DE LA BUNĂTATE... LA OM

Transkript

1 ACADEMIA DE ŞTIINŢE A MOLDOVEI INSTITUTUL DE ŞTIINŢE ALE EDUCAŢIEI Oxana Uzun-Negrescu DE LA BUNĂTATE... LA OM Auxiliar didactic la limba găgăuză pentru clasa a V-a Chişinău 2013

2 CZU (075.3) U 99 Colecţia ŞTIINŢE ALE EDUCAŢIEI coordonată de Lilia POGOLŞA, doctor habilitat, conferenţiar universitar Aprobată spre editare de Consiliul Ştiinţifico-Didactic al Institutului de Ştiinţe ale Educaţiei Auxiliarul didactic la limba găgăuză pentru clasa a V-a De la Bunătate... la Om a fost elaborat în cadrul proiectului: Principii şi metode de integrare axiologică naţional-europeană a educaţiei umaniste în gimnaziu şi liceu Coordonator: Recenzenţi: Redactor: Tamara CAZACU, doctor în pedagogie Mariana Marin doctor în pedagogie, IŞE Anna Stoletneaia consultant, Agenţia de Evaluare, ME Nadejda Kioroglo profesoară de limba şi literatura găgăuză, grad didactic 1, Liceul Teoretic M. Guboglo Stela LUCA Descrierea CIP a Camerei Naţionale a Cărţii Uzun-Negrescu, Oxana. De la bunătate... la om : Auxiliar didactic la lb. găgăuză : pentru cl. a 5-a / Oxana Uzun-Negrescu ; coord.: Tamara Cazacu ; Acad. de Ştiinţe a Moldovei, Inst. de Ştiinţe ale Educaţiei. Chişinău : Institutul de Ştiinţe ale Educaţiei, 2014 (Tipogr. "Print- Caro"). 82 p. 39 ex. ISBN (075.3) U 99 ISBN Uzun-Negrescu Oxana, 2013

3 IÇINDEKILÄR I. AYLÄ Kısmet (Işliin şindiki zamanı) Bän kısmetliyim (K. Vasilioglu)...8. Ana-boba (Işliin şindiki zamanı) Mamu (Mina Kösä) Saalık (Işliin şindiki zamanı). Günün rejimi II. INANMAK Insanın ruhu (Işliin şindiki zamanı) Saabinin duası (çevirdi M. Çakir ) Dualar saalar için (çevirdi M. Çakir) III. NAŢIONAL PAALILIKLARI Ayozlu işlär (Işliin şindiki zamanı) En paalı (K. Vasilioglu) Dedelerimizin istoriyasından (Işliin şindiki zamanı) Gaguzlar (D. Tanasoglu) IV. INSANIN ZANGINNII DILLERIN BILMESINDÄDIR Sevinmelik sözleşmektä (Işliin gelegek zamanı) Laf (K. Vasilioglu) Ana dilimiz (D. Tanasoglu) Ana dilim (fragment, Mina Kösä) Ana dilim (V. Tucan) V. FOLKLOR HEM TRADIŢIYALAR Aylä adetleri (Işliin gelegek zamanı) Eni yıla karşı Çekirgä VI. EVELKI ZANAATLAR Gagauzların evelki zanaatları (Işliin gelegek zamanı) Dünnäyin temeli (fragment, Mina Kösä) Damga hem nışan (St. Bulgar) Oglan (T. Zanet) VII. YAŞAMANIN KURALLARI Insanın fikirlii (Işliin gelegek zamanı) Insanın yaşamasından söleyişlär Insanın çalışkannıı (Işliin gelegek zamanı) Arıcık (K. Vasilioglu) Tilki hem üzüm (I. Krılov., çevirdi K. Kreţu) VIII. ANA TOPRAAM Bir toprak, bir ev... (Işliin gelegek zamanı) 3

4 Tarafım (Mina Kösä) Ana topraam (Mina Kösä) Güz (K.Vasilioglu) IX. ANA TARAFIMIZIN TABIYATI Yıl zamannarı (Işliin gelegek zamanı) Eriyer kaarlar (Vasilisa Tukan) Tarafıma altın güz geldi X. BARABAR GÜLELIM Şaka tekstlär (Işliin gelegek zamanı) Fasulä imeesi (T. Marinoglu) Biz (T. Marinoglu)

5 ÖN SÖZ Yardımcı didaktik materialı gagauz dili disţiplinasında V-inci klas için kuruldu bir neetlän, ki ana dilimizi üürenelim nicä bir önemli naţinal paalılıını. Bu didaktik materialı yardımcı olacek üürenicilerä taa aktiv olmaa real yaşamakta, respublikamızın hem gagauz halkımızın istoriyasını, tradiţiyalarını tanımaa, bilmää. En ilkin izlenildi genel (temel)-insannık paalılıkları: Dooruluk, Iilik, Haklık; Gözällik, Serbestlik, angıları sıkı baalıdır naţional paalılıklarlan (cultura, patriotluk, tradiţiyalar), aylä paalılıklarınnan (saygı, annaşmak, yardım, kısmet), inan paalılıklarınnan (can acıması, ruh paklıı, af etmäk), lingvistika paalılıklarınnan (temel leksikayı bilmäk, lafları dooru söylemäk, ana dilindä doru sözleşmäk), estetika paalılıklarınnan hem işliin sindiki, geçmiş hem gelegek zamannarın üürenilmesinnän. Tefterin temalarında lafetmäk hem yazmak kompetenţiyaları düzgünneneer hem gagauz üürenicilerin lingvistik uuru üüseler. Hepsi temalar hem onnarın sınışları efektiv ilerlederlär temel hem naţional paalılıklarını, kullanıp ierarhiyayı hem didaktik prinţipini kolaydan-zora. Örnek: tema Aylä başlanêr Kısmettän, bu laf herbir insanın yaşamasında taa kücüklüktän tanışılêr. Tema Ana-Boba açıklanêr ölä paalılıklar, nicä yaşamanın temeli, iş, saygı, ii üreklik, yardım etmäk, h.b. Bölümdä Inanmak savaştık deriinetmää bilgileri insanın geniş ruhu için, annaştırıp, ani sade pak ruhlan üürenici olacek taa ii, cuvaplı hem hazır herkerä başka insannara yardım etmää. Saalık paalılıkları da üürenicileri düşündüreceklär nedir o fizik saalıı hen nedir o inan saalıı. Naţional paalılıkları bu bölüm kaplêêr bölä paalılıklar nicä: Moldava Devletimiz, Bayraamız, Gagauziyamız, dilimiz, tradiţiyalarımız, birliimiz, dostluumuz h.b. Düşündük, ki meraklı olur tema Dedelerimizin istoriyasından D. Tanasoglunun yaratmasına görä, angısında açıklanêr gagauz halkımızın gelişmäk kökleri için. Çünkü temada Insanın zenginnii dillerin bilmesindädir urgulanêr, ani insan başka halkların dillerini hem kulturasını da lääzım ii bilsin. Bu bölümdä savaştık açıklamaa dilin önemliliini insanın yaşamasında hem ani sade kendi ana dilini ii bilärsän, başka dilleri dä kolay üürenêcän. Açıklandı s sözleşmenin temeli o laf hem ani laf o bir semantika paalılıydır. Ana dilinin üüsek uurda bilmesi doorudacek üürenicileri bitişmäz yaşamak paalılıklarına. 5

6 CUVÂNT INTRODUCTIV Auxiliarul didactic este conceput ca un instrument util care îi va ajuta pe elevii găgăuzi (clasa a V-a) la însuşirea limbii materne ca valoare naţională. Obiectivul elaborării acestui auxiliar didactic este formarea elevilor ca cetăţeni activi şi cunoscători ai istoriei, tradiţiilor republicii în care locuim, dar şi a celor naţionale. În acest scop s-a intenţionat formarea elevilor pornind de la subiecte de maxim interes axate pe valorile fundamentale (Adevărul, Binele, Dreptatea, Frumosul, Libertatea) care se îmbină eficient cu cele naţionale (cultură, tradiţii, patriotism etc.), de familie (respect, înţelegere, ajutor, fericire), religioase/spirituale (milă, puritate, iubire, iertare), fizice (sănătate, securitate) lingvistice (cunoaşterea lexicului de bază, pronunţia corectă a cuvintelor, vorbirea corectă în limba maternă), estetice etc., dar şi cu însuşirea corectă a verbelor la timpul prezent, trecut şi viitor. Componentele auxiliarului menite să dezvolte competenţele de vorbire şi scriere, care, la rândul lor, contribuie la formarea şi dezvoltarea universului lingvistic al elevului găgăuz. Cultivarea valorilor în cadrul limbii şi literaturii găgăuze printr-o abordare integrată (text artistic, istoric, utilitar) vor orienta elevii spre o conştientizare şi asimilare acestora centrate pe partea de vorbire verbul şi categoriile gramaticale corespunzătoare lui. Această abordare prin sistemul de exerciţii atractiv, divers, util pune o bază temeinică la însuşirea timpului verbelor, care este dificilă, deoarece construcţia acestei părţi de vorbire diferă substanţial de cea a limbii române şi celei ruse. Se are în vedere constituirea specifică a limbii găgăuze, vocabularului, interferenţelor lingvistice, dominantelor sintetice sau analitice etc. Pornind de la conţinutul axiologic al compartimentelor am căutat cât mai eficient să fie explorate valorile într-o anumită continuitate, prin respectarea principiului didactic de la simplu la compus. Spre exemplu: în compartimentul Familia prin însuşirea timpului prezent al verbului s-a pornit de la Fericire, care nu poate fi concepută, încă din leagăn pornindu-se de-a lungul copilăriei, în afara familiei. La fel şi Părinţii care sunt izvorul vieţii pe pământ, cu exemplele lor purtătoare de valori prin: muncă, cinste, respect, cumsecădenie, ajutor dezinteresat, atitudine binevoitoare etc. La compartimentul Credinţă s-a optat pentru lumea spirituală a omului, care prin sfinţenie, puritate îl înalţă pe elev făcându-l mai bun, mai onest, mai omenos, preluând valori religioase. Ciorchinele valorii Sănătatea îl fac pe elev să mediteze, să treacă de la simplă 6

7 însuşire verbală la comunicare conştientizată şi comportamente care vizează sănătatea spirituală şi fizică a lui. Valorile naţionale sunt prezentate prin Republica Moldova, Drapelul de Stat, Găgăuzia, limba, obiceiurile, tradiţiile, pacea, prietenia etc. Cele opt sisteme: vocabular, timpul prezent al verbului sunt însoţite cu imagini adecvate. Sperăm că va prezenta interes şi comportamentul Din istoria strămoşilor cu un text după D. Tanasoglu, care aduce lumină asupra originii etniei găgăuze. Deoarece vorbim despre interculturalitate, comunicare între etnii şi populaţia autohtonă prin Bogăţia omului în cunoaşterea limbilor am specificat că bucuria comunicării porneşte de la cuvânt ca unitate şi valoare semantică, edificându-se în acea bogăţie inepuizabilă care este limba maternă. Bună însuşire, cunoaştere a ei deschide porţile spre alte limbi, descoperind noi şi noi valori. În acest context se înscriu Tradiţiile şi folclorul, obiceiurile, folclorul calendaristic etc. Prin cele zece compartimente ale viitorului auxiliar didactic ne propunem de rând cu însuşirea verbului, vocabularului să explorăm cât se poate de eficient dimensiunile axiologice în formarea/dezvoltarea elevilor. Drept încheiere vom menţiona că în activităţile de elaborare a Curriculumului la Limba şi Literatura Găgăuză, conţinuturilor, suporturilor didactice ne-au fost şi sunt de un real folos Curriculum. Document de bază, toate ediţiile ale Curriculumului disciplinar Limba şi Literatura Română, precum şi alte acte normative. 7

8 Tema I A y l ä Bän kısmetliyim Bän kısmetliyim, ani duumuşum bu ayozlu erdä, angısının adı Bucak! Bän kısmetliyim, ani bän uslu hem girgin, çalışkan hem serbest gagauzların ooluyum! Bän bıkmêêrım şaşmaa gagauz karıların hem kızların elindän çıkan kilimnerä, palalara hem türlü kadrelerä! Bän bıkmêêrım şaşmaa: Nezaman, sanki, bu nazlı, küçüräk insannar etiştirerlär uşaklarını da bakmaa, evlerini da tertiplemää, aylelerini da yıkayıpdoyurmaa, aulda da işlemää, gözellenmää da, başka işinä da bakmaa! Bän herkerä mayıl olêrım, açan görerim işlän gömülü gagauzları düünnerdä yada başka konuşkalarda. Ne kadıncalar hem maaramcalar kıvradêrlar! Ne horular hem joklar yavruşka gibi büülü kuvetlän kaldırêrlar bu yorgun gagauzları havaya da onnarın tabannarından sade kıvılcın fırlêêr! Şaşılacak iş! Bän çok hodullanêrım, açan başka insannarın arasında bizim dä anılmış adamnarımız var (üürenmişlerin, politiklerin, sportsmennerin), bir kilim sızgısı gibi, durêr yada bulunêr gagauzların 8

9 da birisi! Bu gösterer, ani Gagauziya yaşêêr, yıldan-yıla kuvetlener! Bu gösterer, ani gagauzlar da sayılêrlar, hatırlanêrlar başka milletlerin arasında! Bu gösterer onu da, ani gaguzlar giderlär zor, ama dooru yoldan! (K. Vasiliogluya görä) 1. Nicä avtor yazdırêr gagauz karılarını? Teksttän 2-3 lafbirleşmesi çıkar angıları gagauz karılarını yazdırêrlar. 2. Bulunuz teksttä o sıracıkları, neredä avtor yazdırêr hodulluunu kendi halkı için. Sän dä hodullanêrsın mı, ki gagauzsun, neçin? Aazdan argument ver. Kısmetli insan 2.1. Seni ne var nicä kısmetli yapsın? Açıkla kendi fikirini aazdan. 3. Bul teksttä da oku o sıracıkları, angılarında avtor kendi hodulluunu halkı için yazdırêr Divam et fikiri: Hodulum, ki bän gagauzluun bir paycazıyım, çünkü... 9

10 4. Resimnerin (obyektlerin) adlarını dooru yazıp, rebusu doldur da herbir insana deyni önemli lafı annayacan: (lääzım olsun laf Kısmet) 5. Verili lafların arasından bul da çiz sade şindiki zamanda duran işlikleri: Avşam, giderim, toloka, aylä, kazmaa, bakêrım, sevinersiniz, toprak, çabuk, kaçêrlar, oyun, akêr, saburluk, bulunmaa, durêr, çalışkan, olêr, annadêrsın Teksttä hepsi şindiki zamanda işlikleri bul da onnarı aşaada yaz. 10

11 6. Aşaadakı işlikleri yaz şindiki zamanda, II-üzdä, çokluk sayısında: Dayanmaa Sallanmaa - Sevmää Saymaa - Koorumaa Yardımnamaa 6.1. Bir işlik seçip, bir cümlä kur verili temaya görä Kısmetli insan. 7. Senin bakışına görä ne lääzım insana, ki o kısmetli olsun? Kendi fikirini 4-5 cümledä açıkla. 11

12 1. Duygulu hem dikatlı şiiri oku. Angı renklän var nasıl onu yaraştıraysın. Cuvabını aazdan açıkla. * * * Bir ana var dünnäädä, Ana/can verän. Bir Ana taraf var/ Ömürü düzän. Anam, anam anacıım, Aydınnıım, sevdam, Başçemin güllü kucaa, Düşlerimsin sän, Topraam hem canda sıcaam, Aydınnık dünnäm, Topraam hem canda sıcaam. Sonsuz yaşamam (Mina Kösä) 2. Angı laflarlan avtor anayı yaraştırêr, sırala hem yaz onnarı. 12

13 2.1. Bu laflarlan bir şiir ana için çinquen stilindä kur. 3. Lafa ana nekadar taa çok belliedici laf bul, da onnarı çevrelerdä yaz. Sevgili Ana 4. Sän kendi anana nicä danışêrsın? Sırala Bu lafların birisinnän bir cümlä kur. 5. Kendi bakışına görä şiiri aadla. 13

14 6. Verili cümlelerdä çizilerin yerinä maanaya görä, şindiki zamanda işliklär yaz. Ana-Boba hep uşaklarını. Herbir ana kendi uşaklarını. Ana uşaklarına deyni bukacıını. Açan bir zor vakıt, ilkin mamu aklıma. 7. Verili iki direcik laf, birindä adlıklar, ikincisindä dä işliklär. Dikatlı onnarı okuyup, okçaazların yardımınnan onnarlan lafbirleşmesi kur, ki sayıyca hem maanayca uysunnar. Mamu Toprak Yaşamak Insanar Uşak Zaman geçer büüyerlär işlerlär sürüler düzgünnener seveer 7.1. Iki lafbirleşmesi seçip, onnarlan birär cümlä kur. 8. Yaz bir kısa yaratma 4-5 cümledän temaya görä: Çok ana var bu dünnedä, Paalı analar, ii analar 14

15 * * * 1. Resimnerä dikatlı bakıp, düşün da sölä angı temayı açıklayacez? 2. Aşaada verili dörtköşeliklerdä resimnä etapları, neylän senin bir günnük rejimin başarılêr. 3. Senin bakışına görä, neçin herbir insanın sabaası sporttan lääzım çeketsin? 2-3 argument ver. 4. Verili lafbirleşmelerini senin günnük rejiminä görä diz: uyanêrım, sabaa ekmeeni iyerim, sport yapêrım, avşam ekmeeni iyerim, döşää toplêrım, okula giderim, evä giderim, dostlarımnan 15

16 oynêrım, döşää hazırlêrım, evdeki işi yapêrım, uyêrım, mamuya yardım ederim. 5. Yaz verili çiziciklerin erinä günnük rejiminin önemli momentlerini. Kullan biraz da umor. Var nasıl bölä çekedeysin: Bän bir çocuk/bir kız erken kalkan, onun için dä uyanêrım çok erken saat minutta Şindiki zamanda duran işlikleri III-üncü üzdä, çokluk sayısında yaz da onnarın birisinnän bir cümlä temamıza görä kur. Çalışêrım, giderim, üürenerim, paklêrım, büüyerim 7. Noktaların erinä adekvat formada işlikleri şindiki zamanda yaz: (göstermää, yapmaa, imää, istemää, yardım etmää, istemää). Bän sport, ki saalıklı olmaa. Çok eşillik, ki kaavi olmaa. Anama-bobama, ki onnara büük saygı. 8. Doldur bu tabliţayı Nicä bän geçirerim kendi günümü. 16

17 Pazertesi Sali Nereyi bänimgiderim? Kiminnän bän buluşêrım? Ne yapêrım? Ne görerim? Ne eni annêrım? Beenerim mi osa beenmerim mi nicä geçer günüm? 9. Kim taa çabuk? Çabuk hem dooru yaz (2 minudun içindä) saala baalı lafları. kısmet Paalılık SAALIK... gimnastika... 17

18 Tema II I n a n m a k 1. Duayı dikatlı, duygulu oku. Saabinin duası Ey, göklerdä olan, bizim Bobamız! Ko ayozlansın Senin adın, ko gelsin Senin Padişahlıın, ko olsun Senin istediin, hem erdä da nicä göktä. Hergünkü ekmeemizi bizä bugün ver; hem baaşla bizä bizim borçlarımızı, nicä biz da baaşlêêrız bizä borçlu olannara; hem girdirmä bizi denemeyä, ama kurtar bizi kötüdän. Zerä Senindir Padişahlık hem kuvet, hem şükür daymalarınadak. Amin. (çevirdi M. Çakir ) 2. Gagauzlar Allahı inanan insannar. Sän angı Allah sıralarını bilersin? Yaz onnarı (gagauz, rus, romun dilindä). 18

19 3. Bibliyada sölener sev hem yardım et yanında bulunan insannara. Nicä sän yardım edersin malinä hem hepsi ihtiyar insannara (3-4 cümlä yazın?) 4. Verili Allah sıralarında bul da çiz o işlikleri, angıları göstererlär insanın yalvarmasını, sora da yaz onnarı hepsini şindiki zamanda Örnek: ayozlansın-ayozlanêr, Verili laflara üçär belliedici bulun: Klisä Ekmek Padişahlık Gök Bobamız 6. Cümleleri birär lääzımnı işliklärlän divam edip, krosvordu doldur da önemli herbir insanın yaşamasında lafı bul:

20 1. Yarın başçayı lääzım Anasını görüp, uşaklar başladılar Anaları bobaları lääzım Kötü insannardan lääzım Ilkyazın yapraklar başlêrlar Tabiyatı lääzım Çekettirilmiş işi lääzım Krosvordttan hepsi işlikleri şindiki zamanda, III-üncü üzdä, birlik sayısında yaz. 7. Neçin önemlidir insan becersin prostetmää? Yaz 4 kalite, angıları var prostedän insannarda. Örnek: geniş ürekli, Kim taa çabuk? Verili lafın herbir literasınnan birär laf kur. I- N- A- N- * * * 1. Duayı dikatlı hem duyguylan oku. Dualar saalar için Ey, Saabi, kurtar hem hayırla benim can bobamı (adı) hem onun ayoz dualarınnan afet benim günählarımı. 20

21 Ey, Saabi, kurtar hem hayırla benim duudurannarımı (onnarın adları), kardaşlarımı hem kızkardaşlarımı, hem tarafından hısımnarımı, hem hepsi benim senselemä yakın olannarı, hem dostlarımı, hem baaşla onnara dünneyin hem dünnää yukarsının iiliklerini. (çevirdi M. Çakir ) 2. Skobaların erinä kendi yakın insannarının adlarını koyup, Allaa sıralarını enidän oku, sora da onnarı aklında tutmaa savaş. 3. Neçin insan gecä gündüz Allaya saalık için yalvarêr (2-3 cümledä kendi fikirini açıkla)? 4. Verili adlıklardan kur nışannık da annayacan, klisä sıralarına görä nicä lääzım olsun insan. Dooruluk Inanmak Seslemäk Iilik Dikat 5. Sevdii nişannıklan bir cümlä kur. 6. Nicä annêrsın te bu sıracıkları kurtar hem hayırla benim duudurannarımı (3-5 cümledä kendi fikirini açıkla)? 21

22 7. Teksttän hepsi işlikleri şindiki zamanda yaz Iki işliklän cümlä temamıza baalı kur. 8. Kim taa çabuk? Fikiri insana lääzım saalık... kendi bakışına görä başar. 22

23 Tema III N a ţ i o n a l p a a l ı l ı k l a r 1. Dikatlı teksti oku. Sırala ne en paalı avtora deyni. En paalı (K. Vasilioglu) Benim halkıma deyni büünkü gündä en paalı: Gagauziya, Moldova, Vatanımızın bayraa, usluluk, dostluk, dilimiz, adetlerimiz, kısmet hem bereket, uşakların kısmetli küçüklüü, türkülerimizin ötmesi hem kulturamızın ilerlemesi. Yaşamaa isteeriz birliktä, Düündä olmaa şenniktä, Görmää gökün üzünü, Imää tatlı üzümü, Olmaa yıl-yıldan zengin, Gençlär gezsinnär girgin, 23

24 Bayraamız çalkalansın, Gagauzlar yaşasın! 2. Temellenip okunmuş tekstä, düşün da cuvap ver, halka deyni (bakmayarak angı da halk olmasa gagauz mu, romun mu, rus mu) ne en paalıdır? Sırala onnarı. 3. Sırala Moldova Vatanımızın bayraanın renklerini Yaz bayraan herbir renginin maanasını. 4. Gagauziyamızın bayraanın renklerini sırala. 24

25 4.1. Yaz bayraan herbir renginin maanasını. 5. Verili laflara teksttä sinonim bulun. Barabar Varlı Hodul 6. Verili teksttän hepsi işlikleri temel (infinitiv) formasında çıkar da onnarı şindiki zamanda 3-cü üzdä birlik sayısında yaz Iki işliklän cümlä kur. 7. Divam et fikiri, kullanıp işlikleri şindiki zamanda. Yaşamaa isteeriz birliktä cümledä kendi fikirini açıkla, neçin avtor tekstin aadını En paalı. 25

26 9. Kim taa çabuk? Dooru hem çabuk yaz belliedili dörtköşeliklerdä. 1. Cenk lafın antonimi Mamu, boba hem bän kurêrız bir Neredä dä insan olmasa onu hep... çeker 4. Herbir... kendi istoriyasını biler 5. Herbir haklın kendi... var 6. Herbir halka deyni... en önemli zenginniktir Teksti dikatlı oku. Sölä, neredä gagauzların dedeleri yaşarmışlar. 26

27 Gaguzlar Bizim halkımız gagauz halkıdır. Geçmiş zamannarda o çok taa büük bir halkmış. Onun varmış kendi devleti, açan o yaşarmış Balkannarda. Adıymış Uzieyalet. Onun baş kasabası olmuş Karbuna (Kavarna), sora da Varna kasabası. Gagauzların kıymetli hem girginnikli istoriyası var: biliner, ani yoktur halk istoriyasız, nicä dä yok istoriya halksız. Herbir halkın istoriyasına girer dedelerin dä istoriyası. Tä ne için gagauzların, azerlerin, türkmennerin, osman türklerin h.b. istoriyası çekeder Oguz dedelerin istoriyasından Altay meydannarınadan, näända peydalanmış oguz-türklär. Çok yıllar hem üzyıllar onnar yaşamışlar taa çok hayvançılıklan; hem çok uzun hem zoor erläryollar gezmişlär istoriyeyä getirincä şindiki türk halklarını. (D. Tanasogluya görä) 2. Sırala 5 laf, angıları gagauzların istoriyasında büük rol oynêrlar. Halk... Kultura... I S T O R IA Tekstä görä yaz o devletleri, angılarına sıkı baalı gagauzların istoriyası. 4. Teksttä bul da aşaada yaz o cümleyi, angısı gagauzların zor yaşaması için annadêr. 27

28 5. Verili teksttän laflara üçär belliedici yazın: Istoriya Insan Dedelerimiz 5.1. Iki lafbirleşmesinnän cümlä kur, kullanıp işlikleri şindiki zamanda. 6. Verili işliklerin üzünü, sayısını hem zamanını belli et. Çekeder Girer Yaşêrlar Seversin 6.1. Işliklän sevmää beş lafbirleşmesi kur, kullanıp işlii şindiki zamanda, III-üncü üzdä, çokluk sayısında. 28

29 7. Adla teksti, kullanıp meraklı ideyaları bu yaratmadan. Örnek: Yoktur halk istoriyasız Kim taa çabuk? Doldur tabliţayı verili rubrikalara görä: Ne bän bilerim Ne eni bana deyni Var şüpäm informaţiyanın dooruluu için 29

30 Tema IV I n s a n ı n z e n g i n n i i d i l l e r i n b i l m e s i n d ä d i r 1. Teksti dikatlı oku da düşün neylän yada kiminnän sözü laf var nicä asoţiaţiya yapmaa. Laf Laf o büük bir instrument. Lafın biri var nicä insanı toplasın da, çil gibi daatsın da. Başka bir laf-var nicä onnarı ayırsın da, dostlaştırsın da. Laf var nicä izmet etsin sevdalaa da, ama var nicä izmet etsin duşmannaa da. Tatlı laf var nicä aar hastayı döşektän kaldırsın. Ama acı laf saa adamı da olur mezarlaa götürsün. Halkım, paalı dostlarım! kullanın herbir lafı düşünüp ta. Hızlanmayın adamın üstünä o laflarlan, nicä kılıçlan. Unutmayın: tatlı laf var nicä kär yılanı da kendi 30

31 deliindän çıkarsın. Kullanın lafları düşünekli: nicä doktor yılacı kullanêr, adamın hastalıına görä. 2. Aşaada verili shemayı doldur. (K. Vasilioglu) Laf Teksttä çizili laflarlan cümlä kur: a) b) c) d) 4. Verili laflara üçär belliedici bul: Laf Dil Dostlarım 5. Nicä bu cülmeyi annêrsın? Laf o büük bir instrument. Kendi annadıını bu fikir için açıkla (3-4 cümlä). 31

32 6. Lafbirleşmelerin tatlı laf hem acı laf maanalarını bir cümlenin yada başka lafbirleşmelerin yardımınnan annaştır. Tatlı laf Acı laf 7. Kullanıp işlikleri gelegek zamanda, 3 cümlä verili shemaya görä kur. nışannık+adlık+adlık+işlik (gel.zam.) 8. Ürektän söylenmiş laf insana can usluluu getirecek bu temaya görä bir küçük yaratma (5-7 cümlä) yaz, işlikleri gelecek zamanda kullan. 32

33 * * * 1. Teksti dikatlı oku da aşaada verili soruşlara aazdan cuvap et. Ana dilimiz Gagauz dili bizim ana dilimizdir. O bizä kalmış oguz dedelerimizdän. Onnar onu düzmüşlär, lafetmişlär onda, yaşamışlar onunnan, sevinmişlär dä, aalamışlar da, yurtluunu korumuşlar, evlad büütmüşlär bizä dä brakmışlar onu kullanalım hem koruyalım. Ne gözäl hem yalpak seslär dökmüşlär ona! Hem ne zengin düzmüşlär onu! Ne käämil türkülär, söleyişlär, bilmeycelär, masallar hem legendalar, dastannar düzmüşlär bu tatlı dildä! Onnarı biz annadêrız, sesleeriz, yada okuyêrız da çok işlär annêrız bizim dedelerimizin yşamasından, istoriyasından. Hem şaşêrız, mayıl olêrız halkımızın ruh zenginniklerinä. Biz bileriz ana dilimizin seslerini, onun maasuz kendi seslerini dä ä, ê, ö, ü, angıları var may hepsindä türk soylu dillerdä. Onnar gelerlär oguz dedelerimizin eski dilindän. Onun için türk soylu dilleri benzeerlär biri-birinä. Ama gagauz dilimiz, gözäl gagauzçamız duygulu avalıydır, melodiyalıydılar, zengindir, kaaviydir! Onu açık hem dooru lafedelim, lafları bütün söleyelim, bozmaylım bu bizim borcumuzdur. Çalışalım gübürlememää dilimizi başka dillerin laflarınnan. Temiz gagauzçamızda lafedelim! Dilimizi koruyalım, bilelim, kullanalım, sevelim, zerä oydur bizim halkımızın diri canı! a) Kimnerdän bizä gagauz dili kalmış? b) Gagauz dilindä nelär düzülmüş, sırala onnarı. 33 (D. Tanasoglu) c) Ne lääzım okuyalım, ki dedelerin adetleri hem istoriyası için annayalım? d) Neyä biz, gagauzlar, şaşêrız hem mayıl olêrız?

34 e) Nesoy maasuz seslär var may hepsi türk dillerindä? f) Neredän bu seslär gelişerlär? g) Nicä avtor yazdırêr gagauz dilini, cuvabı teksttä bul da onnarı seslän oku. h)nesoydur bizim borcumuz dilin önündä? Teksttä bul lääzımnı cümleyi da yaz onu. i) Siz dooru, şıralı gagauz dilindä lafetmää savaşêrsınız mı? 2. Verili çevrelerdä laflara ana dili hem ana nekadar taa çok belliedici yaz. Ana dili Ör: duygulu Ana Ör: ii ürekli 3. Sanki neçin bizim anılmış yazıcılarımız sölerlär, ki dili kaybetmeyelim, ondadır bizim zenginniimiz! Kendi bakışını kısadan açıkla. 34

35 4. Verili lafbirleşmelerinnän zengin ana dilimiz hem paalı anacıım bir cümlä kurun (iki lafbirleşmesi dä bir cümledä olsunnar). 5. Verili işliklerin arasından işlikleri gelecek zamanında bul da altlarını çiz. Kalmış, zenginenecek, düzmüşlär,kullanacek, üürenecek, bileriz, annadêrız, hodullanacek, dökmüşlär, saygı güdeceklär Üç gelecek zamanda işlik seçip, onnarlan birär lafbirleşmesi kur Verili işlikleri gelegek zamanda II-üzdä, çok. sayısında yaz. Sevmää Lafetmää Korumaa Kullanmaa 7. Kim taa çabuk? Tabliţada karışık verili lafları bir cümleyä topla. Nicä annêrsın bu söleyişi? Açıkla fikirini 2-3 cümledä. zengin, Söleyiş ana dilimiz için kullanalım verili,... kaavi hem 35

36 sansın dilinimizi büülü ki Bizim gagauz * * * 1. Bu sıracıkları dikatlı oku. Şiirin maanasını annamaa savaş. Ana dilim (fragment, Mina Kösä) Ana dilim, ana dilim, Sensiz bän soluksuz gibi, Gecä-gündüz sän aklımda, Gagauzun şu kanında. 2. Cümleyi ana dilsiz insan nicä soluksuz... divam et. Örnek: Kafadarsız, kulturasız, 3. Nicä annêrsın bitki iki sıracıkları. Fikirini açıkla. Gecä-gündüz sän aklımda, Gagauzun şu kanında. 36

37 4. Taa angı gagauz yazıcılarımızın yaratmalarında ana dili için geniştän açıklanılêr? Sırala 3-4 avtorların hem onnarın yaratmalarının adlarını. Avtor _ Yaratmanın aadı 5. Verili işliklerä lääzımnı gelecek zamanın afikslerini -acek, -ecek eklä. Sev Bul Kooru Kullan Işlä,,,,. 6. Aşaada verili shemayı doldur, kullanıp işlikleri gelecek zamanda, birlik sayısında III-cü üzdä. Herbir yazılı işlii aazdan açıkla. Ana dilim zenginnenecek düzgünnenecek 37

38 7. Verili işliklerin antonimnerini gelegek zamanda yaz. Gelmää Gezmää Susmaa 8. Kim taa çabuk? Yaz en sevdii şiirdän ana dili için dört sıracık * * * 1. Demekli, duygulu şiiri oku, ki sınışları taa kolay hem dooru yapaysın. Ana dilimiz Kim islää biler dili, O laftan enseer-belli Millet, açan üürenik, O ona bir zenginnik. Dil, açan açık hem pak, Onnan kolay annaşmak, Onu kolay seslemää, Hem zor onu ensemää. Kirlenirseydi eer dil, Kaybeleriz -bunu bil. Yalpak dil sıcak verer, Püsür dildän suuk geler. Onunnan da millet käämil, Açan onda kırnak dil. (Vasilisa Tukan) 2. Nicä annêrsın ilk iki sıracıı? Düşün da yaz kendi bakışını. 38

39 3. Aşaada verili shemayı doldur, en ilkin şiirdän lafları çıkar, sora da bir-iki örnek kendindän yaz. Örnek: dil verer zenginnik, Dil verer Verili cümleleri kendi bakışına görä divam et, kullanıp işlikleri gelegek zamanda. Kim islää biler dili... Dil, açan açık hem pak... Kirlenirseydi eer dil... Yalpak dil sıcak vercek Sırala o gelegek zamanda duran işlikleri, angıları temamıza ana dili baalı. Örnek: kullanacak, hodullanacak, 6. Verili adlıkları adekvat işliklärlän okçaazların yardımınnan birleştir. Dil Toprak Literatura sürülecek okunacek zenginnenecek 39

40 Yaratma Ev düzülecek yazılacek 7. Şiirdän hepsi işlikleri çıkar da onnarı gelecek zamanda II-ci üzdä, çok.sayda yaz Iki işliklän gelecek zamanda cümlä kur. 8. Kim taa çabuk? 1 minudun içindä yaz hepsi lafları, angılarınnan asoţiaţiya yapêrsın ana dilini. Ana dili

41 Tema V F o l k l o r h e m t r a d i ţ i y a l a r 1. Dikatlı hem duygulu şiiri oku. Eni yıla karşı Hayaz diil suuk hiçicik, Kolaç dolu pardılar, Öter çannar küçücük, Lıngır-lıngır trakalar. Hêy-hêycılar kaynaşêr, Gezerlär-hiç bir annık. Köpeciklär baulaşêr Erä göçer karannık. Bıktı gezmää uşaklar, Oldu gecä yarısı. Düşer, düşer büük kaarlar, Nicä çoban sargısı. 2. Angı yortu için şiirdä laf gider? 3. Nicä avtor yazdırêr bu yortuyu? Şiirdän 3-4 cümlä bu soruşa cuvap edän çıkar. 41

42 4. Cümleleri, angıları göstererlär halk yortularının adetlerini şiirdä bul da onnarı aşaada yaz. 5. Siz kolada yortularının adetlerini bilersiniz mi? Sıralayın o adetleri angıları için bu şiirdä sölänmeer. 6. Kolada yortularını yazdıran lafbirleşmelerini yaz verili strukturaya görä adlık+işlik gelecek zamanda (5-7 lafbirleşmesi). 7. Senin aylendä Eni Yıl eniycä mi, osa eskiycä mi karşılanêr? Nicä adetlär senin aylendä kutlanılêr, sırala onnarı. 8. Kim taa çabuk? Laflardan baalı temamıza kendin bir krosvord kur, ki ortada temel laf olsun KOLADA. 42

43 * * * 1. Türküyü oku sora da çalmaa onu dene. Çekirgä Çekirgeyi nalladım, Edirneyä yolladım Beş para verdim elinä, Tuz-sabun alsın gelinä. Tuz-sabun almamış gelinä, Bir lülä almış kendinä. Ay,çekirgä, çekirgä, Sivri butlu çekirgä! Taa nesoy halk türkülerini sän bilersin? Yaz onnarın adlarını. 3. Verili soruşlara türküdä cuvap bul da onnarı aşaada yaz. a. Kimdir türkünün baş personajı? b. Nereyi yollamışlar Çekirgeyi? c. Ne sımarlamışlar Çekirgä alsın? d. Ne almış kendinä Çekirgä? 4. Bu türkünün başka variantını da bilersin mi? Yaz onu. (var nasıl evdä anana yada malinä sorasın). 43

44 5. Türküdän hepsi adlıkları çıkar da onnarın halını belli et. 6. Şiirdän hepsi işlikleri çıkar, onnarın zamanını belli et. 7. Işliklerä afiksleri acek hem ecek ekleyip, onnarı gelecek zamanda yaz. 8. Kim taa çabuk? Nekadar taa hızlı gagauz şaka halk türkülerini sırala. Şaka türkülär, maanelär 44

45 Tema VI E v e l k i z a n a a t l a r 1. Teksti dikatlı oku. Tekstin adını Dünnääyin temeli nicä annêrsın (2-3 cümlä yaz)? Dünnäyin temeli (Fragment) Çiftçilik küüdä-en eski zanaatlardan birisi. Annaşılêr, ekmek olsun deyni, lääzım topraa işlemää, çifti kaldırmaa. Bu zanaat gagauzlarda zamandan hatırlıydı hem pek çalışkannıınnan sevgili zanaattır. Büünkü gündä dä bizim tarafın çiftçileri ekmek büütmäklän anıldılar. Bucaan da toprakları pek uzdular käämil arpa, booday, çavdar, papşoy bereketlerinä, sadä tarafımızın sıkça kurak yılları çok şaşırdêrlar kimär sıra havezini da çiftçinin keserlär. Ama buna bakmadaan büük çalışmaklan hem yorulmaklan saymadaan zaametini bizim insan çıkarêr pek ii ekmek bereketleri. Ekmek, sıcak ekmek. Ona evallaa geler herbir insan: küçüü dä, büüyü dä. Büün da tutêrım aklımda, nicä uşaklıımda, atlayarak sevinärdik babumun dolayanında, açan o çıkarardı fırından sıcak ekmekleri. 45

46 Ölä kalmış, ölä da gider-dünnääyi ekmek tutêr. Hep ondan, bezbelli, çekiler gözäl adet: açan kaçırılêr ekmek erä, onu, çabuk kaldırıp, öperlär, sayıp kendilerini büük kabaatlı ekmeen önündä. (Mina Kösä) 2. Ekmek, sıcak ekmek... fikiri kendi bakışına görä başar. 3. Teksttä bul da oku taa bir kerä o cümleleri, angıları yazdırêrlar en evelki zanaatın paalılıı için. Kendi bakışını bu zanaata çalışan insannarın kalitelerini sırala. Örnek: saburlu, geniş ürekli Verili laflara teksttän sinonim bul. Evelki Yannışlêrlar Düz 5. Verili laflara teksttän antonim bul. Suuk Dinnenmäk Siirek Soktu 46

47 6. Kaç türlü ekmek forması sän bilersin? Verili resimnerä bakıp, yaz ekmek formalarının adlarını Başka ekmek formalarını bilersen mi, onnarı resimnä. 8. Teksttä çizili laflara ikişär belliedici laf eklä Hep çizili laflarlan birär sadä cümlä kur Belliedili teksttä laflarlan, lafbirleşmesi konkret shemaya görä adlık+işlik gelecek zamanda kur. 47

48 9. Kim taa çabuk? Sırala ekmek yapmanın proţesinä girän lafları. un Ekmek * * * 1. Teksti dikatlı oku, ki aşaadakı sınışlara kolay cuvap etmää. Damga hem nışan Herbir çorbacı koyêr hayvannırına nışan hem damga. Bu adet geler eski vakıtlardan. Lääzım sölemää, ani gagauzlar severlär hayvan tutmaa. Ihtär insannar şindi dä annadêrlar legendaları, ani onnarın däduları Balkannardan getirmişlär sürüleri, neredä varmış binnän koyun. Dimitri Çakir yazêr, ani Zahariy Çakirdä varmış çok hayvan 50 hem da taa çok beygir, bin koyuna kadar, 100 baş kara sıır. Bukadar hayvan tutmaa deyni, lääzım sürüyä ayırı çoban. Hem dä diil bir çoban, birkaç kişi sade varmış nicä baksın bukadar hayvan. Ama var osoy çorbacılar, angıları tutarmışlar koyun, birkaç beygir, iki yada dört öküz. Onun için herbir küüdä varmış çoban, 48

49 angısı otladarmış koyunnarı, buzaacı bakarmış buzaaları, domuzçu otladarmış domuzları, sırtmaç otladarmış inekleri, öküzçü otladarmış öküzleri. Kaybetmemää kendi hayvannarını deyni, insannar koyarmışlar kendi hayvannarına nışan hem damga. Yalpı çayırında, tolokalarda, başka boş erlerdä eski vakıtlardan beeri insannar otladêrlar kendi hayvannarını. Sovet Birlii vakıdında insana brakmazdılar tutsun nekadar isteer hayvan. Onun için çocuklar otladardılar çayırda aylenin küçük-küçük sürücüklerini. Sandi çocucak otladêr irmi koyun hem kuzu. Ama kimi kerä koyunnar karışêrlar. Mälçü dädusu her avşam gelärdi almaa koyunnarı. O vakıt çayırda vardı irmi-otuz taanä koyun sürüsü. Avşam üstü tok hayvannar yatardılar çayırda da, açan Mälçü dädu geçärdi koyunnarın yanından, onun koyunnarı yavaşıcık kalkardılar da birär-birär, biribiri ardına gidärdilär çorbacının ardına. Bir gün Mälçü dädu dedi Sandiyä: Büün koyacêz koyunnara nışan. Sandi soordu: Dädu, e neçin lääzım koymaa koyunnara nışan? Angı anılmış adamnarımız için laf gider bu teksttä? (St. Bulgar) 3. Bul o çümleleri teksttä, angıları gagauzların hayvancılıı için annadêrlar. 4. Nekadar hayvan tutarmışlar ilerki vakıtlarda bizim dedelerimiz? 5. Şindiki vakıtta çorbaçılar genä mi çok hayvan bakêrlar? Neçin? Cuvabını doludan ver. 49

50 6. Teksttän dialogu divam et, olabilän Mälçü dädunun cuvabını yaz. 7. Yaratmadan 10 işlik çıkar da onnarı gelecek zamanda yaz. 8. Kim taa çabuk? Tekstlän işlediktän sora cuvap ed bölä soruşlara nicä: Tekstin okumasından sora benim kefim (ne yaptı? Bana meraklı geldi o ideya, nicä Teksttä eni laflarlan karşı geldim: Bu yaratma beni üürett: * * * 1. Oku dikatlı hem demekli şiiri. Ne bilersin sän Oglan için? Kim o Oglan? 1-2 cümlä yaz.. 50

51 Oglan Evel varmış bir çoban, Taşıyarmış ad Oglan. Pek sevärmiş halkını, Şindi türküsü kaldı. Bän bilerim, o türkü- Halkımın derin kökü. (T. Zanet) 2. Oglanı nicä bir halk türkülerinin baş personajı yazdır, onun harakteristicasını yap. 3. Lafbirleşmesinin taşıyarmış ad doorudan maanasını açıkla. 4. Moldovan, bulgar, ucrain türkülerinin geroyu kimdir? Düşün, aklına getir da onnarı yaz. Moldovan personajı 51

52 Rus personajı Ukrain personajı 5. Şiirdän hepsi işlikleri çıkar da onnarın zamanını, sayısını hem üzünü belliet. 6. Düşün, ki sän Oglannan lafedersin. Nesoy soruşlarlan sän ona danışacan (2-3 soruş). Soruşlarda işlikleri gelecek zamanda kullan.??? 7. Şiirdän hepsi işlikleri çıkar, şindiki zamanda duran işlikleri gelecek zamanda yaz. 8. Kim taa çabuk? Nekadar taa çok gagauz halk türkülerinin adlarını yaz. 52

53 Tema VII Y a ş a m a n ı n k u r a l l a r ı 1. Söleyişlär: (K Vasilioglunun kiyadından) a) Gülme komuşuna, gelir başına. b) Kavgaya yılaç-susmaktır. c) Yımırta tauu üüretmäz. d) Neredä paklık-orada saalık. e) Güneşsiz ot ta büümäz. f) Angı evdä güneş çok ilaç, hasta orada yok. g) Herbir otçaaz da güneşä uzanêr. h) Adam tabiatın dostu. 2. Söleyişleri dikatlı oku da onnarı aklında tutmaa savaş. 3. Söleyişleri, angıları maanayca biri-birinä baalı grupalara böl da kendi bakışını bölmäk için argumentlä. 4. Beendiinä görä bir söleyiş ayır da onu açıkla. 53

54 5. Taa nesoy söleyiş insanın hem naturanın aralarında baalantılar için bilersin? Yaz onnarı. 6. Verili işliklerin aralarında geçmiş zamanda işliklerin altını çiz, onarın üzünü hem sayısını yaz. Gitmää, oynadı, sever, dayandı, kooruyacek, saymaa, kafadarlaştık, birleştik, güleriz, sevindik, paklêrız, yardımnadık. 7. Aşaada verili cümlelerdä noktacıkların erinä lääzımnı, adekvat geçmiş zamanda işlikleri yaz. Kim naturayı..., yaşamasını boşuna.... Kim ihtiyarlara saygı..., o kendini ii taraftan.... Kim fenalık, kötülük..., onun yaşaması ii Kim taa çabuk? Verili resimnerä dikatlı bakıp, angı söleyişlär aklına geler? Yaz onarı hepsi dillerdä angılarını sän bilersin (gagauz, romun, rus h.b.) 54

55 * * * 1. Resimä dikatlı bakıp, 2 minudun içindä yaz hepsi obiektleri neylän bu resimi asoţiaţiya yapêrsın. Örnek: akıl, okul Bu resimä görä kendi kolegalarınıza üçär soruş koy, aşaada onnarı yaz. Örnek: Neçin insan üürenmiş lääzım olsun? 3. Verili cümleleri meraklı ideyalarlan divam et: Üürenmää lääzım, çünkü Okuyan insan zengin ruhlu olêr, çünkü 55

56 4. Düşün da aazdan cuvap et, sanki neçin herbir eni bilgiylän insan bir basamaa yukarı kalkêr? (Breinstorming metodunu kullana bilirsiniz). 5. Aşaada verili laflarlan birär cümlä kur, kullanıp işlikleri geçmiş zamaznda: Örnek: Kim okulda ii üürendi, o yaşamasını ii geçırdi. okul kiyat akıllı 6. Divam et fikiri: Örnek: Okudu zengin ruhlu oldu. Okudu Okudu Okudu 7. Oku hem düşün aşaada verili söleyişin maanası için: Üürenmää hiç birkerä dä geç diildir. 8. Kim taa çabuk? Iki soruşa doludan, logikayca cuvap et: Neçin hiç birkerä dä geç diildir üürenmää. Kayılsın mı sän fikirlän, ani insan nekadar yaşêêr, okadar da üürener? 56

57 Arıcık 1. Ilk okuduktan sora bul o sıracıkları, angıları arıların çalışkannıını yazdırêrlar. Bir gencecik arıcık hotulların dolayanında toplayarmış çiçek tozu. Üklendiynän, kuvedinä görä, arıcık hızlı dönärmiş hotul içinä da boşaldarmış büüklärlän hazırlanmış gömeçlerä koynusunu, ceplerini da genä çıkarmış işä. Bir gün, biraz uzaklaştıynan evdän, arıcık karşılaşmış bir incä belli, uzun güüdeli kula inteligent arıylan, angısı bir ayaan üstündä atlayarak, çiçektän-çicää konarak, iyärmiş en tatlı çiçek tozlarını. Bız-z-z! seläm vermiş arıcık. Bız-bız!-burnusunun altına selämı almış öbürü. Gel benim ardıma, -demiş o incä belli arıcık, galstuunu doorudarak. Bu gençecik, ahmacık arı gitmiş onun ardına da bulmuşlar bir büük alan çiçeklik. Arıcık pek sevinmiş buna. Kär ayın-açık gibi görmüş, nicä dönecek evä koynusu dolu çiçek tozunnan, nicä onu hepsi metedeceklär, nicä sora o büükleri da götürecek o erä, ama... Onun eni kardaşlıı o çiçek tozlarını toplamazmış, ama erindä iyarmiş en tatlılarını. Arıcaa da demiş o galstuklu inteligent: Bız-z-z! Olma ahmak! Koru kendini! Ko başkaları toplasınnar. Burada var bizä çiçek tozu bütün yaza. Ee, kışın ne iyecez?... (K. Vasilioglu) 2. Arıcıın harakteristikasını ver, kullanıp teksttän örnekleri. 57

58 Arıcık 3. Incä belli (diil ii ürekli ) arının harakteristikasını 5 nışannıın yardımınnan yap. 4. Topla konsonnarlan vokalları (vokallarlan konsonnarı), oku yazıyı. ş s t y m t d r i u a ı e e e 5. Çizili laflara ikişär belliedici laf eklä. 6. Verili teksttän laflarlan konkret shemaya görä cümlä kur. nışannık+adlık+işhallık+işlik (geçmiş zamanda) Gençecik. demiş. atlayarak. çiçek. 58

59 7. Çok çalışan insan varlı insan bu temaya görä kendi bakışını açıkla. 8. Kim taa çabuk? Olabilän cuvaplan arıcıkların aralarında teksttän dialogu başar. * * * Tilki hem üzüm (I. Krılov., çevirdi K. Kreţu) 1. Yaratmayı dikatlı oku. Nicä avtor yaratmada tilkiyi yazdırêr? 2 tilkiyi yazdıran lafbirleşmesi teksttän çıkar. 59

60 Bir aaç til baaya girer, Olmuş üzüm orda görer. Şu salkımnar ateş gibi yanêr, Kumiţanın aazı pek sulanêr. Ama te ne var orada, Bu salkımnar pek yukarda. Tilki isteer üzüm imää, Ama yok nasıl etişmää. Bir laf: görer gözlär Da yok näpsın dişlär. O boşuna bir saat kadar buuşêr, Sora fena üreklener: Kendi-kendinä lafeder: -Yok ne demää, tenä dolmuş, Ama yok bir salkım olmuş Bölä eşil üzümnerdän Dişlär da düşär aazından 2. Başka literatura yaratmalarına temellenip, 5 nışanıın yardımınnan tilkinin harakteristikasını ver. 3. Resimnerin (obiektlerin) adlarını rebusta dooru erleştir da tilkinin bir anılmış kalitesini anna. 60

61 4. Verili laflara şiirdän antonim bul. Tok Süner Kalkar Var Susmaa 5. Şiirdän hepsi işlikleri çıkar da onnarı geçmiş zamanda III üzdä çokluk sayısında yaz. 6. Yaz 6 işlik geçmiş zamanda II-inci üzdä, çokluk sayıda Iki işlik seç, da onnarlan cümlä kur. 61

62 7. Verili işlikleri geçmiş hem gelecek zamanda yaz. Örnek: süpürer süpürdü süpürecek. Çalışêr Sever- Sürer- Silker- 8. Kim taa çabuk? Aucun soruşlarına aazdan cuvap ver. 62

63 Tema VIII A n a t o p r a a m 1. Dikatlı hem punktuaţiya normalarına görä şiiri oku. Tarafım Tarafım, sän tarafım, Ne gözälsin, korafım: Çok cömertsin sän, toprak, Gagauz Eri, Bucak! Etişti vakıt bizä Yaşamaa uygun, gözäl. Bayraanı kaldır, halkım, Kardaşlaa dooru, paalım! Ilk adım sendä yaptık, Hem da mamu biz dedik,, Kauşu sevdik dinmäz, Oglanı çaldık susmaz. Ne zaman bizi sildi, Ne zorluk bizi kırdı, Allahım, koru topraa: Gagauz Eri, Bucaa! Etişti vakıt bizä Yaşamaa uygun, gözäl. Bayraanı kaldır, halkım, Kardaşlaa dooru, paalım! (Mina Kösä) 63

64 2. Şiiri ilk okuduktan sora, düşün da yaz ne seni bu şiirdä sevindirdi, yada düşündürdü. Beni sevindirdi... Beni düşündürdü Bu sıracıkları nicä annêrsın? Fikirini açıkla. Ne zaman bizi sildi, Ne zorluk bizi kırdı Şiirdän hepsi izin formasında işlikleri çıkar da onnarlan birär lafbirleşmesi verili strukruraya görä kur. işhallık+işlik geçmiş zamanda. 5. Şindiki yaşamayı esaba alarak, sän halkını ne yapmaa teklif edeceydin? Dörtköşeliklerdä lafbirleşmeleri yaz. Birliktä yaşamaa Cenk etmemää 64

65 6. Şiirdän çıkar o sıracıkları, angıları gagauzları çaarêrlar taa gözäl yaşamaya. 7. Sana deyni nedir o ana toprak? Yazdıına argument ver. Örnek: Ana tarafım bana deyni o benim paalı anam-bobam. 8. Kim taa çabuk? Ana tarafını angı renklän yaraştırêrsın? Yaz hepsi renkleri. 65

66 Ana toprak * * * 1. Şiiri dikatlı hem duygulu oku, aşaada verili sınışları tamanna. Ana topraam Sıcak mı dışarda, Ayaz mı orada Bu benim topraam, Bu benim Bucaam! Gül çiçek açtı, Sansın lafetti, Ne gözäl durêr, Ilinnii verer! Sarp türkü öter, Bir kuşçaaz çalêr, O büüler beni, Üüsek kefimi! Tä başka giinmiş Güllän donanmış, Ne dünnä burada, Benim Bucaamda Angısı bana Gözellii baaşlêêr Hem dura-dura Şenniklii açêr! (Mina Kösä) 2. Aşaada verili soruşlara aazdan cuvap et: a. Ne avtor kendi şiirindä ana topraa için söyleer? b. Nicä avtor gül çiçeklerini yazdırêr? c. Kuşçazların türküsü insannarın kefini kaldırêr mı? d. Ne Bucaamız bizä baaşlêêr? 3. Sän kendi ana topraanı nicä yazdırarsın? 5-6 belliedici yaz. 66

67 4. Angı renklärlän sän yaraştırêrsın ana topraanı? Neçin? 5. Nicä düşünersin, neçin insan evindä, ana topraanda bulunarkan, sansın çiçeklär dä lafeder. 6. Şiirdän hepsi işlikleri çıkar, işlikleri geçmiş zamanda belli et. 7. Şindiki zamanda işliklerä geçmiş zamanın afikslerini ekleyip, onnarı yaz. 8. Kim taa çabuk? Yaz bir T E K L I F turistlerä deyni, ki gelsinnär da görsünnär ana topraamızın, Moldovanın gözelliklerini hem anılmış erlerini. 67

68 Güz (K.Vasilioglu) 1. Şiiri dikatlı hem duygulu oku. Güz geldi, Moldova Insana-kısmet: Kırlarda bayırlarda Pek büük bereket. Herersi alma dolu, Herersi-erik... Baaların içi dolu, Kepka hem pelik. Gününä işleer insan Dinnenmäk hiç yok. Gagauzlar komuşulara Deer: Sizä norok! Çinsabaalendän kıra Hepsicii gider. Butakım gagauzlar Herzaman işleer. Kırlarda işlär biter Şaraplar kaynêêr Düünnerdä gagauzlar Pek käämil oynêêr. 68

69 2. Oku o sıracıkları, angılarında: a) annadılêr bereket için; c) gagauzların çalışkannıı için; b) insanın işlemesi için; d) gagauzların dinnenmesi için. 3. Sırala/yaz önemli ideyaları bu şiirdän, ne istedi göstermää bizä avtor. 4. Bu şiirin hem tekstin Güz aralarında baalantı var mı? Lafları angıları karşı gelerlär iki teksttä dä aşaada yazın, da onnarlan bir kısa tekst (5-6 cümlä) temaya görä Bizim taraflarımızda güz yazın. 5. Şiirdän hepsi işlikleri çıkar da onnarlan birär lafbirleşmesi verili strukturaya görä düz. işhallık+işlik 69

70 6. Hepsi işlikleri geçmiş zamanda I-inci üzdä, çokluk sayda yaz. 7. Seçip iki işlik geçmiş zamanda, onnarlan cümlä kur konkret temaya görä güz Halkımın çalışması güzün. 8. Kim taa çabuk? Neylän yada kiminnän sän yaraştırêrsın güz zamanını. Aşaada verili shemayı doldur.... bereket Güz

71 Tema IX A n a t a r a f ı m ı z ı n t a b i y a t ı 1. Şiiri dikatlı, demekli hem duygulu oku. Eriyer kaarlar Eriyer kaarlar, buzlar, Başlêêr solumaa toprak. Sokaktan geçer kızlar, Boyları gözäl, kıvrak. Ilkyaz açêr donaklı, Sular güneştän oynêêr, Ilin çekip soluunu, Parmakların taa donêr. Ama dolay diriler, Derin uykudan kalkıp. Derä şişip geeriler, Kenarlarından çıkıp. (VasilisaTukan) 71

72 2. Angı yıl zamanı için bu şiirdä annadêr avtor? 3. Nicä avtor bu yıl zamanını yazdırêr? Cuvabı şiirin içindä bul da onu ayırı yaz. 4. Sän angı ilkyaz natura nışannarını bilersin? Aşaada onnarı sırala. 5. Bu iki cümlenin maanalarını açıkla. Başlêêr solumaa toprak Derä şişip geeriler 6. Şiirdä bul da çıkar 5 lafbirleşmesi, angılarında olsun adlık + işlik. Iki sevdii lafbirleşmesinnän cümlä kur. 72

73 7. Verili işliklerin antonimnerini geçmiş zamanda yazın. Eriyer Başlêêr Açêr 8. Kim taa çabuk? Verili lafın herbir literasınnan birär laf kur. G- Ü Z * * * 1. Teksti dikatlı oku. Tarafıma altın güz geldi. Güz urêr kapularımıza zengin meyva hem zarzavat bereketlerinnän! Dübüdüz toprak altın renklärlän donanêr. Insannar şaşıp, doyamêrlar bu renkli yıl zamanına bakmaa. Topraa, sansın, bir gecedä resimci türlü renklärlän boyamış, sora da o renklerin üstünä altın pufkurmuş. Herbir can büük havezlän bu renkli zamanı bekler, çünkü güz zengin olarsa insannık kıştan kolay çıkacek. Sadä kuşçazlar cannarına er bulamêrlar, onnarı genä bekleer uzun uçmak yolu sıcak erlerä. Kuşların gitmesindän sora, sansın, dolayları suskunnuk sarêr, ölä, ki kulakların cınnêêr. Lüzgerlär dä avşam- 73

74 avşam üfkelenip tä, uuldêrlar, hiç durgunmaa neetlänmerlär. Yaamurlar da doz-dolay tarafımızı sarêrlar, topracıı eni ekintilär için hazırlêrlar. 2. Nicä düşünersin, sanki neçin avtor tekstin adını Altın güz koymuş. Cuvabını annaştır. Sırala güzün hepsi renklerini. 3. Nicä annêêrsın bu lafbirleşmesini Güz urêr kapularımıza. Kreativ düşünelim, nicä Güz var nasıl insanın kapusuna ursun? Savaş resimnemää bu temayı. 4. Aşaada verili soruşlara cuvap et da yaz onnarı: a) Neçin güzü altın yıl zamanı sayêrlar? b) Neçin herbir insan bu yıl zamanını büük dalgalanmaklan bekleer? c) Güzün hava nesoy diişiler? d) Kuşların gitmesindän sora dolayları ne sarêr? e) Yaamurların topraa deyni faydası nesoydur? 74

75 5. Aklına getir, angı kuşlar sıcak erlerä uçêrlar, angıları da küülerimizdä kışlamaa kalêrlar. Sırala onnarı. Uçan kuşlar Kışlamaa kalan kuşlar 6. Çizili işlikleri geçmiş zamanda III-cü üzdä, birlik sayıda yaz Iki işliklän cümlä kur. 7. Kim taa çabuk? Verili tabliţayı konkret rubrikalara görä doldur: ne görerim, ne işiderim, ne duyêrım. Ne görerim Ne işiderim Ne duyêrım meyva güz urêr havezlän 75

76 Tema X B a r a b a r g ü l e l i m 1. Teksti dikatlı oku da düşün, neçin avtor tekstin aadını Fasulä imeesi koydu. Fasulä imeesi Maşi hem onun kakusu tutundular pişirmää fasulä. Onnar yıkadılar iiri-iiri teneleri, sora koydular kaynasınnar. Birazdana süzdülär bu kirli suyu fasuledän da hendän pak su içinä koydular kaynasın. Maşi durardı ateşin yanında, kollardı susuz kalmasın fasulä. Dayma diyärdi fasulälara, annamaa: yımışamadılar mı. Açan tenelär yımışadı, kakusu dedi Maşicää: -Git Sofi bulüsuna da sor ona, nicä taa datlı olacek fasulä: sarmısaa tokmaklasakta mı koysak, osaydı tokmaklamasakta mı koysak. Annadın mı? Annadım. Tuttun mu aklında? Tuttum. Şindi lüzgär gibi git, lüzgär gibi da gel. 76

77 Tä Maşi açtı Sofu bulüsunnarın tokatçıını. Eşiktä baardı: Sofi bulü, Sofi bulü! Açıldı kapu, çıktı 60 yaşından zeedä bir karı. Zaman hayır olsun, Sofi bulü! Hayır olsun, kızım. Kaku beni yolladı, sorayım fasulä nicä olacek taa datlı: sarmısaa tokmaklasakta mı koysak, osa tokmaklamasak ta mı koysak? Sofi bulü hızlı dedi: Taa islää olacek tozlamasak ta koysak. Saa ol! Maşicik dedi da çabuk evä. Açan etişti, kakusu sordu: Ne dedi? O dedi, o dedi-i-i... Topuz-tozlasak ta isäk. Vay-of, annadım! Sarmısaa ezmää da koymaa. Saa ol. Kaku, acıktım. Tä, gördün mü, iş yaptın acıktın. Imeemiz olacek datlı. 2.Sän teksti nicä adlaycedın? Neçin? Cuvabını açıkla. (T. Marinoglu) 3. Senin aylendä nicä fasulä imeesini yapêrlar? Annat nicä senin mamun, malin fasuläyi pişirer. 4. Taa angı tradiţional imeklerini sän bilersin? Sırala onnarı. 5. Sän angı halk imeesini en çok seversin? En sevgili tradiţional imeesinin reţeptini aşaada yaz. 77

78 6. Teksttä bul o sıracıı, neredä sölener, ani ilerki vakıtlarda ateştä imää yaparmışlar. E şindiki zamanda insannık ne üstündä taa sık imää pişirer. 7. Verili teksttän işliklärlän konkret shemaya görä birär sadä cümlä kur nışannık+adlık+işhallık+işlik geçmiş zamanda çıktı. tutundular. durardı. oldu. 8. Kim taa çabuk? Annat bir şaka istoriya yada fıkra angısını sän aklında tuttun. * * * 1. Teksti dikatlı oku da aşaada yaz annatmanın hepsi personajlarını. Biz Bayır ardından gün taa çıkmadıydı, ama dolay başladıydı görünmää gecedän sora. Horozlar ötärdilär biri-birindän taa afacan. Mitikayı bobası kaldırdı erken: onnar gider büün toplamaa otları. Onu alardı bobası beygirleri otlatmaa. Te açıldı tokatçık, da Mitika gördü komuşu dostunu, Ganiyi. Açan o yaklaştı Mitikaya, seläm verdi: Sabaa hayır olsun! Hayır olsun, dostum! Mitika, versäna bana sizin bizi, isteerim dikmää emenimi. Ne dayanamadı adımnarına, ayırıldı mı? Çıkêr, nicä sän söleersin. Taa ii dikmää onu, nekadar genä yapıştırmaa. Tutkal çok tutmêêr. Verecän mi? Vermää-verecäm... 78

79 Da taa bitirmediynän lafını, o tez gitti damın içinä, çıktı oradan bir küçürek bizçääzlän elindä: Bununnan käämil iş olacek. Gani aldı bizi. Ozaman Mitika açıkladı: Bu biz diil bizim. Bizim biz Petruşta. Onun da bizdä. Açan bitirecän işini, sölä getirsin bizim bizi bizä. Bu saat Gani dedi: Islää, annadım: sizin bizi sizä, ama bizim bizi bizä. Gani aldı bizi da güleräk dedi: Sizin bizi bizä, ama bizim bizi sizä. Annaştık, saa ol, dedi Gani. Birkaç kuvan hotulda bız-bız, bız-bız bızırdardılar sansın seläm verdilär: Sabaa hayır olsun! (T. Marinoglu) 2. Tekstin içindekiliinä görä, cuvap et bölä soruşa: Ilerki zamannarda uşaklar neylän iilenärmişlär, şindiki vakıtta uşaklar gibi sade oyunnan mı? 3. Sän bilersin mi ne o biz? Sendä evdä biz var mı? Ne yapêrlar bizlän? Bu soruşlara cuvap et. 4. Sırala o literaları (bukvaları), angıları taa sık karşılaşêrlar bu teksttä da annaştır o literaların fonetika kalitelerini (sesli, sessiz): 79