Language as a Road to the Being: Language Analysis and Pratice of Arabic in the Ottoman Period

Transkript

1 Language as a Road to the Being: Language Analysis and Pratice of Arabic in the Ottoman Period A. Giriş Osmanlı Medeniyeti nde dil hem dünya görüşü hem de dünya tasavvuru nun inşasında dikkate alınmış bir alandır. Dil, hem Kur an-i Kerim de tecessüm eden vahy-i ilâhî nin hem de Varlık da tecessüm eden îrâde-i ilâhî nin, kısaca aynı kelâm-i ilâhî nin yatağı (mesken) olarak görülmüştür. Bu ilkeden hareket eden Osmanlı düşünürleri Vahiy de Arap dili, Varlık ta da Logos [kanûn; düzen] araştırmalarına özel bir önem vermiş; dilin bizatihi kendi yapısı yanında vahiyle ve varlıkla ilişkisi üzerinde de özel olarak durmuşlardır. II. Bir Varlık Alanı Olarak Dil Kânûnî Sultan Süleymân döneminin ünlü müderrisi ve filozofu Taşköprülü-zâde, (öl. 968/1561), Miftâh el-seâde ve misbâh el-siyâde adlı tasnîfi-i ulûm ile ilgili eserinde, hem kendi dönemine kadar Osmanlı medreselerinde icrâ edilen eğitim ve öğretim anlayışının teorik temellendirmesini yapar hem de kendisinden sonraki çerçeveyi tayin eder. Bu eserde bilgi yi konusunun ait olduğu Varlık alanlarına göre sınıflar. Bu tasnife göre, nesneler Mutlak Varlık tan pay alma çerçevesinde varolma itibariyle dört ayrı diziliş gösterirler: aynî (fizikte varlık), zihnî (zihinde varlık), lisânî [lafzî] (dilde varlık), kitâbî [hattî] (yazıda varlık). Aynî varolana ait bilgi hakikî bilgi olduğundan dinlere ve milletlere göre değişmez, yani küllîdir. Bu varlık alanına ilişkin bilgide araştırma yalnızca aklın ilkelerine göre iş görüyorsa hikemî (felsefî) ilim dalları; İslâmî esaslara iş görüyorsa şer î ilim dalları ortaya çıkar. Zihnî varolana ait bilgi ise 1

2 mantık gibi anlama ilişkin (ma nevî) âlet ilimleridir. Lisânî yani lafzî ile kitâbî yani hattî varolana ilişkin bilgi dalları ise saf âlet ilimleridir. Bilgi (ilim), bilinene (malum=nesne) tâbi olduğundan bilgi edinme yöntemleri de o bilgi alanının nesnesine göre farklılaşacaktır. Taşköprülü-zâde ye göre zihnî, lisânî ve kitâbî varolana ilişkin bilgi yalnızca teorik (nazarî) yöntemle elde edilir. Aynî varolana ilişkin bilgiye ise, kimilerince nazarî kimilerince ise tasfiye [mistik tecrübe] yoluyla ulaşılır 1. Taşköprülü-zâde, bilgi sınıflandırmasının ontolojik karakterini yani her bir bilgi alanına ait varolanların varlıkça dört ayrı sferinin bulunduğunu vurgulamasına rağmen birisinin diğerine delâlet ettiğini, böylece dört ayrı varlık sferi arasında Mutlak Varlık kavramı çerçevesinde bir birlik olduğunu belirtir. Buna göre, hattî varolan lafzî varolana; lafzî varolan zihnî varolana; zihnî varolan da aynî varolana delâlet eder. Örnek olarak, ateş yazısı ateş lafzına; ateş lafzı ateş kavramına; ateş kavramı da fizik dünyada bulunan ateş e delâlet eder. Ancak dört ayrı varlık alanı arasında Mutlak Varlık kavramı çerçevesinde bir birlik bulunmasına rağmen, hattî ve lafzî varolanlar alanı mecâzî bakımdan varlık değeri taşır. Zihnî varolanlar alanının ise, matematik nesneler konusundaki Platoncular ile Aristotelesçiler arasındaki tartışmalar dikkate alındığında, hakikî yahut mecâzî olup olmadığı tartışmalıdır. Ancak aynî varolanlar alanı hakikî ve aslî varlık alanıdır. Aynî varolanlar sferine ilişkin bilgi ise, yalnızca kendisi için taleb edilirse nazarî ve başka bir şey dolayısıyla taleb edilirse amelî ismini alır. Nazarî ve amelî bilgi dallarının her birisi de aklın gereğini yerine getiren hikemî ile dinin gereğini yerine getiren şer î ilimler olarak 1 Taşköprülü-zâde, (öl. 968/1561), Miftâh el-seâde ve misbâh el-siyâde [MS], c. I, Beyrut 1985, s

3 ikiye ayrılır. En nihayetinde bilgi dallarındaki bu sıra düzeni, Kur an-ı Kerîm i anlamaya yani ilm-i tefsîr e götüren bir diziliş gösterirler 2. Taşköprülü-zâde, bilginin Mutlak Varlık kavramına göre tasnifini verdikten sonra, Yunan Medeniyeti nden başlayıp İslâm Medeniyeti ne kadar gelen hattî (yazıya ilişkin), lafzî (dile ilişkin), zihnî (ikinci ma kullere ilişkin) ve aynî (metafizik, fizik, matematik ve pratik e ilişkin) bilim dallarını tek tek ele alır; ad, tanım, konu, sorun ve fayda yönünden her bir bilim dalını inceler. Bu tasnîfi esnasında tahlîl ve terkîb ve tümevarım ve tümdengelim yöntemlerini beraberce kullanır. Daha sonra her bir bilim dalında telif edilen eserleri, muhtasar (kısa), mutavassıt (orta) ve mebsût (ileri) şeklinde üçe ayırarak, her bir seviyedeki eserleri ve müelliflerini bu sahalarda tahsil yapacak öğrencilere kolaylık olsun diye zikreder 3. III. Tarihî Arkaplan Taşköprülü-zâde nin Mutlak Varlık kavramına göre yaptığı bilgi sınıflamasının İslâm Medeniyeti çerçevesinde oldukça eski tarihî bir arkaplanı vardır. İbn Sîna da (öl. 1037) köklerini bulan 4 bu kavramlara, el-gazzâlî (öl. 1111) tarafından son hali verilmiştir 5. Daha sonra bu anlayış, özellikle Fahruddin el-râzî çizgisindeki kelâmî felsefe tarafından genel bir kabul görmüştür. 2 Taşköprülü-zâde, a.g.e., c. I, s Geniş bilgi için bkz. Taşköprülü-zâde, a.g.e., c. I. 4 İbn Sînâ, Kitâb el-necât, nşr. Mâcit Fahrî, Beyrut 1985, s el-gazzâlî, Mi yâr el-i lm fî el-mantık, nşr. Ahmed Şemseddîn, Beyrut 1990, s ; İlcâm ela vâm a n i lm el-kelâm, Beyrût 1985,

4 Örnek olarak: Osmanlı medreselerinde kelam sahasında ders kitabı olarak okutulan Sa deddîn el-teftâzânî (öl. 793/) Varlık kavramını aynî, zihnî, lafzî (ibâre) ve hattî (kitâbe) şeklinde tasnif ettikten sonra, aynî de varolan şey in hakikati, zihnî de varolan şeyin sûreti, lafzî de varolan şeyin ismi ve hattî de varolan ise ismin sureti dir demektedir. Her bir varlık alanının biribirine delâlet ettiğini belirten Teftâzânî, lafzî ve hattî varlık ın uzlaşımsal olduğunu ancak ismin [lafzî varolan] hem şeyin suretine [zihnî varolan] hem de şeyin kendisine [aynî varolan] izâfetinin [delâletinin] savt ve ma nâ cihetinden vâki olduğunu ve bunun da ismin suretiyle [hattî varolan] nakşedildiğini belirtir. Hattî ve lafzî varolanda diller ve yazı şekilleri farklı olduğundan [uzlaşımsal olduğundan] dâl değişebilir; ancak zihnî varolana delalet ettiklerinden, zihnî medlûl değişmez; çünkü dillerin değişmesiyle şeye ilişkin suret farklılaşmaz. Zihnî varolanın [şeyin suretinin] dillere göre farklı söylenişi ve yazımı da onun aynî varolana şeyin kendisine delaletini farklılaştırmaz 6. Bu felsefî birikimi, Fahruddin el-râzî çizgisinin temsilcisi ve Osmanlı ilim geleneğinin kurucu isimlerinden birisi olan Mollâ el-fenârî ve okulu üzerinden tevârüs eden Taşköprülü-zâde, ayrıca tasnîf-i ulûm sahasında el- Farâbî ve İbn Sînâ dan beri gelen ve İbn el-ekfânî nin İrşâd el-qâsid ilâ esnâ elmeqâsid adlı eserinde belirli bir terkibe kavuşan tasnîf mantığı ile tanımları benimser 7. Dilin vadi [uzlaşımsal] bir varlık sferi olması kabulunden hareket ettiğinden Adudiddîn el-icî nin kurduğu ilm-i vad disiplini ile bunu geliştiren 6 Sa deddîn Teftâzânî, Şerh el-meqâsid, nşr. Abdurrahman Amayre, Beyrut 1989, c. I, s J. J. Witkam, De Egyptische Arts Ibn al-akfânî [gest. 749/1348]. En zijn Indeling van de Wetenschappen [İrşâd el-kâsid ilâ esnâ el-mekâsid], Leiden 1989; ayrıca bkz. Kitâb irşâd el-kâsid ilâ esnâ el-mekâsid, nşr: Mahmûd Fâhûrî ve diğerleri, Beyrut

5 Ali el-quşçu nun çizgisini esas alır 8. Ayrıca özellikle dil bilimlerin sınıflandırılması ve tanımları ile her bir bilimin arasındaki hiyerarik diziliş ve zorunlu iç ilişkiler konusunda, bir bakıma el-icî nin Faîde fi ilm el-vad adlı risâlesinin şerhi olan, Mollâ Lütfî nin Kitâb el-metâlib el-ilâhiyye fî tasnîf el-luğaviyye isimli eserindeki yaklaşımı takip eder 9. İslâm Medeniyeti nin doğal bir üyesi olarak Osmanlı Devleti nde dil eğitimi ve dil araştırmaları, Taşköprülü-zâde nin yukarıda kısaca değinilen mirasa istinaden inşa ettiği felsefî ilkelere ve tasnîf-i ulûm çerçevesine dayanır. Kısaca Taşköprülü-zâde Miftâh el-saâde ve misbâh el-siyâde isimli kitabında hem dilin varlıkla olan ilişkisini kurmuş hem de Osmanlı Medreseleri ndeki dil eğitiminin yapısı, yöntemleri, okutulan kitaplar ve sınıflandırmaları vb. konularda geniş bir çerçeve çizmiştir. Bunun da ötesinde Taşköprî-zâde dil bilgisinin genel bilgi kavramı içerisindeki yerini ve eylemle olan ilişkisini de tartışmıştır. Taşköprî-zâde nin bu terkîbi bir yandan Osmanlı medreselerinde o döneme kadar mevcut olan muhtevayı dile getirmiş bir yandan da Kevâkib-i seb a adlı eserin gösterdiği gibi kendisinden sonraki yapıyı belirlemiştir. IV. Dil Eğitiminin Kaynaklarda Çizilen Çerçevesi Osmanlı medreseleri başta olmak üzere Osmanlı ilmî çevrelerinde çeşitli ilmî sahalarda mütedâvil olan ders kitapları ve eğitim yöntemleri hakkında çeşitli tarihî kaynaklardan derlenen birçok liste oluşturulmuştur 10. Molla Lütfî ve 8 Adudiddîn el-icî, Fâide fî ilm el-vad, İstanbul trsz., s ; Ali Quşçu, Şerh alâ risâlet fî ilm el-vad, İstanbul trsz., s Köprülü Kütüphanesi nr. 1596, yaprak 92b- 110a. 10 Osmanlı medrese sistemi, eğitim programları ve okutulan eserlerle ilgili olarak bkz. İsmail Hakkı Uzunçarşılı, Osmanlı Devletinin İlmiye Teşkilatı, III. Baskı, Ankara 1988, s. 1-43; Mustafa 5

6 Taşköprülü-zâde nin yukarıda zikredilen eserleri yanında İshak b. Hasan el- Tokâdî nin (öl. 1100/1689) Nazm el-ulûm u 11, Saçaklı-zâde diye tanınan Muhammed el-mar aşî nin (öl. 1145/ ) 1128/ da telif ettiği Tertîb el-ulûm u 12, Erzurumlu İbrahim Hakkı nın (öl. 1194/1780) Tertîb el-ulûm u 13, Nebî Efendi-zâde olarak tanınan Ali b. Abdullah el-uşşâkî nin (öl. 1200/ ) Kasîde fî el-kutub el-meşhûre fî el-ulûm u 14 ve müellifi meçhul Manzûme fî tertîb elkutub fî el-ulûm 15 gibi nazım ve nesir şeklinde kaleme alınan risaleler bulunmaktadır 16. Ayrıca özellikle XVIII. yüzyılın ilk yarısında Fransız hükümetinin talebi üzerine bizzat Osmanlı hükümetince kaleme alınan Kevâkib-i seb a [telifi 1155/1741] adlı eserde Osmanlı Medreseleri ndeki dil eğitiminin mantığı, okutulan eserler, eğitim yöntemleri ve eğitim maksadı gibi hususlarda ayrıntılı bilgi verilmektedir 17. Bu kaynakların yanında pek çok Osmanlı aliminin otobiyografilerinde ve icâzetnâmelerinde okudukları eserler hakkında da malumat yer almaktadır. Yukarıda zikredilen eserler incelendiğinde, Osmanlı âlimleri nezdinde dil eğitiminin nihâi hedefenin Kuran-i Kerîm ile Varlık ı anlamak olduğunu açık-seçik olarak ortaya koymaktadır. Çünkü sahih bir dil bilgisi sahih bir din ve Bilge, İlk Osmanlı Medreseleri, İstanbul 1983, s. 5-64; Cahid Baltacı, XV. ve XVI. Asırlarda Osmanlı Medreseleri, İstanbul 1976, s ; Hüseyin Atay, Osmanlılarda Yüksek Din Eğitimi, İstanbul 1983, s ; Halil İnalcık, The Ottoman Empire (The Classical Age ), translated by Norman Itzkowitz and Colin Imber, London 1973, s ; Ayrıca yeni bilgiler için bkz. Cevat İzgi, Osmanlı Medreselerinde İlim, c. I, İstanbul 1997, s , İshak b. Hasan el-tokâdî, Nazm el-ulûm, Mekke 1303/ Saçaklı-zâde, Muhammed el-mar aşî, Tertîb el-ulûm, nşr. Muhammed b. İsmâi l el-seyyîd Ahmed, Beyrut Süleymaniye Kütüphanesi, Esad Efendi nr. 1438/12, yaprak 147b-152a. 14 Köprülü Kütüphanesi, III. Kısım, nr. 720/29, yaprak 171b-173a. 15 Süleymaniye Kütüphanesi, Yazma Bağışlar nr. 607, yaprak 64a; Pertev Paşa nr. 629, yaprak 73a [İstinsahı 1207]. 16 Geniş bilgi için bkz. İzgi, a.g.e., c. I, s Bibliothéque Nationale, Supplement Turcs, nr. 196, yaprak 51a-64b. 6

7 varlık anlayışı için zorunludur. Bu açıdan Osmanlı medreselerinde dil ilimleri, yüksek ilimleri (ulûm-i â liyye) tahsil için okutulan âlet ilimleri (ulûm-i âliyye) yani organon olarak kabul edilmiştir. Bu sıra düzeninde Arap Dili genel olarak Sarf (morfoloji), Nahv (gramer, sentax) ve Belağat (Meani-Beyan- Bedi) (retorik) şeklinde tasnif edilmiştir. Genel olarak bakıldığında Osmanlı medreselerinde Arap Dili sahasında Sarf, Nahv ve Belağat alanlarında okutulan ders kitapları, tarihî süreç içerisinde pek fazla değişmemiş; ancak bazı ufak tefek değişiklikler olmuştur. Mantık ve usul-i fıkh eserleri de bir açıdan dil eserleri olarak kabul edilebilir. Çünkü, bu eserlerin ihtiva ettiği delâlet bahisleri doğrudan lafız ile mana ilişkisini ele alan ve ayrıntılarıyla inceleyen, bu açıdan da dil felsefesinin ana sorunlarıyla uğraşan araştırmalar olarak dikkat çekmektedirler. Neticede yukarıda işaret edilen kaynaklardan hareketle şu sıralamayı elde etmek mümkündür: Sarf Nahv Mantık Belağat (Meani-Beyan-Bedi)... Usul-i Fıkh... Tefsir. Sıralamada dikkat edilecek en önemli husus Mantık ın Belağat ilimlerinden önce gelmesidir. Bunun nedeni kavram, tanım, yargı ve kıyasla mantığın nutk-i dahiliyi, kısaca ikincil kategorileri düzenlemesidir. V. Dil Eğitiminin İlmî Hiyerarşideki Yeri İncelenen kaynakların analizinin ortaya koyduğu sonuca göre, Osmanlı Medreseleri ndeki dil eğitimi metin merkezli bir eğitimdir. Bundan dolayı metin seçimi eğitimin sıhhati için önemlidir. Bu açıdan Osmanlı medreselerinde metinler üç ana seviyeye ayrılır: İktisâr [Başlangıç], İktisâd [Orta] ve İstiksâ [İleri]. Her bir seviyede kendi arasında başlangıç (aşağı), orta, yukarı (ileri) olmak üzere üçe merhaleye bölünür. Böylece metinler dokuzlu bir tasnife tutulurlar. Her bir metnin yazım kuralları ile okutma 7

8 kuralları vardır. Osmanlı uleması her bir basamak için ayrı ayrı eser kaleme almış ve okutmuştur. Metni tamamlayan diğer unsur ise Hoca dır. Hoca ile öğrenci ilişkisi ve metin okuma süreci de hiyerarşiktir: Tâlib Muî d Danişmed Üstad [......]. Burada hem en son ve mükemmel olan hem de Osmanlı Devleti nin resmî görüşünü yansıtan Kevâkib-i seb a ya göre Osmanlı medreslerindeki ilmî eğitim hiyerarşişi verilecek; örnek olarak da, Kevâkib-i seb a ve diğer eserlere dayanılarak ilm-i nahv sahasındaki basamaklanma üzerinde, eser isimleri dikkate alınarak, durulacakır: SARF [iktisâr (aşağı-orta-yukarı) - iktisâd (aşağı-orta-yukarı) - istiksâ (aşağı-orta-yukarı)] NAHV [iktisâr (aşağı-orta-yukarı) - iktisâd (aşağı-ortayukarı) - istiksâ (aşağı-orta-yukarı)] FIKIH [iktisâr (aşağı-orta-yukarı) - iktisâd (aşağı-orta-yukarı) - istiksâ (aşağı-orta-yukarı)] MANTIK [iktisâr (aşağı-orta-yukarı) - iktisâd (aşağı-orta-yukarı) - istiksâ (aşağı-orta-yukarı)] ADAB [iktisâr (aşağı-orta-yukarı) - iktisâd (aşağı-orta-yukarı) - istiksâ (aşağıorta-yukarı)] ME ANİ [iktisâr (aşağı-orta-yukarı) - iktisâd (aşağı-ortayukarı) - istiksâ (aşağı-orta-yukarı)] HİKMET-İ NAZARİYYE [iktisâr (aşağı-orta-yukarı) - iktisâd (aşağı-orta-yukarı) - istiksâ (aşağı-orta-yukarı)] KELAM [iktisâr (aşağı-orta-yukarı) - iktisâd (aşağı-orta-yukarı) - istiksâ (aşağı-orta-yukarı)] HENDESE [iktisâr (aşağı-orta-yukarı) - iktisâd (aşağıorta-yukarı) - istiksâ (aşağı-orta-yukarı)] HİSAB [iktisâr (aşağı-orta-yukarı) - iktisâd (aşağı-orta-yukarı) - istiksâ (aşağı-orta-yukarı)] USUL-İ FIKH [iktisâr (aşağı-orta-yukarı) - iktisâd (aşağı-orta-yukarı) - istiksâ (aşağı-ortayukarı)] FIKIH [iktisâr (aşağı-orta-yukarı) - iktisâd (aşağı-orta-yukarı) - 8

9 istiksâ (aşağı-orta-yukarı)] HEY ET [iktisâr (aşağı-orta-yukarı) - iktisâd (aşağı-orta-yukarı) - istiksâ (aşağı-orta-yukarı)] USUL-İ HADİS [iktisâr (aşağı-orta-yukarı) - iktisâd (aşağı-orta-yukarı) - istiksâ (aşağı-orta-yukarı)] HADİS [iktisâr (aşağı-orta-yukarı) - iktisâd (aşağı-orta-yukarı) - istiksâ (aşağıorta-yukarı)] TEFSİR [iktisâr (aşağı-orta-yukarı) - iktisâd (aşağı-ortayukarı) - istiksâ (aşağı-orta-yukarı)]. Yukarıdaki tablo, çalışmada işaret edilen bütün kaynaklarda bazı ufak tefek değişiklikler haricinde hemen hemen aynıdır. Farklılıklar daha çok bazı eser isimlerinde ve bu eserlerin okunuş sırasındadır. V. İlm-i Nahv Örneği Yukarıda dile getirilen ilkeler ve verilen tablo çerçevesinde Osmanlı medreselerinde ilm-i nahv eğitimi nasıl icrâ ediliyordu; hangi kitaplar okutuluyordu ve bu sistem süreç içerisinde ne tür değişikliklere uğradı? Kaynaklara bakıldığında görülen manzara şu şekilde özetlenebilir: I. Kevâkib-i Seb a ya göre ilm-i nahv da okutulan metinler Nahv Kevâkib-i Seb a A. İktisâr Avâmil O. İktisâr Y. İktisâr Misbâh A. İktisâd O. İktisâd Kâfiye, Elfiyye-i İbn Mâlik 9

10 Y. İktisâd Molla Cami A. İstiksâ Muğnî el-lebîb O. İstiksâ Muğnî el-lebîb Y. İstiksâ Muğnî el-lebîb II. Diğer kaynaklara göre ilm-i nahv da okutulan metinler Nazm el-ulûm Tertîb el-ulûm Qasîde Manzûme Hind, İsâm, Avâmil, Küçük Kâfiye, Avâmil, Câmi, Muğnî el- Avâmil, Unmuzec, Câmi, Misbâh, Lebîb Hadâik, İzhâr, İsâm Kâfiye, Netâic, Kâfiye, Câmi Câmi, Şâfiye, Çarperdî Kevâkib-i Seb a, Orta iktisâr ve Aşağı iktisâd ı zikretmez; İstiksâ da ise bölümleme yapmadan yalnızca Muğnî el Lebîb in; adını verir. Ancak bu yanıltıcı olmamalıdır; çünkü bu eserlerin şerhleri veya varsa hâşiyeleri de okutulduğundan istenen hiyerarşi elde edilir. İshak b. Hasan el-tokâdî nin Nazm el-ulûm u, Erzurumlu İbrahim Hakkı nın Tertîb el-ulûm u, Nebî Efendizâde olarak tanınan Ali b. Abdullah el-uşşâkî nin Kasîde fî el-kutub el-meşhûre fî el-ulûm u ve müellifi meçhul Manzûme fî tertîb el-kutub fî el-ulûm gibi diğer eserlerde verilen metin isimleri, medreselerdeki hiyerarşiye uygun olarak Hoca tarafından düzenlenir. Başka bir deyişle hangi metnin iktisâr, hangi metnin iktisâd veya hangi metnin istiksâ olacağı ve aşağı, orta ve yukarı şeklindeki tasnifinin nasıl yapılacağı Hoca ya bırakılmıştır. Bu durum hem 10

11 medrese talebelerinin bulunduğu bölge farklılıkları hem de seviyeleri dikkate alınarak Hoca tarafından belirlenir. Eser isimlerindeki farklılıklar da büyük oranda bölgedeki ilim geleneğinin yapısıyla alakalıdır. Ayrıca ilerleyen dönemlerde nahiv sahasında daha talimî (pedagojik) eserler telif edilmişse o eser eğitim hiyerarşisindeki yerini hemen almıştır. Öte yandan okutulan metinlerdeki nahiv okullarının farklığı gibi hususların ancak metinlerin muhtevalarının analizleri neticesinde tespit edilebeliceği açıktır 18. VI. Sonuç Yukarıda özetlenen ilkelere ve muhtevaya dayalı eğitim anlayışı İslâm Medeniyeti nde asırlardır icrâ edilen uzun bir tecrübeye dayalıydı. Âlet, naklî ve aklî ilimlere ait her bir ilim dalının iktisâr, iktisâd ve istiksâ gibi üç temel bölümden meydana gelmesi, her bir bölümün de kendi içerisinde aşağı, orta ve yukarı olmak üzere üç kısma ayrılması, öğrencinin ilmin basamaklarını yavaş yavaş ve ağır ağır tırmanmasını sağlıyor ve her mertetebede farklı metinler tedrîs ediliyordu. Burada dikkat edilecek en önemli husus eğitimin metin ve hoca merkezli yapılıyor olmasıdır. Bir ilimde söz sahibi olmak neredeyse o ilmin belli başlı metinlerinde söz sahibi olmakla eşanlamlıydı. Bir konuyu bilmek o konuda yazılmış metinleri bilmek demekti. Metinler ise bir hocanın gözetiminde okunacak şekilde yazılmışlardı. Dolayısıyla bir metnin kimden okunduğu en az metnin kendisi kadar önemliydi. Kısaca denirse metin ile öğrenci arasında hoca aracılık yapmaktaydı. Hoca ve metin merkezli eğitim öğrencinin belirli bir hiyerarşi içerisinde yükselmesini sağlıyor; öğrenciyi icâzet yoluyla hoca üzerinden tarihî bir zincire bağlıyordu. 18 Bu eserlerin tam adları ve yazarları için bkz. Ramazan Şeşen, Osmanlılar Döneminde Arap Dili ve Edebiyatı Öğretimi, Studies on Turkish-Arab Relations/Annual 1989/TAIV/Foundation for Studies on Turkish-Arab Relations, İstanbul. 11

12 Metin, şerh, şerhu el-şerh, hâşiye, hâşiyet el-hâşiye, ta lîk, ta lîk el-ta lîk gibi yazım türleri de bu tarz bir eğitimin metne yansıyan yönünü oluşturuyordu. İlimler hiyerarşinin en tepesinde Tefsîr in ve İlm-i Tefsîr bulunması Arap dil ilimlerine de ayrıcalıklı bir yer veriyordu. Kısaca öğrenci en nihayetinde bir taraftan İlm-i nazarî hikmet ve İlm-i kelâm ile Varlık ı diğer yandan da Varlık ı temsil eden Kelamulllah ı anlamayı ve yorumlamayı mümkün kılacak bilgilerle donatılmaya çalışılıyordu 19. Aşağıdaki panalde sunulmuştur: The panel: The Arabic Linguistic Tradition: Methodology and Paradigm. MESA 2002, November 22 (Sunday). 19 Dücane Cündioğlu, sözlü kültür den yazılı kültüre Anlamın Tarihi, II. Baskı, İstanbul trsz., s