Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası Sayı: / 12 Ekim 2010 EKONOMİ NOTLARI RAMAZAN AYININ ÜRETİM ÜZERİNDEKİ ETKİSİ. Aslıhan Atabek Demirhan

Transkript

1 Türkiye Cumhuriye Merkez Bankaı Sayı: / 1 Ekim 010 EKONOMİ NOTLARI RAMAZAN AYININ ÜRETİM ÜZERİNDEKİ ETKİSİ Alıhan Aabek Demirhan Öze: İkiadi değişkenlerde gözlenen mevimel harekeler erilerin ana eğilimini akip emeyi zorlaşırmakadır. Her yılın aynı döneminde ekrar eden harekeleri ifade eden düzenli mevimelliğin yanı ıra, Hicri akvime bağlı dini bayramların her yıl farklı bir döneme denk gelmeini ifade eden harekeli ail (moving holiday) kavramı, çalışma günü üzerindeki ekii bağlamında ikiadi veri analizinde önemli yer umakadır. İş günü ayıını dikkae alan ekonomerik yönemler, ikiadi faaliyee ilişkin göergelerdeki akvim ekilerini ayrışırmayı mümkün kılmakadır. Bu nokada, ükeim alışkanlıklarının geçici de ola uzun üreli bir değişime uğradığı Ramazan ayı özel bir yer umakadır. Gerek alep kaynaklı gereke çalışma aaleri bağlamında üreim davranışının değişebildiği bu dönemin, ikiadi faaliyee mevim ve akvim ekilerinin öeinde geçici dalgalanmalara neden olabileceği düşünülmekedir. Buradan harekele bu çalışmada, Ramazan ayının ve akip eden ayın anayi üreimi üzerindeki ekiinin ölçülmei amaçlanmakadır. Ekonomerik bulgular, anılan ekinin iaiikel olarak anlamlı olduğuna işare emekedir. Abrac: Seaonal flucuaion in economic daa make i difficul o analyze hor-erm dynamic and he idenificaion of change in rend. On he oher hand, for Turkey, no only he regular eaonal facor, bu alo he moving eaonal facor due o he Mulim calendar, uch a monh of Ramadan and religou holiday, have poenial impac on economic aciviy. The aim of hi udy i o conruc a mehodology in order o examine wheher he monh of Ramadan and he ubequen monh have any effec on he manufacuring indury oupu in Turkey. Empirical finding ugge a aiically ignifican effec of he monh of Ramadan on producion. Ekonomi Noları 1

2 Türkiye Cumhuriye Merkez Bankaı Sayı: / 1 Ekim Giriş Ekonomik göergelerde gözlenen mevimel harekeler, bu erilerin gerçek eğiliminin ayrışırılmaını zorlaşırabilmekedir. Bu erilerin ima eiği eğilimlerin doğru analiz edilebilmei için, hava koşulları gibi doğal nedenlerin yanı ıra oyal, külürel ve dini geleneklerin yılın belli dönemlerinde benzer eki yaramaından kaynaklanan mevimel harekelerin de doğru bir şekilde ele alınmaı gerekmekedir. İyi bir mevimelliken arındırma için ön şar, çalışma günü, harekeli ail ve akvim ekii gibi abi fakörler ile uç değerlerin (eğer mevcu ie) önceden belirlenip, ham veride bu fakörlere göre ön düzelme yapılmaıdır. Takvim ekileri, abi ailler ve harekeli ailler, incelenen dönem için, öncellikle çalışma günü ayıını ekilediğinden özellikle üreim göergelerinin mevimelliği için önemlidir. Ancak üreimde gözlenebilecek farklılaşmalar adece çalışma günüyle ınırlı değildir. Ramazan ayı boyunca her ne kadar çalışma gün ayıında değişiklik olmaa da, çalışma aalerindeki dalgalanma nedeniyle üreim eviyeinin diğer dönemlere kıyala farklılaşmaı muhemeldir. Bu çalışmanın amacı Ramazan ayı boyunca üreim eviyeinde herhangi bir farklılaşma olup olmadığını incelemekir.. Çalışma Günü ve Ramazan Ayı Değişkenlerinin Oluşurulmaı Takvim ekii, mevimelliğin başlıca kaynaklarından bir aneidir. Her ayın uzunluğu ve içerdiği azar günü ayıı farklılık göerebilmekedir. Bunlara ek olarak, remi abi ailler ve bayramların neden olduğu harekeli ailler ilgili aydaki çalışma günü ayıını ekilemekedir. Bu çalışmada akvim ekilerini ölçmek amacıyla, Aabek ve diğerleri (009) arafından önerilen yönem kullanılarak çalışma günü değişkeni oluşurulmuşur. Çalışma günü değişkeni oluşurulurken, firmaların hafanın 6 günü meai yapığı, azar günleri ve azar günü hariç remi ail günlerinde ie üreim yapmadıkları varayılmışır. Bu varayımlar alında çalışma gün değişkeni aşağıdaki gibi oluşurulmuşur: Çalışma Gün Sayıı = ayının uzunluğu _ ayında azar günü ayıı ayında çalışma günlerine _ 1 denk gelen remi ail (1) gün ayıı 1 1 Çalışma günü azar haricindeki diğer hafa günlerini ifade emekedir. Remi ailler, üm örneklem için 1 Ocak, 3 Nian, 19 Mayı, 30 Ağuo, 9 Ekim arihlerini ve Ramazan ve Kurban bayramlarını, 1980 yılı öncei ve 008 yılı onraı için de bunlara ek olarak 1 Mayı arihlerini kapamakadır. Ekonomi Noları

3 Türkiye Cumhuriye Merkez Bankaı Sayı: / 1 Ekim 010 Oluşurulan çalışma günü değişkenini doğrudan modele eklemek mevimelliken arındırılmış eri ile orjinal eri araında eviye farkı yaraacağından dolayı, oluşurulan çalışma günü değişkeni için oralama düzelmei yapılmakadır. Oralama düzelmei, her ay için çalışma günü değişkeninin uzun dönemli oralamadan apmaı olarak heaplanmakadır. İlgili aydaki çalışma gününe doğrudan ekii nedeniyle, bayramlar kukla değişkenler olarak anımlanmak yerine çalışma günü değişkeni içeriine dâhil edilmişir. Ramazan ayının ie çalışma günü üzerinde doğrudan bir ekii olmadığı adece üreim eviyeini ekilediği göz önüne alındığında, Ramazan ayına ilişkin farklı bir değişken anımlanmışır. Ramazan ayının ikiadi faaliye üzerindeki ekiini gözlemleyebilmek amacıyla, oluşurulan değişken ilgili aydaki çalışma günlerinin ne kadarının Ramazan ayı ile çakışığını göeren bir oran olarak anımlanmışır. Oluşurulan bu değişken, Ramazan ayının denk geldiği çalışma günü dağılımını ifade emekedir. Örneğin, 1998 yılında Ramazan ayı, 0 Aralık Ocak 1999 arihleri araında gerçekleşmişir. Ramazan ayının denk geldiği 4 çalışma gününün 10 günü 1998 yılı Aralık ayında, 14 günü ie 1999 yılı Ocak ayındadır. Buna göre, Ramazan ayına ilişkin oluşurulan kukla değişken Aralık 1998 arihinde 0,37, Ocak 1999 arihinde ie 0,64 değerini almakadır. Bu değişken oluşurulurken Ramazan ayına denk gelen çalışma günlerinin üreime olan ekiinin günler iibarıyla eşi olduğu, ayrıca Ramazan ayının yılın her döneminde üreim üzerindeki ekiinin de aynı olduğu varayılmakadır: 3. Model ve Veri (Ramazan Değişkeni) = Ayındaki çalışma günlerinin Ramazan ayı günleri ile çakışma ayıı Ayındaki çalışma gün ayıı Analizlerde Ocak 1997-Ağuo 010 dönemi için 005 baz yıllı anayi üreim endeki verii kullanılmışır. 3 Oluşurulan değişkenlerin üreim üzerindeki ekiini görebilmek amacıyla Gomez ve Maravall (1996) arafından önerilen TRAMO modelleme yönemi kullanılmışır. 4 ARIMA modeli ile eş anlı değişkenleri bir arada kullanma olanağı ağlayan bu yönem ayeinde çalışma günü ve Ramazan değişkeninin üreim üzerinde iaiikel olarak anlamlı olup olmadığı ınanabilecekir. Ayrıca Ramazan ayı değişkeninin oluşurulma biçimi () baz yıllı anayi üreim endekinin yıllarına ai verileri TÜİK en elde edilmişir. 4 TRAMO, RegARIMA (Bell, 1995) yönemi gibi özellikle mevimelliken arındırmada ön düzelme ekniği olarak kullanılmakadır. Ekonomi Noları 3

4 Türkiye Cumhuriye Merkez Bankaı Sayı: / 1 Ekim 010 Ramazan ayının üreim eviyei üzerindeki ekiinin ayıallaşırılmaına olanak ağlamakadır. Sanayi üreim endeki için kullanılan mevimel model aşağıdaki gibi özelenebilir: SUE ~ ARIMA( p, d, q) (, D, Q) d D (1 L).(1 L ). Φ( L). Φ ). SUE Φ( L) = 1 Φ ) Φ ) L Φ θ ) = 1 θ ) θ ) L θ ) Φ ) = 1 Φ θ ) = 1 θ 1 1,1,1 1 1 ) Φ ) θ,, p ) ) L Φ ) L θ = α. CG + βr + θ ). θ ). ε p,, ) ) (3) Yukarıdaki modelde, SUE anayi üreim endekinin dönemindeki değerini, CG değişkeni ayına ai düzelilmiş çalışma gününü göermekedir. Modelde R ile göerilen değişken Ramazan ayının üreim üzerindeki ekiini ölçmek için oluşurulan değişkeni ifade emekedir. Ramazan ayının üreim üzerinde diğer aylara kıyala farklı bir ekii olmaı durumunda, β kaayıının anlamlı olmaı beklenmekedir. Modelde L gecikme işlemciini, ie anayi üreim endekinin aylık frekana yer almaından dolayı modelde 1 ye eşi olan mevimel döngü paramereini ifade emekedir. d ve D paramereleri ümleşiklik dereceini, p ve öz bağlaşım dereceini, q ve Q ie harekeli oralama dereceini göermeke, bu göerimde büyük harfler mevimel, küçük harfler ie normal öz bağlaşımlı harekeli oralama model yapıını göermekedir. Son olarak, ε ie özdeş ve bağımız dağılımlı haa erimini ifade emekedir. 4. Uygulama Sonuçları Tablo 1 de, ilk olarak anayi üreim endekinin çalışma günü değişkeniyle ilişkii unulmakadır. Çalışma günü değişkeninin oldukça yükek anlamlılığı olduğu ve beklenildiği gibi üreim üzerinde poziif yönlü bir ekii olduğu görülmekedir. Model 1 ahmin onuçlarına göre ek bir çalışma gününün üreim eviyeini yüzde,61 oranında arırdığı onucuna varılmakadır. Tablo 1. Model Tahmin Sonuçları Uç Değer Yüzdei (%) α β Model (p,d,q)x(,d,q) Model 1 3,1,57** - (0 1 0) (0 1 1) Model 1,8,45** -1,58** (0 1 0) (0 1 1) 1. Uç değer yüzdei modelde epi edilen aykırı gözlem ayıının oplam gözlem ayıına oranını ifade emekedir.. ** yüzde 5 anlamlılık eviyeinde ıfırdan farklı olduğunu göermekedir. Ekonomi Noları 4

5 Türkiye Cumhuriye Merkez Bankaı Sayı: / 1 Ekim 010 Elde edilen bulgular, çalışma günü ile birlike ahmin edilen Ramazan ayı değişkeninin üreim üzerindeki ekiinin ikiadi açıdan beklenen işaree ve iaiikel olarak anlamlı olduğu yönündedir. Ramazan ayı değişkenine ai kaayının negaif olmaı, bu dönemlerde ikiadi faaliyein yavaşladığına dair inyal vermekedir. Ramazan ayının belli bir ayda üm çalışma günleri ile çakışmaı durumunda ilgili ayda üreim eviyeinde yüzde 1,58 oranında bir gerileme olmaı beklenirken, ek bir çalışma gününün üreim eviyeinde yüzde,45 oranında bir arışa ebep olduğu görülmekedir. Ramazan ayının ekilerini ek bir çalışma günü olarak ifade edebilmek amacıyla, elde edilen kaayı oralama çalışma gün ayıı olan 5 e bölünmüşür. Buna göre, Ramazan ayında ek bir çalışma gününün üreim eviyeindeki arışa kakıı oralama yüzde 0,063 oranında daha düşük gerçekleşmeke ve yüzde,39 olmakadır (Grafik 1). Grafik 1. Çalışma Günü ve Ramazan Ayı Ekii,46,45,44,43,4,41,40,39,38,37,36,35,45,39 Ek bir çalışma günü Ramazan ayına denk gelen ek bir çalışma günü Sadece çalışma gün değişkeni içeren mevimel bir model kullanmak özellikle kıa dönemli analizlerde yanılıcı onuçlar verebilmekedir. Daha önce de vurgulandığı üzere, dışal ekileri doğru bir şekilde ele almak mevcu ekonomik durumu daha doğru analiz eme olanağı ağlamakadır. Ramazan ayının dikkae alınmamaı, mevcu üreim eviyeinin olduğundan daha köü algılanmaına neden olmakadır (Grafik ). Ramazan ayı yavaşlaıcı ekiinin dikkae alınmadığı durumda, mevimelliken arındırılmış üreim verilerinin aylık yüzde değişimlerinde oluşacak farklılaşma Grafik 3 de göerilmekedir. Ramazan ayının üreim üzerindeki ekii göz önünde bulundurulmadığında her ne kadar ilgili ay(lar)da ikiadi faaliyein olduğundan daha köü algılama riki buluna da, Ramazan ayı onraı dönemde ie bunun am eri üreimde ek bir ivmelenme olduğu yanılgıı oluşabilmekedir (Grafik 3). Ekonomi Noları 5

6 Türkiye Cumhuriye Merkez Bankaı Sayı: / 1 Ekim 010 Grafik. Ramazan, Takvim Ekilerinden ve Mevimelliken Arındırılmış SÜE* Grafik 3. Ramazan Ayı Ekiinin Aylık Yüzde Değişimlerde Yaraığı Fark , , , , Takvim ve Mevimel Ekilerden Arındırılmış SÜE Ramazan, Takvim ve Mevimel Ekilerden Arındırılmış SÜE * Grafike aralı alanlar Ramazan ayının denk geldiği arihleri göermekedir. * Grafike aralı alanlar Ramazan ayının denk geldiği arihleri göermekedir. Sonuç olarak, Ramazan ayının üreim davranışı üzerindeki farklı ekileri on dönem eğilimlerinin doğru bir şekilde yorumlanabilmei açıından önemlidir. Analiz onuçları bu ekilerin üreimde kıa vadeli geçici dalgalanmalara yol açabildiğine işare emekedir. Bu çerçevede, Ramazan ayı ve bayram gibi dışal ekilerin yoğun olduğu dönemlerde üreime ilişkin eğilimler yorumlanırken aylık gelişmelerden ziyade iki/üç aylık harekeli oralamalara odaklanmanın faydalı olacağı bir kez daha vurgulanmalıdır. Buna ek olarak, Ramazan ayı örneği özelinde elde edilen onuçlar, mevimel fakörlere ek olarak, diğer periyodik olayların da mevcu ekonomik durum analizinde kullanılmaının ekonomik erilerin kıa dönem dinamiklerinin ve genel eğiliminden apmalarının daha iyi anlaşılmaına kakıda bulunabileceğini düşündürmekedir. 5. Sonuç Bu çalışmada, mevimel fakörlere ek olarak Ramazan ayı gibi oyal ve külürel olayların ekii de göz ardı edilemeyecek kadar önemli olduğu görülmekedir. Türkiye de Ramazan ayının olduğu dönemlerde anayi üreiminin diğer dönemlere kıyala daha düşük olduğu bulguuna ulaşılmakadır. Buna ek olarak, Ramazan ayı örneği özelinde elde edilen onuçlar, mevimel fakörlere ek olarak, diğer periyodik olayların da mevcu ekonomik durum analizinde kullanılmaının ekonomik erilerin kıa dönem dinamiklerinin ve genel eğiliminden apmalarının daha iyi anlaşılmaına kakıda bulunabileceğini düşündürmekedir. Ekonomi Noları 6

7 Türkiye Cumhuriye Merkez Bankaı Sayı: / 1 Ekim 010 KAYNAKÇA Alper, C. E. ve Aruoba S. B., 001. Deeaonalized macroeconomic daa: a cavea o applied reearcher in Turkey. Ianbul Sock Exchange Review, 5 (18), Alper, C. E. ve Aruoba S. B., 004. Moving Holiday and Seaonal Adjumen: he cae of Turkey, Review of Middle Ea Economic and Finance, Volume, No. 3, Aabek A., Auk O., Coşar E.E. ve Sarıkaya Ç., 009. Çalışma Gün Değişkeni. TCMB Ekonomi Noları No: Aralık 009. Auk, O. ve Ural B.., 00. Seaonal Adjumen in Economic Time Serie. Cenral Bank of he Republic of Turkey, Saiical Deparmen Dicuion aper, No:00/1. Bell, W.R., X1-Time Serie Modeling Coure. Wahingon D.C.: U.S. Dep. of Commerce, Bureau of The Cenu. Findley, D.F. ve Soukup, R.J., 000. Modelling and Model Selecion for Moving Holiday. American Saiical Aociaion roceeding of he Buine and Economic Saiic Secion, pp Gomez V., ve Maravall, A., rogram TRAMO (Time Serie Regreion wih ARIMA Noie, Miing Obervaion and Oulier) and SEATS (Signal Exracion in ARIMA Time Serie). Inrucion for he uer, Working aper 968, Bank of Spain, Madrid. Lin, J.L. ve T.S. Liu, 00. Modeling Lunar Calendar Holiday Effec In Taiwan. Iniue of Economic, Academia Sinica and Direcorae- General of Budge, Accouning and Saiic, unpublihed manucrip. Shuja N., Lazim A.M. ve Wah B.Y., 007. Moving Holiday Effec Adjumen for Malayian Economic Time Serie. Deparmen of Saiic Malayia. Ekonomi Noları, ekonomik gelişmelere dair arışmalara zamanlı bir kakıda bulunmak ve TCMB bünyeinde Türkiye ekonomii ve para poliikaı üzerine yapılan çalışmaların onuçlarını kamuoyuyla paylaşmak amacıyla hazırlanan bir yayındır. Burada unulan görüşler amamıyla yazarlara aiir, dolayııyla TCMB nin ya da çalışanlarının görüşlerini emil emeyebilir. Bu eri Yuuf Soner Başkaya ve Adnan Eken in ediörlüğünde yayımlanmakadır. Burada yer alan menin amamının başka bir yerde yayımlanabilmei için TCMB den yazılı izin alınmaı gerekmekedir. Görüş ve öneriler için: Ediör, Ekonomi Noları, TCMB İdare Merkezi, İiklal Cad, No: 10, Ka:15, 06100, Ulu/Ankara/Türkiye. ekonomi.nolari@cmb.gov.r Ekonomi Noları 7