, iki 1 DÜfiÜNEL M SORU D KKAT AMAÇLARIMIZ AMAÇLARIMIZ K T A P K T A P

12 4 II. Meflrutiyet Dönemi Türk Edebiyat y l sonra 13 fiubat 1878 de Meclis in feshiyle Sultan II. Abdülhamit idaresi olarak devam etti. I. Meflrutiyet anayasas iki kanatl bir parlamento getirmiflti. Meclis-i Mebusan (mebuslar/milletvekilleri meclisi) seçim sonucu, Meclis-i Ayan (ileri gelenler meclisi) ise padiflah n atamalar yla olufluyordu. Meclis-i Ayan üyelerinin say s Meclis-i Mebusan daki milletvekili say s n n üçte biri kadar olabiliyordu. II. Meflrutiyet ise gizli olarak 1889 da kurulan Terakki ve ttihat (sonra ttihat ve Terakki) Cemiyetinin gayretleriyle Sultan II. Abdülhamit in bu anayasay yeniden yürürlü e koymas yla 23 Temmuz 1908 de bafllad. II. Meflrutiyet Dönemini sonland ran siyasal olaylara gelince: Osmanl Devleti nin baflkenti stanbul, tilâf Devletleri taraf ndan iflgal edildi ve Meclis-i Mebusan da t ld (16 Mart 1920). 23 Nisan 1920 de Ankara da toplanan Türkiye Büyük Millet Meclisi siyasi erkin temsilcisi oldu. Böylece II. Meflrutiyet Dönemi sona erdi. Bir siyasal devrin s n rlar n hukuki nizam belirler. Bu yaklafl mla II. Meflrutiyet anayasas, yeni bir rejime (Cumhuriyet) geçilinceye kadar devam etmifl demektir. TBMM nin kuruluflundan itibaren, II. Meflrutiyet i ilan eden ve devam n sa layan siyasi irade art k ortada yoktur. II. Meflrutiyet bir saltanat iradesidir. Esasen TBMM, saltanat kald rmadan önce de, kuruluflundan itibaren Cumhuriyet e geçmifltir. Rejimin ad n koymak için kendini ispatlamas yani uygun zaman beklenmifltir. II. Meflrutiyet in bitiminin son Osmanl Mebuslar Meclisi nin da t l fl na kadar götürülmesi de TBMM nin kurulmas n s n r kabul etmekle ayn anlamdad r. Fakat buna ra men siyasi literatürde II. Meflrutiyet terimini aras yani ttihat ve Terakki F rkas n n hâkim oldu u dönem için kullananlar da vard r. Çünkü bu tarihten itibaren stanbul hükümetinin iradesi stanbul d fl ndaki bir yerde fiilen yoktur. Yine de bu fiilî durumun hukuki anlam kazanmas, Osmanl Saltanat n n kald r lmas (2 Kas m 1922) iledir. Bu itibarla, II. Meflrutiyet Dönemi terimiyle aras ndaki 14 y ll k devreyi kastetmek en do rusudur. II. MEfiRUT YET DÖNEM N N BEL RG N ÖZELL KLER II. Meflrutiyet Döneminin en belirgin vas flar n ifade ederken -hiç flüphesiz- önceki dönemlerden farkl taraflar üzerinde durmak gerekir. Siyasi Özellikler Örgütlü Toplum Bu dönemin daha önceki zaman dilimlerinden en önemli fark örgütlü toplum düzenine geçilmesidir. 23 Aral k 1876 tarihli I. Meflrutiyet anayasas 13. maddesiyle sadece ticari örgütlenmelere (flirketleflmeye) hak tan m flt r. Ayr ca spor kulüplerinin kurulufl y llar da I. Meflrutiyet / Sultan II. Abdülhamit y llar na kadar uzan r (ör. BJK nin kuruluflu: 1903). II. Meflrutiyet te ise Kanun-i Esasî, 1909 da yap lan bir de ifliklikle her türlü cemiyet kurma ve gösteri hakk n teminat alt na alm flt r. Osmanl Devletinde kurulan ilk cemiyetlerin Lâle Devri ne kadar uzanan Mason cemiyetleri oldu u fakat Sultan II. Abdülhamit döneminde s k takibata al nd klar bilinmektedir (Tunaya, 1984, ). Bunu daha sonra Yeni Osmanl lar Cemiyeti (1865), Ermeni H nçak Komitesi (1887) ve ttihad- Osmanî (1889) izler. Fakat bunlar n hepsi gizli derneklerdir. II. Meflrutiyet y llar nda ise iktidara talip olan partilerden, az nl k derneklerine (S rp Millî Teflkilât, Baflk m Cemiyeti), çeflitli meslek derneklerine (Osmanl Mühendis ve Mimar Cemiyeti), ticari hayatta etkili olmak için kurulan derneklere ( slâm Tüccar Cemiyeti, stihlâk-i Millî Cemiyeti), fikir kulüple-

13 1. Ünite - Meflrutiyet Dönemi Toplum ve Kültür Hayat n n Özellikleri rine (Selâmet-i Umumiye Kulübü), kamu yarar na çal flan derneklere (Hilâl-i Ahmer), donanmay gelifltirmek yoluyla orduya yard mc olmak isteyenlere (Donanmay Osmanî ve Muâvenet-i Milliye) ve cephe gerisinde halk n bilgi seviyesini ilerletecek (Köylü Bilgi Derne i, Halka Do ru Cemiyeti), moralini yükseltecek faaliyetler yürütenlere (Müdâfaa-i Milliye Cemiyeti, Türk Gücü Derne i), hatta yar fl atlar n n cinslerini iyilefltirmek isteyenlere (Islah- Nesl-i Feres Cemiyeti), e itim amaçl olanlara (Osmanl Maarif Cemiyeti, Millî Talim ve Terbiye Cemiyeti) kadar ve daha akla gelebilecek her alanda çeflitli cemiyetler kuruldu unu görürüz. Bu özelli inden dolay, II Meflrutiyet y llar nda yürütme gücü (padiflah ve onun atad sadrazam ile bakanlardan oluflan idari mekanizma), toplumu yönlendiren yegâne güç olmaktan ç km flt r. Art k yasama organ Meclis-i Mebusan, parlamentoda dan flma kurulu niteli indeki Meclis-i Ayan, muhalefet partileri ve bas ndaki muhalefet hareketi de kamuoyunu yönlendirmede etkilidir. Dolay s yla, 1908 sonras Türkiye sinin genel görünüflünü de erlendirirken bas na ve siyasi oluflumlara bakmak ve bu genel görünüfle flekil kazand ran unsurlar, ayd nlar m z n müflterekleri saymak laz md r. II. Meflrutiyet döneminin di er bütün özellikleri, öncelikle bu devrin örgütlü toplum olma özelli i ile ilgilidir. 5 II. Meflrutiyet te kamuoyunu yönlendirmede etkili güçleri s ralayabilir SIRA misiniz? S ZDE Fikir Ak mlar DÜfiÜNEL M II. Meflrutiyet y llar, siyasi ve ideolojik tablo bak m ndan hayli çeflitlidir. Bunlar DÜfiÜNEL M Bat c l k Osmanl c l k SORU SORU slâmc l k Türkçülük D KKAT D KKAT Sosyalizm Meslek-i çtimaî olarak s ralamak mümkündür. Bu ak mlar, devlet ve toplum düzeniyle ilgili görüfllerde öncelik verilen belirleyici unsurlar olarak görmelidir. Mesela Bat c l k, en k sa ifadesiyle, devlet ve toplum düzeninde Bat n n örnek al nmas n önermektir. Fakat bu kanaatte olan birisinin ayn zamanda Meslek-i çtimaî taraftar olmas AMAÇLARIMIZ da mümkündür. Esasen Bat c l k, daha çok Bat medeniyetinin seviyesini yakalama olarak yorumland için bir ideoloji olmaktan ç km fl, ayd nlar n ortak noktalar ndan biri olmufltur. K T A P K T A P Osmanl c l k, devletin da lma tehlikesi karfl s nda, din, dil ve rk farkl l n bir tarafa b rakarak Osmanl vatandafll ortak paydas nda siyasi birlik gayretidir. Fakat sadece baz ayd nlar n de il tüzel kiflili i ile devletin de destekledi i bu görüfl, TELEV ZYON TELEV ZYON Balkan Savafllar sonras nda fiilen hükümsüz kalm flt r. slâmc l k, devlet düzeninde slâm hukukunu uygulamak yan nda bütün Müslümanlar (özellikle Osmanl s n rlar içindekileri) birlik hâlinde NTERNET tutma çabas d r. NTERNET Balkan Savafllar sonras nda devlet yönetimi Cumhuriyet y llar na kadar slâmc l k siyasetine yönelmifltir. Fakat I. Dünya Savafl sonunda imparatorluktan s n rlar olabildi ince daralm fl bir devlete var l nca, slamc l k siyaseti fiili olmaktan ç k p teorik bir gayret hâlini alm flt r. Fikir alan ndaki farkl l klara ve birçok tart flmaya ra men, edebiyata yans yan taraf yla II. Meflrutiyet y llar nda slamc larla Türkçülerin farkl çizgide olmad klar söylenebilir. slamc l k ak m n n bu dönemdeki en önemli kültür ve sanat dergisi S rat- Müstakim (Sebillüreflat) Osmanl s n rlar d fl ndaki Türklü e en çok ilgi gösteren yay n organlar ndand r. slamc l k ak m n n edebiyat alan nda en güçlü ismi Mehmet Akif in Safahat, ilk cildinden itibaren Milli Edebiyat n en parlak örne i olarak gösterilmifltir. 2

14 6 II. Meflrutiyet Dönemi Türk Edebiyat Türkçülük di er fikir ak mlar ndan farkl olarak önce siyasi bir görüfl olarak de- il bir bilim faaliyeti olarak geliflmifltir. Türk Derne i, Türk Yurdu Derne i bu çal flmalar n II. Meflrutiyet in bafllar ndaki çat s d r. Fakat afla da de inilece i üzere II. Meflrutiyet y llar n n siyasi flartlar ndan dolay bu çal flmalar giderek siyasi özellik kazanm flt r. Türkçülü ü, Osmanl Devleti içinde Türklerin etkili olmas fleklinde anlayanlar bulundu u gibi, Türkiye Türklü ü ve Dünya Türklü ünün birli i (Turanc l k) fleklinde anlayanlar da vard r. Mesela Halide Edip Yeni Turan (1912) roman nda Türkçülü ü, Osmanl Türklerinin dil, kültür, e itim ve kalk nma gibi konularda at l m yapmas olarak yorumlan r. Ziya Gökalp, Ömer Seyfettin gibi fikir adam, bütün Türklük anlam kazand r rlar. Millî Edebiyat Hareketinin hem bu fikir ak m ndan beslenen, hem de bu fikri güçlendiren taraflar bulunmaktad r (Bu konuda Millî Edebiyat Hareketi ünitesinde genifl bilgi bulacaks n z). Sanayileflmemifl bir toplumda iflçi s n f bulunmayaca için Sosyalizm, II. Meflrutiyet in bafllar nda zay f biçimde sosyal adaleti savunmakla kalm flt r. Rusya da 1917 Bolflevik htilali sonras nda ise her gruptan ayd n bu ideolojiye ilgi duymufltur. Çünkü I. Dünya Savafl nda Osmanl Devleti yle savaflan Çarl k Rusya s n n yerini Sosyalist rejimi benimseyen bir Rusya alm fl ve yeni rejim savafltan çekilmifl hatta Batum, Kars ve Ardahan Osmanl Devletine iade etmifltir. Bat emperyalizmini temsil eden tilaf Devletleri karfl s nda yeni bir güç do mufltur. Meslek-i çtimaî taraftarl, Prens Sabahattin in teflebbüs-i flahsî ve adem-i merkeziyet fleklinde formüllefltirdi i görüfltür. ktisadî alanda özel teflebbüsü, yönetimde ise merkezin yetkilerini eyalet yönetimlerine devretmeyi öngören bu görüfl federatif bir yap önermifltir. Az nl k Irkç l Bütün ayd nlar II. Meflrutiyet i, Osmanl toplumu için bir kaynaflt rma, birlefltirme projesi olarak görmüfllerdir. Ancak II. Meflrutiyet y llar, Osmanl toplumu için tam bir ayr flma getirmifltir. Esasen Düvel-i Muazzama olarak an lan Bat l güçlü devletlerin fiark Meselesi dedi i fley, Osmanl n n ayr flmas d r. Bu tip hareketler, II. Meflrutiyet öncesinde de vard r. Mesela Yunan as ll lar n Osmanl Devletinden ayr flmas için ta 1814 te gizli bir cemiyet olarak Etniki Eteriya kurulmufltur. II. Meflrutiyet y llar nda ise Kanun-i Esasî Kulüpleri, Meflrutiyet Kulüpleri (veya Cemiyetleri) ad alt nda Bulgar, Yunan, S rp, Makedon, Ermeni, Rum, Arnavut, Musevi, Arap ve Kürt ayr l kç örgütleri yasallaflm flt r. Gizli veya yasal olarak yürütülen rkç faaliyetler, I. Dünya Savafl sonunda Osmanl Devletinin fiilen ve hukuken ayr flmas yla neticelenmifltir. Türklerde Millî Kimlik Aray fl Bütün bu hengâme ortam nda, Osmanl Devletinin kurucu unsuru olan Türklerde de millî kimlik aray fl bafllam flt r. Türkler d fl nda bütün Osmanl unsurlar n n II. Meflrutiyet öncesinde kendi adlar yla rki dernekleri/komiteleri vard r. Ad nda Türk kelimesi bulunan ilk kurulufl ise II. Meflrutiyet in ilan ndan k sa bir müddet sonra ngiliz idaresi alt ndaki K br s ta Lefkofla da kurulan Türk Teâvün Cemiyeti dir. 25 Aral k 1908 de stanbul da kurulan Türk Derne i nin rki bir hüviyeti yoktur. Tanzimat y llar ndan beri Türkçe üzerindeki çal flmalar daha bilimsel bir temele oturtmak için kurulan bu derne in rki bir yönünün bulunmad, Prof. Grodlevsky, Dr. Karaçon, Martin Hartmann, Agop Boyac yan ve T ng r Efendi gibi baz mensuplar n n gayr-i Türk olmas ndan da bellidir.

15 1. Ünite - Meflrutiyet Dönemi Toplum ve Kültür Hayat n n Özellikleri 7 Daha sonra Türk Oca (25 Mart 1912) kurularak Türkçü çizgideki derneklere model teflkil etmifltir. Türk Oca n n gayretleri, Türkiye d fl ndan gelmifl Türk ayd nlar n da harekete geçirerek Rusya da Sâkin Müslüman Türk Tatarlar n n Haklar n Müdafaa Cemiyetinin (May s 1916) kurulufluna vesile olmufltur. Avrupa da tahsil gören ö rencilerin Lozan, Cenevre, Neuchâtel ve Paris te Türk Yurdu derneklerini kurmas nda da Türk Oca n n oluflturdu u kamuoyunun pay vard r. Böylece Türk Oca n n misyonu, Osmanl d fl Türklü e de tafl nm fl olur. Taflkent te Turan Cemiyeti (1913) ve Türk Oca (1917), Bakü de yine Türk Oca (6 Aral k 1918) cemiyetleri kurulmufltur. Türk Oca II. Meflrutiyet y llar nda bir Türklük Bilimi enstitüsü görünümündedir. Fakat Mütareke y llar n n kendine mahsus flartlar içinde, Hürriyet ve tilâf F rkas iktidar taraf ndan ttihatç l k la suçlanmaktan kurtulamam flt r. Siyaset Merak Siyasetle ilgilenmek de II. Meflrutiyet ayd nlar n n müfltereklerinden biridir. Bu tablo, örgütlü toplum olman n bir gere i ve sonucudur. Fakat siyasetle ilgilenme o derece ileriye varm flt r ki Kas m-aral k 1908 seçimleri, çok partili bir ortamda yap lmam flt r. Mebuslar, ttihat ve Terakki çat s alt ndad r. 31 Mart Olay ndan (1909) sonra Hizb-i Cedit ad yla ortaya ç kan grup, daha sonra Hürriyet ve tilâf Partisi nin kurulmas n sa layacakt r. Ard ndan baflka bölünmeler de olacak; Mutedil Hürriyetperveran F rkas, Avam F rkas kurulacak; 1911 stanbul araseçimlerini Hürriyet ve tilâf n aday kazanacakt r. Bunun d fl ndaki II. Meflrutiyet seçimlerinin galibi ttihat ve Terakki olacakt r. II. Meflrutiyet y llar n n en genifl, en nüfuzlu siyasi teflkilat, hiç flüphesiz ttihat ve Terakkî Cemiyeti/F rkas d r. Bazen varl fark edilmeyen, bazen iktidar n ömrünü tayin eden muhalif siyasi gruplar ve partiler de vard r. II. Meflrutiyet in ilan ndan Cumhuriyet e uzanan süreçte kurulmufl siyasi parti say s 28 dir. Bunlardan 11 i ( ttihat ve Terakki F rkas, Ahrar F rkas, Osmanl Demokrat F rkas, Mutedil Hürriyet-perverân F rkas, ttihad- Muhammedî F rkas, Islahât- Esasiye-i Osmaniye F rkas, Federalist Bulgar F rkas, Ahali F rkas, Hürriyet ve tilâf F rkas, Millî Meflrutiyet F rkas, Osmanl Sosyalist F rkas ) aras nda, geriye kalan 17 si (Osmanl Hürriyet-perver Avam F rkas, Radikal Avam F rkas, Teceddüt F rkas, Ahali ktisat F rkas, Selamet-i Osmaniye F rkas, Sosyal Demokrat F rkas, Sulh ve Selamet-i Osmaniye F rkas, Hürriyet ve tilaf F rkas, Türkiye Sosyalist F rkas, Millî Ahrar F rkas, Türkiye flçi ve Çiftçi Sosyalist F rkas, Millî Türk F rkas, Amele F rkas, Türkiye Zürrâ F rkas, Müstakil Sosyalist F rkas ) ise aras nda yani Mütareke Döneminde kurulmufltur. Her biri bir siyasi parti gibi faaliyet gösterir. Kamuoyunu yönlendirmeye çal flan 90 a yak n cemiyeti de eklemek gerekir. Halâskâr Zabitan (kurtar c subaylar): ttihat ve Terakki iktidar na karfl Haziran 1912 de kurulmufl muhalif subay grubudur. Gazi Ahmet Muhtar Pafla baflkanl nda Büyük Kabine denen hükümeti kurdurup, hükümet vas tas yla Meclis i da tm fllard r. Prens Sabahattin bu gruba destek vermifltir. Asker-Sivil liflkisi Siyaset merak n n kamu görevine galebesi, ilk dört y ll k Meflrutiyet tecrübesinin ard ndan, 1912 de iki mühim netice vermifltir: Halaskâr Zabitân Hareketi ve Bab ali Bask n yla askerlerin politikaya el koymas ve askerlerin seçme hakk ndan mahrum edilmeleri. Bunlar, demokrasi tarihimiz aç s ndan fena puanlar oldu u gibi, memleketin içinde bulundu u buhranlara k sa vadede bile çözüm getirmemifltir. Hem Halâskâr Zabitân hareketinin lideri Nâz m Pafla (?-1913, Bab ali Bask - n nda), hem de Bab ali Bask n n yapan ttihatç lar n Sadaret e getirdi i Mahmut fievket Pafla, ( ) teröre kurban gitmifltir. Askerî flah slar n seçme-seçilme hakk ndan mahrum edilmesinin, askerlerin kendilerini halâskâr (kurtar c ) diye görmemesi için al nm fl bir tedbir oldu unu hat rlayal m. Ne var ki, bu kanunun (8

16 8 II. Meflrutiyet Dönemi Türk Edebiyat Ekim 1912) umulan ölçüde politika hevesine engel olamad, üç buçuk ay sonra (23 Ocak 1913) Bab ali Bask n yla ortaya ç kacakt r. S k bir idare alt nda uzun müddet susmufl bir toplumda birdenbire herkes her fleyi konuflmaya bafllam flt r. Böylece birikimi bulunan herkes, siyasi hayata katk da bulunmufltur. Karikatürde, Sultan II. Abdülhamit Meflrutiyet anayasas için baflkalar n n yan nda Efendiler, bilseniz ben bu çocu u ne kadar severim. diyor ama yaln z kal nca Melun çocuk! Hamisi olmasa da gebertsem! diye söyleniyor. Sultan II. Abdülhamit Aleyhtarl II. Meflrutiyet Dönemi ayd nlar n n ortak yönlerinden biri de Sultan II. Abdülhamit aleyhtarl d r. 27 Nisan 1909 da padiflahl ktan düflürülen Sultan II. Abdülhamit aleyhinde, bas n yoluyla aç k bir suçlama furyas bafllar. Türk-gayr- Türk, Müslimgayr- Müslim hemen hemen ayd nlar n tamam Sultan II. Abdülhamit aleyhtar d r. Mizah gazetelerinin bitmez tükenmez malzemesi Sultan II. Abdülhamit ve onun devlet ricalidir. 31 Mart Olay ndan I. Dünya Savafl na kadar yaz lan edebî, mizahi veya ö retici eserlerin tamam nda Sultan II. Abdülhamit aleyhtarl vard r. Hatta birçok edebî eserde, muhtelif bir zaman diliminde yaflanabilecek olumsuzluklar, Sultan II. Abdülhamit zaman nda yaflanm fl olarak gösterilir. Herhangi bir olumsuzlu un sebebi olan kahraman n dolayl da olsa Sultan II. Abdülhamit le ba lant s kurulur (fiahabettin Süleyman n F rt na ve Ç kmaz Sokak piyeslerinde oldu u gibi). Pek çok piyesin olay örgüsü, Sultan II. Abdülhamit taraf ndan sürgün edilmifl kahraman n hürriyet ilan edilince stanbul a dönüflü ile ilgilidir (Fehime Nüzhet: Adalet Yerini Buldu; Hüseyin Nazmi: Genç Zabit Yahut stibdad n Zulümleri). Bu, tür eserlerin yap lar bile birbirine çok benzer. Verilen mesaj ise tek ve nettir: Her türlü kötülü ün kayna istibdat idaresidir. Bu, tam bir devr-i sab k. devr-i istibdat edebiyat d r. Abdülhamit aleyhtarl nda bütün kanaat önderleri hemfikirdir. slâmc Mehmet Akif, fiehbenderzade Ahmet Hilmi, Sait Halim Pafla, Ahmet Naim, Sait Nursi; Türkçü Mehmet Emin, Ziya Gökalp, A ao lu Ahmet, Akçurao lu Yusuf, Osmanl birli inin hâlâ mümkün oldu una inanan (inanmak isteyen demek daha do ru) Süleyman Nazif; liberal/adem-i Merkeziyetçi Prens Sabahattin, Safvet Lutfi Tozan; Jöntürklük ten Osmanl Demokrat F rkas kuruculu una, sonra da ngiliz Muhipler Cemiyeti ve Kürt Teâli Cemiyeti üyeli ine var ncaya kadar farkl maceralar n de- iflmez ismi Abdullah Cevdet; ttihatç Hüseyin Cahit Yalç n; Hürriyet ve tilâfç R - za Tevfik; Sosyalist Sakall A. R fk, fltirâkçi Hilmi; Pozitivist Baha Tevfik; Jöntürk hareketinin birbiriyle kavgal iki cephesinin temsilcileri Ahmet R za, Dr. Nâz m ile Mizanc Murat Bey, Dr. fierafettin Ma mumi ve daha akl m za gelebilecek her kanattan ayd n, Sultan II. Abdülhamit aleyhtarl nda birleflir. Bunlardan bir k sm daha sonraki y llarda Sultan II. Abdülhamit e hak verir nitelikte beyanlarda bulunmufllard r. Süleyman Nazif in stimdat ve R za Tevfik in Sultan Abdülhamit in Ruhaniyetinden stimdat fliiri, bu hususta hemen hat rlayabilece imiz metinlerdendir. Toplumsal Hayat n Özellikleri Dernekçilik Dernekler için en bereketli y llar aras d r. Bu kurulufllardan baz lar (Hey et-i Müttefika-i Osmaniye, Millî Kongre) ortak amaçlar için birkaç kuruluflun bir araya gelmesiyle do mufltur. Siyasete kat lma arzusu, Mütareke y llar nda daha da ileri ölçülere varacakt r. Kurulufl gayesi siyasetin tamamen d fl nda olan bir derne in (Çiftçiler Derne i) sonra partileflmesi (Çiftçi F rkas ), bu devrin siyaset merak n çok iyi özetler.

17 1. Ünite - Meflrutiyet Dönemi Toplum ve Kültür Hayat n n Özellikleri 9 Sivil Toplum Örgütü Olarak Meslek Teflkilâtlar Bu dönemde meslek teflkilatlar da birer sivil toplum örgütü olarak toplum hayat nda yerini alm fl ve zaman zaman etkili de olabilmifllerdir. II. Meflrutiyet ortam nda, Matbuat- Osmaniye Cemiyeti (1908), Osmanl Matbuat Cemiyeti (1917), Matbuat Cemiyetleri stihlâk-i Millî Cemiyeti (1912), stiklâl ve ktisad- Millî Cemiyeti (1913) yerli üretimi gelifltirme fikrine dayal iktisat derneklerinin, Kalayc Esnaf Lonca Heyeti (1916) gibi meslek teflekküllerinin kurulmas da örgütlü toplumun farkl bir yüzüdür. Feminist Çehre Bafl tarafta bahsetti imiz örgütlü toplumun bir baflka yans mas da kad nlara yönelik dernek faaliyetlerinin çoklu udur. Bu durumu II. Meflrutiyet Devri sosyal ve kültürel hayat n n Feminizm i olarak de erlendirebiliriz. Kad n sosyal hayatta erkekle ayn seviyeye tafl ma gayretinden, Osmanl toplumunun flartlar ndan do an özel bir Feminizmdir. Öylesine özel ki bu kanaati besleyen faaliyetlerin büyük bir k sm erkekler taraf ndan yürütülmüfltür. Kad nlar n sosyal hayatta hak etti i noktaya gelebilmesi için çal flan Kad nlar Çal flt rma Cemiyet-i slâmiyesi (1916) Naciye Sultan n himayesinde efli Enver Pafla taraf ndan kurulmufltur. Bas n alan nda, kad n dergilerinin II. Meflrutiyet in ilan yla birdenbire ço ald görülmektedir. Asl nda bu durum, rejim de iflikliklerinin gündeme getirdi i bütün zaman dilimleri için geçerlidir. Çünkü kad nlar gelecek nesillerin e iticisi, dolay s yla rejimlerin de teminat d r. Kad nlar Çal flt rma Cemiyeti-i slâmiyesi de I. Dünya Savafl dolay s yla çal flma hayat nda azalan erkek gücünün kad n nüfusuyla doldurulmas, nüfus art fl n özendirme gibi bir misyon üstlenmifltir. II. Meflrutiyetin ilan edildi i y l (1908), üç kad n derne i kurulur; Tealî-i Nisvan Cemiyeti, Osmanl Kad nlar fiefkat Cemiyet-i Hayriyesi, Osmanl SIRA Kad nlar S ZDE Terakki-perver Cemiyeti. Bunlar 1909 da kurulan Osmanl Cemiyet-i Hayriye-i Nisvaniyesi, Mamulât- Dahiliye Kad nlar Cemiyet-i Hayriyesi ve Esirgeme Derne i takip DÜfiÜNEL M eder da kurulanlar n üçü de hay r cemiyetidir da ise 1908 dekilere benzer bir cemiyet daha kurulur: Teali-i Vatan- Osmanî Han mlar Cemiyeti. Kad n haklar n savunmada ve bu yolda kamuoyu oluflturmada en SORU tesirli cemiyet ise 1913 te kurulan Müdafaa-i Hukuk- Nisvan Cemiyeti dir. Balkan Harbi nin ikinci devresinden itibaren kurulan kad n dernekleri ise daha ziyade D KKAT kad nlar n cephe gerisi faaliyetlerle, savaflan askere yard mc olmalar n esas alm flt r. Asker Ailelerine Yard mc Han mlar Cemiyeti (1915), bunun tipik örne idir. II. Meflrutiyet Döneminde kad n n ne derece etkili oldu unu anlatacak baflka iflaretler de vard r. Mesela baz parti veya dernekler ayr han mlar flubesi kurmufllard r. ttihat ve Terakki Kad nlar fiubesi (1908), Müdafaa-i Milliye Cemiyeti Han mlar fiubesi (1913) ve Hilâl-i Ahmer Kad nlar fiubesi gibi... Feminizm: Toplumsal konularda kad n haklar savunuculu u Frans z htilali bildirisine paralel olarak 1791 de Kad n ve Kad n Yurttafl n Bildirisi yay mlanm flt r. Bat da daha çok erkek karfl tl olarak yorumlanan Feminizm, bizde kad nlar n toplumsal hayattaki rolünü artt rma çabalar anlam ndad r. DÜfiÜNEL M SORU D KKAT AMAÇLARIMIZ AMAÇLARIMIZ Türkiye de feminizmin geliflmesi ve boyutlar konusunda flu eserleri K okuyabilirsiniz: T A P 1. GÖÇER, N., Kad n Hareketi Tarihi, Bizim Büro Bas mevi, Ankara, Mart KURNAZ, fi., Yenileflme Sürecinde Türk Kad n ( ), Ötüken Yay., stanbul TELEV ZYON Savafl Ortam S n rlar n belirledi imiz bu zaman diliminin hemen her fleyi tayin NTERNET edici ve belirleyici özelli i savafl ortam olmas d r. II. Meflrutiyet in ilan ndan k sa bir müddet son- K T A P TELEV ZYON NTERNET MAKALE MAKALE

18 10 II. Meflrutiyet Dönemi Türk Edebiyat ra 3 Ekim 1908 de T rnova da Bulgaristan n tam ba ms zl n ilan etmesi, Nisan 1909 da fiarkî Rumeli nin Bulgaristan a b rak lmas sürecinde hiç eksik olmayan çetecilik terörü, düflük yo unluklu bir savafl demekti. Ekim 1911 de talya ile Trablusgarp ta bafllayan as l savafl ortam ise 11 Ekim 1922 de Mudanya Mütarekesi nin imzalanmas yla son bulacakt r. Bugüne Uzayan Birikim Bugünkü cemiyet hayat m z n, hukuk sistemimizin baz temel de erlerine II. Meflrutiyet y llar nda kavufltu umuz gibi baz sorunlar m z daha o dönemde bugünkü kadar yo un yaflad m z/tart flt m z da söylenebilir li y llarda eyalet sistemi tan mlamas yla tart flmaya aç lan yerel yönetimler konusu asl nda Prens Sabahattin in Adem-i Merkeziyet fikrinden baflka bir fley de ildir. Prens Sabahattin in, ta Jöntürklük faaliyetleri s ras nda, di er baz Jöntürkler (ör. Dr. fierafettin Ma mumi) hür teflebbüsün gelifltiricili ine inanm fl ve bunu fikir dünyas n n ikinci aya olarak Teflebbüs-i fiahsî diye dile getirmifltir. ktisadi Hayat Osmanl iktisat yap s n n XIX. asr n sonlar na do ru canl oldu unu iddia etmek mümkün de ildir. Çünkü bu iktisadi yap, daha ziyade küçük sermayedarlar veya makineleflmemifl tar m kesiminde çal flanlar eliyle yürüyordu. Osmanl daki ilk anonim flirketin kuruldu u 1849 dan 1900 e kadar yar m as r içinde kurulan flirket say s 65 tir. Ayn iktisadi mevzuat n devam etti i 1908 sonuna kadar yani 60 y l içerisinde bu say ancak 86 ya ulafl r. Halbuki aras nda (10 y l) kurulan ço- u yerli sermayeye dayal flirket say s 228 dir (Toprak, 1982, ). Sadece bu istatistik bilgileri bile II. Meflrutiyet y llar nda, harplerin getirdi i bütün olumsuz flartlara ra men ekonomik hayat n önceki y llardan çok daha canl oldu unu ispat eder. I. Dünya Savafl arifesine gelindi inde zanaatlara dayal üretim faaliyetlerinin bir k sm n n direndi i, önemli bir bölümünün ise y k lm fl oldu u, ancak bunlar n yerini fabrika sistemine dayal sanayinin almad görülmektedir. Tar mda ise uzmanlaflma ilerlemifl, dünya pazarlar için meta üretimi yayg nlaflm flt r. Art k dünya ekonomisinin dalgalanmalar ndan güçlü bir biçimde etkilenen bir yap, bir aç k ekonomi söz konusudur. Öte yandan Osmanl Devleti XX. yüzy l n bafllar nda, alt ndan kalk lamayacak derecede a r bir borç yüküyle Avrupa sermayesinin denetimi alt na girmifltir den itibaren d fl borçlanman n yo unlaflt görülmektedir. Bu e ilimin ard nda, bir yandan devletin yirmi y ll k bir aradan sonra tekrar büyümeye bafllamas, öte yandan da dünya borsalar ndaki flartlar n de iflmesi ve yeni borçlanmalar n (istikraz) Avrupa devletleri taraf ndan bir nüfuz arac olarak kullan lmas yatmaktad r. Daha sonraki y llarda, II. Meflrutiyet döneminde esas olarak merkezî devletin etkinli inin artmas sonucu, vergi gelirleri de h zla artm flt r. Ancak gelirler giderlerin ard nda kalmaya devam etmifl, mali buhran derinleflmifltir. D fl borçlanmayla orant l olarak d fl ticaret aç klar 1903 ten sonra h zla genifllemifl, 1910 lu y llarda çok büyük miktarlara varm flt r. Edebî Hayat n Özellikleri Edebiyat-Siyaset liflkisi: Yukar da II. Meflrutiyet Dönemi ayd nlar n n siyasete kat lma arzusu anlat lm flt. Edipler bunlar n bafl nda gelir. Devrin kültür ve edebiyat hayat na katk da bulu-

19 1. Ünite - Meflrutiyet Dönemi Toplum ve Kültür Hayat n n Özellikleri 11 nanlar n tamam na yak n siyasetle ilgilenmifltir. Bunu söylerken elimizdeki ölçü nedir? II. Meflrutiyet döneminde edebî manzaran n iki büyük öbekleflme halinde olufltu unu söylemifltik: Fecr-i Âtî ve Millî Edebiyat Hareketi. Ziya Gökalp tan Ömer Seyfettin e, Mehmet Emin den Mehmet Âkif e, Yakup Kadri den Halide Edip e, Müfide Ferit Tek ten Necip Türkçü ye, R za Tevfik e kadar farkl dikkatlerin bulundu- u ve Millî Edebiyat hareketinin geliflmesinde katk s bulunan herkesin siyasi yönelifllerle de ilgili oldu unu düflünmek, do ald r. Fecr-i Âtî ye gelince: II. Meflrutiyet in ilan ile 31 Mart Olay aras ndaki heyecanl ortamda kurulan Fecr-i Atî, edebiyat siyasi propaganda malzemesi olmaktan korumaya çal fl r. Bu kanaat sahiplerinin siyasetten, sanat sosyal faydaya dayand - ran dernek faaliyetlerinden çok uzak durduklar san labilir. Halbuki Fecr-i Âtî mensuplar n n bir-ikisi d fl nda hepsinin siyasi partilerde do rudan görev ald n biliyoruz. Bu zümrenin mensuplar, II. Meflrutiyet in ilan n takip eden günlerde hep ttihatç idiler. Yukar da temas etti imiz ayr flmalardan sonra, onlar n da birço u muhalefete kat lm flt r. Özellikle Fecr-i Âtîci Ahmet Samim in yazd aleyhtar yaz - lardan dolay ttihatç lar taraf ndan öldürülmesi, onlar n muhalefete geçmesini h zland rm flt r. Toplulu un kurucusu say labilecek fiahabettin Süleyman, zmir de ttihat ve Terakki mensubu olarak ttihatç vali ile çat flm fl, sonra zmir y llar ndan arkadafl Bezmi Nusret Kaygusuz la birlikte Selâmet-i Umumiye Kulübünde görev alm fl, bu kulüple organik ba bulunan F rka-i bad (Osmanl Demokrat F rkas ) n bas n alan nda sözcülü ünü yapan Hâkimiyet-i Milliye, Yeni Ses, Muâhede gazetelerini ç karm fl veya baflyaz lar n kaleme alm flt r. Refik Halit Karay, Hürriyet ve tilâf n kalemflorlar ndand r. Tahsin Nahit, II. Meflrutiyet in ilan edildi i günlerde, hayli sokak nutku söylemifltir. Celâl Sahir Erozan, dernekçilikte ilk hat rlanan isimlerdendir. Fuat Köprülü, ttihat ve Terakkî nin sesi Hak gazetesini idare eder. Süleyman Fehmi nin y llarca ders kitab olarak okutulan Edebiyat (1909) adl kitab, onun siyasetle ilgisi konusunda hiçbir ipucu vermez. Fakat o, Mütareke imzaland nda, do um yeri olan Arnavutluk a gitmifl, çeflitli bakanl klar yapm flt r te öldürüldü ünde, Arnavutluk kral Zago nun baflbakan d r. Kurulufl bildirisinde Kâtib-i Umumî (genel sekreter) olarak gösterilen Müfit Ratip, ttihat ve Terakki paralelindeki Bilgi Derne i nin Tiyatro fiubesi ni idare etmekteydi. Edebî Gruplaflmalar II. Meflrutiyet y llar, edebî hayat n manzaras bak m ndan da hayli renklidir. 12 y l boyunca eksik olmayan barut kokusu, Türk ayd n n n ruhunda birbirine z t iki duygu gelifltirir: Çöküflü gördü ü hâlde bir fley yapamamaktan dolay kendi içine kapanma veya korkunun ölüme faydas olmad n görerek mücadeleye yönelme. Bu ruh hâlleri, esasen sanatta daima var olan ferdiyetçi ve toplumcu yöneliflleri keskinlefltirmifltir. II. Meflrutiyet Devri Edebiyat, sanat anlay fl itibar yla bu flekillendirici ve belirleyici iki mihver etraf nda geliflir. Bu mihverler etraf ndaki gruplaflma ve müflterek hareket ediflleri bu aç dan ele ald m zda, flu manzara ile karfl lafl r z: 1. Ferdiyetçi sanat anlay fl n temsil eden Fecr-i Âtî, 2. Toplumcu sanat anlay fl na yönelen Millî Edebiyat Hareketi, 3. Fecr-i Âtî nin art k eskisi kadar ilgi görmedi i ve baz üyelerinin Millî Edebiyat Hareketine destek verdi i s ralarda, t pk Fecr-i Âtî gibi ferdiyetçi sanat anlay fl na ba l olmakla birlikte millîlik vasf na da önem veren Nesl-i Âtî (Nâyîler),

20 12 II. Meflrutiyet Dönemi Türk Edebiyat 4. Millî Edebiyat anlay fl n birtak m kurallara ba lamak niyetiyle kurulan fiairler Derne i. Fecr-i Âtî, edebî formasyonunu Edebiyat- Cedide eserleriyle alan neslin, halis sanat endifle ve gayretlerinden do mufltur (20 Mart 1909). Nitekim yay nlad klar beyannamede ( Fecr-i Âtî Encümen-i Edebîsi Beyannamesi, Servet-i Fünûn, 24 fiubat 1910,s. 227) edebiyat tarihimizde sanat ve edebiyat gerçek anlam yla anlayabilenlerin Servet-i Fünûn mensuplar oldu u vurgulan r. II. Meflrutiyet in ilan ndan sonra onlar n yeniden bir araya gelemeyifllerinden dolay kendilerinin Fecr-i Âtî yi kurduklar n söylerler. Sanat anlay fl SIRA bak m ndan S ZDE II. Meflrutiyet Devri Edebiyat nas l bir manzara arz eder? 3 Trablusgarp Savafl n Balkan Savafllar n n takip etmesi ve her ikisinin de hezimetle sonuçlanmas, ruhlarda tam bir toplumsal sars nt yaratm flt r. Böylesi bir or- DÜfiÜNEL M DÜfiÜNEL M tamda, sanat n kendi kendisi için konuflmas, art k bir fantezi hükmünü alm flt r. SORU Sanat flahsî SORU ve muhteremdir görüflünü srarla sloganlaflt ran Yakup Kadri gibi Fecr-i Âtîciler, Çatalca önüne dayanan düflman toplar n n sesini stanbul dan duyunca art k Sanat evvelâ bir cemiyetin, bir milletin mal d r, sonra da bir devrin ifadesidir. Bunlardan tecrit edilmifl bir sanat n ne manas ne k ymeti vard r. D KKAT D KKAT Müstakil sanat, müstakil vatanda olabilir (Karaosmano lu, 1933, 26) görüflüne varm flt r. Mazisi Tanzimat y llar na uzanan Türkçenin sadelefltirilmesi davas na 1911 de yeni bir flekil veren Genç Kalemler (Selanik) dergisinde bafllat lan dilde sadeleflme ve edebiyatta millîleflme sürecinin yo unluk kazanmas, iflte bu ruh hâliyle ilgilidir. AMAÇLARIMIZ Millî Edebiyat Hareketi ad yla and m z bu olgu, bir edebî zümre de- AMAÇLARIMIZ il, bir süreçtir. Millî edebiyat görüflünü do uran, millî edebiyat ihtiyac n hissettiren, millet hâlinde yaflama istek ve iradesidir. K T A P K T A P Bunlar d fl nda edebî toplaflmalar n, gruplaflmalar n oldu u da görülmektedir. Ancak etki alanlar s n rl kalm flt r. Söz konusu gruplardan Nesl-i Ati, Yeni Nesil veya Nayiler ferdiyetçi anlay fl benimsemekle Fecr-i Âtî ye yak n bir konumdad r. fiairler Derne i ise Millî Edebiyat Hareketini, t pk zümre edebiyatlar nda ol- TELEV ZYON TELEV ZYON du u gibi belli ilkelere oturtmak amac yla kurulmufltur. fiairler Derne i, Millî Edebiyat Hareketinin özel bir görünümü olmakla, yine toplumsal faydac sanat anlay - NTERNET fl içindedir. NTERNET Baz kaynaklarda zikredilen Nev-Yunanîlik/Havza Edebiyat aray fl ise millî bir edebiyat için beslenme kayna bulma teflebbüsüdür. Fakat bu görüfl, Yahya Kemâl in sohbetleriyle s n rl kalm fl, onun da k sa müddet sonra öz kaynaklara dönme gere ini görmesiyle sonuçsuz kalm flt r. Tiyatro Edebiyat ve Sahne Faaliyeti II. Meflrutiyet devrinde en çok ilgi gören edebî tür, tiyatrodur. Edebiyat- Cedide mensuplar tiyatro ile hiç ilgilenmezken II. Meflrutiyet te hem ferdiyetçi sanat anlay fl n temsil eden Fecr-i Âtî hem de toplumsal fayday öne ç karan Millî Edebiyat Hareketi, tiyatroya önem vermifltir. Ancak eser bollu una karfl, bu dönemde yaz lm fl kal c eser azl da dikkat çekicidir. Piyes yaz m ndaki bolluk yan nda sahne faaliyetlerinde de tam bir patlama yaflanm flt r. lgi Gören Edebî Türler (Nesir Hâkimiyetine Do ru) II. Meflrutiyet Dönemi edebiyat hayat nda tiyatrodan sonra en çok ilgi gören edebî tür, mensur fliir ve hikâyedir. Samipaflazade ile bafllayan hikâye, romana geçiflin bir basama olmufltur. II. Meflrutiyet y llar nda ise Ömer Seyfettin bu türe ba m-

21 1. Ünite - Meflrutiyet Dönemi Toplum ve Kültür Hayat n n Özellikleri s zl k kazand rm fl, genifl kitlelerin ilgisini sa lam flt r. Mensure/mensur fliir/fantezi/fanteziye adlar verilen türün ilk baflar l örnekleri, Halit Ziya n n daha zmir y llar nda (Edebiyat- Cedide kurulmadan) yay mlad Mensur fiiirler (1891) ve Mezardan Sesler (1891) adl kitaplar ndad r. II. Meflrutiyet Döneminde mensure yazmam fl edip, yok denecek kadar azd r. Mensureleri bir tür olarak kabul ettiren ilk özellik, konu ve tema ne olursa olsun, metnin duygusal taraf n n a r basmas d r. Dolay s yla bu tür, ferdiyetçi edebiyat anlay fl na daha uygun düfler. Edebiyat- Cedidecilerin türe ra bet göstermesi de öncelikle bundand r. II. Meflrutiyet in ilk edebî zümresi Fecr-i Âtî nin ferdiyetçi sanat anlay fl n devam ettirdi i için fantezi ye yönelmesi do ald r. Halbuki sosyal fayda ilkesiyle yola ç kan Millî Edebiyat yaratma çabas ndakilerin de ayn yo unlukta mensur fliir yazmas ilk bak flta flafl rt c görülebilir. Fakat daha önce de indi imiz üzere, bu dönem savafl ortam d r ve edebiyat hayat da onun aynas d r. Savafl ortam, insan n duygusall n daha da art r r. Fecr-i Âtîci ay fl yla, y ld zl semalarla duygulan p sim-ten sevgili için, Millî Edebiyat taraftarlar ise rengini cephedeki Mehmetçi in kan ndan alan bayrak için mensur fliir söylemifltir. Hikâye ile mensure türünün birbirine çok yak n oldu unu, hatta zaman zaman birbirine kar flt n hat rlay nca, II. Meflrutiyet y llar nda mensurenin yayg nlaflmas hususunda söylediklerimizin hikâye için de geçerli oldu unu kabul edebiliriz. Bütün bunlar, nesir türlerinin fliirle yar fla geçti ini gösterir. Divan edebiyat, hemen hemen fliirden ibaret iken Tanzimat tan itibaren nesir türleri ilgi görmeye bafllam flt r. II. Meflrutiyet ten sonra ibre art k nesir türlerine dönmüfl, Cumhuriyet y llar nda nesrin hâkimiyeti pekiflmifltir. Hâkim Edebî Ak mlar II. Meflrutiyet y llar n n hâkim edebî ak m Natüralizm ve Sembolizm dir. Natüralizm in nesir türleriyle, Sembolizm in ise fliirle s n rl oldu unu unutmamak gerekir. Fecr-i Âtî için Sembolizm aray fl n n ötesinde fliir yoktur. Millî Edebiyat Hareketinin fliir için belli bir edebî mesle i tercih etti i söylenemez. Fakat bir yandan didaktik (ö retici) fliir, saf fliir aray fl ciddi anlamda II. Meflrutiyet y llar nda örneklendirilmifltir. Bu y llarda için de roman, hikâye ve tiyatroda her fley öncelikle gerçeklik hissi ne odaklanm flt r. Gerçeklik hissi, en iyi biçimde, bilimsel verilerin edebî esere uygulanmas yla (bir kahramana biçilen kiflili in genetik ve psikoloji gibi bilim dallar n n verileriyle donat lmas gibi) elde edilebilir. Bu da Natüralizm in alfabesidir. 19. Yüzy l Pozitivizm inin edebiyattaki yans mas olan Natüralizm in bu y llardaki en önemli iki temsilci teorisyeni Baha Tevfik ve Bekir Fahri diz dir. Edebî Tart flma S kl II. Meflrutiyet y llar edebî hayat n n önemli özelliklerinden biri de edebî tart flmalardaki kesintisizliktir. Siyasi tart flma s kl, çok partili demokratik hayat n göstergesidir. Edebî tart flmalardaki süreklilik ise edebî gruplaflmalar n çoklu undan dolay d r. Her edebî ç k fl, bir öncekini elefltirmekle ifle bafllar. Elefltirilenler savunma ihtiyac duyarlar. Fecr-i Âtî, önce Edebiyat- Cedide ye karfl varl k mücadelesine giriflmifl, Yeni Lisan ve Millî Edebiyat anlay fl karfl nda tav r alm fl, Nesl-i Âtî ile mücadele etmek zorunda kalm flt r. Popüler edebiyat taraftarlar na avam için sanat olmaz savunmas na geçmifllerdir.. Bunlara Ç kmaz Sokak (fiahabettin Süleyman), Cad (Hüseyin Rahmi) ve Safahat (Mehmet Akif) gibi eserler etraf nda uzun süren münakaflalar da eklemeliyiz. Cad tart flmalar ndan dolay befl elefltiri-polemik kitab yay mland n belirtirsek, bu devirdeki edebî tart flmalar n yo unlu u hakk nda bir 13 Naturalizm: (Deneysel Gerçekçilik, Do alc l k) Pozitivist felsefeye dayal olarak Emile Zola n n Le Roman Expérimental (Tecrübî Roman) adl eseriyle ortaya koydu u edebî anlay fl. Özellikle hikâye ve romanda uygulanan bu ak ma göre edebî eserdeki kurgu, biyoloji, genetik, t p vb. alanlar n bilimsel verileriyle desteklenmelidir. Pozitivizm: Aguste Comte un felsefî ö retisi. Buna göre befl duyu ile alg lanamayan, deneyle ispatlanamayan bilgi kabul edilemez. Baha Tevfik Bekir Fahri diz